CC BY
6САНОАТ ЧИЗМАЧИЛИГИ
конф..ТашПИ. вып. 4-Наманган,1988.с.16-28.
7. Хамракулов А. К., Жамалов Б. И. Организация эффективного использования традиционных и компьютерных технологий в обучении начертательной геометрии //Universum: психология и образование. - 2020. - №. 12 (78). - С. 4-8.
8. Abdurakhmat Khamrakulov. Organization of effective use of the AutoCAD feature in teaching descriptive geometry. Journal of Pharmaceutical Negative Results. Volume 13. Special Issue 6. 2022
9. Sh.Sh.Tursunov. EFFECTIVE USE OF DECORATIVE LIGHTING IN A MODERN URBAN ENVIRONMENT. International Journal of Advanced Research in IT and Engineering ISSN: 2278-6244.
10. Shonazarov A. O., Tursunov Sh. Sh. Creating a Graphic test from the Subject "Drawing Geometry and Engineering Graphics".. Jundishapur Journal of Microbiology Research Article Published online 2022 October Vol. 15, No.2 (2022).
11. Sh.Abdurahmanov , S. Rahmatullaev ,S. Yoldoshev . OPTICAL THEORY OF AXONOMETRIES, USED IN THE HISTORY OF CENTRAL ASIAN PAINTING GALAXY INTERNATIONAL INTERDISCIPLINARY RESEARCH JOURNAL (GIIRJ) ISSN (E): 23476915 Vol. 10, Issue 11, Nov. (2022) .
12. Sh. Abdurahmanov, M. Kimsanova, & S. Yuldoshev. (2022). MASTER SHIRIN MURODOV'S DRAWINGS A TYPE OF AXONOMETRY WHICH IS MOST USED. International Journal of Innovations in Engineering Research and Technology, 9(11), 219-223. https://doi.org/10.17605/OSF.IO/GB39H.
13. Sh. Abdurahmanov, S. Rahmatullaev, & S. Yoldoshev. (2022). OPTICAL THEORY OF AXONOMETRIES, USED IN THE HISTORY OF CENTRAL ASIAN PAINTING. Galaxy International Interdisciplinary Research Journal, 10(11), 445-450. Retrieved from https://internationaljournals.co.in/index.php/giirj/article/view/2804
14. Ш. Абдурахманов, Ермухамедова Ю.И. XI века багдадские остомаксии и их формы, созданные из элементов. Международный журнал инноваций в инженерных исследованиях и технологиях , 9 (11), 1-5. https://doi.org/10.17605/OSF.IO/FKVYA.
15. Акбаров А.А., Мадумаров К. Х. Об одном способе графического и математического образования лепестковых замкнутых винтовых поверхностей. Ташкент . ин - т инж. ж - д. трансп.-Ташкент,1989. 11 с -Деп. ВИНИТИ, №5651-В89.
УДК 378: 681.14: 371-3
CHIZMA GEOMETRIYA MASALALARINI GEOGEBRA DASTURIDA
MODELLASHTIRISH
Shonazarov Adxamjon Odiljonovich NamMQI o'qituvchi Tel: 93 4985036. Е-mail: shonazarovadxam76 @gmail. co m
Annotatsiya. Maqolada chizma geometriya fanida 2D va 3D virtual modellar yaratish uslublari va ta'lim sohasiga qo'llash to'g'risida metodik tavsiyalar yoritilgan.
Kalit so'zlar: Geogebra, virtual model, qurish bosqichlari, interaktiv, dinamik, fazoviy tasavvur.
Hozirgi zamon "Chizma geometriya va muhandislik garfikasi" fanini o'qitishda turli kompyuter dasturlaridan foydalanilmoqda. Ushbu dasturlar grafik tasvirlarni tez va qulay tarzda yaratish, ularga qayta ishlov berish va ta'limda o'qitish vositasi sifatida qo'llash imkoniyatini bermoqda. "Chizma geometriya va muhandislik garfikasi" fanini o'qitishda qo'llaniladigan grafik dasturlarni imkoniyatlari va o'qitishga qo'llash bo'yicha ilmiy izlanishlar olib borilmoqda.
CAHOAT HTOMAHHnHTH
Kompyuter texnologiyalarini "Chizma geometriya va muhandislik grafikasi" fanini o'qitishda qo'llash bo'yicha M. V. Voronina, A. Z. O. Tretyakova [4], A.Yu. Goryachkina, I.A. Goryunova, O.M. Koryagina [5], A. Kaxxarov [3], A. Xamrakulov [1, 2] taddiqotlar olib borishgan.
Tadqiqotlar va o'rganishlar natijasiga ko'ra "Chizma geometriya va muhandislik grafikasi" fanidan yaratilgan virtual modellar hozirgi zamon talablariga etarli darajada mos emasligi namoyon bo'ldi. "Chizma geometriya va muhandislik garfikasi" fanini oqitishda uning xususiyatlariga to'liq mos keladigan 3D grafik dasturni tanlash va uni har tomonlama ilmiy jihatdan asoslash, hamda uni oquv jarayonida qo'llash bugungi kunda yechimini kutayotgan masala bo'lib qolmoqda.
Nazariy materiallarni ular ustida fazoviy figuralar va tasvirlar yasashni talab qiladigan interaktiv vazifalar bilan birga olib borish bu muammolarni hal etishga yordam beradi. Zamonaviy raqamli vositalar geometrik 3D modellarni interaktiv ravishda qurish va o'zgartirishga imkon beradi. Ular orasida "Jonli geometriya", "Maple", "3DSecBuilder", "Mathematica", "GeoGebra" dasturlarni misol qilishimiz mumkin [6].
So'nggi yillarda geometrik ob'ektlar uchun vizualizatsiya vositalari jadal rivojlanmoqda, ulardan biri 3D virtual va interaktiv multimediyali dasturlardir. 3D virtual va interaktiv multimediyali dasturlar deganda biz o'quv maqsadlari uchun maxsus ishlab chiqilgan va geometrik konstruktsiyalarni kompyuterda primitivlar orqali bajarishga, hamda shu ob'ektlar orasidagi o'zaro bo'g'liklarni ta'minlashga xizmat qiladigan dasturiy ta'minotni tushunamiz. Interaktiv multimediyali dasturlar geometrik obektlarni talab qilingan darajada o'zgartirish imkoniyatini beradi. Natijada, unga bo'g'ilq bo'lgan geometrik obektlar ham o'zgaradi, talab qilingan nisbatlar o'zgarishsiz qoladi. Masalan, 3D virtual muhitda yaratilgan o'zaro parallel to'g'ri chiziqni fazoda turli tomonga aylantirish natijasida unga parallel bo'ysinuvchi ikkinchi chiziq ham turli tomonga harakatlanib parallaelligini saqlab qoladi. Yoki, to'g'r chiziqqa perpendikulyar bo'lgan ikkinchi chiziq bu chiziqqa perpendikulyar bo'lib harakat qiladi. Ammo paralellik yoki perpenduklyarlik xossasini o'zgartira olmaysiz, buning uchun konstuktsiyasini o'zgartirishingiz kerak.
Interaktiv multimediyali dasturlarning asosiy xususiyatlari: virtual model, ularning elementlari va matnlar orqali berilgan parametrlari o'rtasidagi bo'g'liklikni o'rnatishdir. Virtual modelni parametrini o'zgartirish unga bog'liq bo'lgan ob'ektni parametrlarini yoki matnini o'zgarishiga olib keladi. Demak, geometrik obektni qurilishi masala shartiga mos keladi.
Interaktiv 3D dinamik modellashtirish (konstruktsiyasini qurish va ularning alohida qismlarini bog'liklarini ta'minlash) doskada (chizg'ich, sirkul, bo'r bilan) chizishga qaraganda ancha samaraliroq. Faqat o'qituvchining asosiy vazifasi geometrik obektlarni (nuqta, to'g'ri chiziq, tekislik, aylana va hakozo) o'zaro bog'likligini ta'minlashdan iborat. Chizmani qurilishini kompyuterning o'zi amalga oshiradi.
Shunday dasturlardan biri Geogebra [7] dasturidir. Dastur matematika fanini o'qitishga mo'ljallangan bo'lib, matematik amallar va grafiklarni chizishda keng foydalanilib kelinmoqda. Ushbu dastur yordamida "Chizma geometriya va muhandislik garfikasi" fanini oqitishda foydalanish bo'yicha bir qator ilmiy izlanishlar olib borildi. Natijada fandagi virtual geometrik modellarga qo'yiladigan didaktik, standart talablarga to'liq mos kelishi bilan ahamiyatli ekanligi isbotlandi. Geogebra dasturi yordamida tayyorlangan ayrim dasturiy vositalarni ko'rib tahlil qilish orqali bu dasturni yanada ahamiyatli ekanligini guvohi bo'ldik.
Interktiv 3D virtual dinamik modellardan foydalanish masalani fazoviy modeli bilan uning ortogonal proektsayasini solishtirish imkoniyatini beradi. Talaba avval fazodagi virtual modelni qurilish algoritmlarini kuzatish orqali fazoviy idrok etadi. Uni ortogonal proektsiyada proeksiyalanishini o'rganadi. Epyurdagi masalani bajarish algoritmlarini qo'l bilan boshqarish orqali o'rganadi. Masalani qurilish ketma ketligini tushunmay qolsa, o'sha bosqichdan orqaga
САНОАТ HH3MAHHHHra
yoki oldinga qaytishi mumkin. Bundan tashqari model parametrlarini o'zgartirish orqali masalani turli xil yechimlarini tajriba yo'li bilan olishi talabalarni fazoviy tasavvurlarini oshirib, o'ziga berilgan topshiriqlarini tez bajarishlariga olib keladi.
Masalan: "Asosi gorizontal tekislikda yotgan konusni frontal proektsiyalovchi tekislik bilan kesilsin va kesim yuzasini haqiyqiy kattaligi topilsin.
Geogebra dasturida yaratilgan virtual model orqali masalani yechish usulini ko'rsatamiz. Avvalo ekranda masalaning sharti namoyon bo'ladi. Ushbu o'rgatuvchi dasturda konusni kesib o'tgan Q tekislikning fazoviy va epyur ko'rinishi berilgan(l-rasm). Q tekislikning parametrlarini o'zgartirish uchun 3 ta surgichdan foydalanilgan:
1. Q tekislikning H gorizontal proektsiyalar tekisligi bilan hosil qilgan burchagi qiymatlarini o'zgartirish uchun.
2. Q tekislikning gorizontal izini x o'qidagi qiymati o'zgartirish uchun.
3. Epyurni qurilish bosqichlarini ko'rsatish uchun.
1-rasm. Konus va uni kesib o'tayotgan tekislikning dastlabki ko'rinishi.
O'qituvchi darsni kirish qismida o'tilgan mavzuni mustahkamlash maqsadida pedgogik texnologiyalardan foydalanadi. Qanday konus kesimlarini bilasiz? Konus kesimlari qanday hosil bo'ladi. Ushbu savollar orqali auditoriyada muammoli vaziyatni vujudga keltiradi. Talabalar muammoni yechimini muhokama qiladilar va yechim izlaydailar. O'qituvchi talabalarni javoblarini umumlashtirib, konus kesimlarini hosil bo'lishini interktiv 3D virtual dinamik model orqali ko'rsatib beradi. Yuqorida berilgan surgichlarni surish orqali Q tekislikni parametrlarini o'zgartirib, konus kesimlarini 3D va 2D korinishda namoyish qilib beradi. Qurilish bosqichlarin quyidagilardan iborat:
1-Qadam. Konus va unu proektsiyalar tekisligidagi vaziyatini 3D ko'rinishda namoyish etiladi. Talaba 3D modelni kuzatish orqali uning asosi gorizontal tekislikda yotganligini aniqlaydi.
2-Qadam. Asosi gorizontal tekislikda yotgan konusni ortogonal poektsiyasini 3D va 2D korinishini solishtirish orqali o'rganadilar.
3-Qadam. Q tekislikni fazoviy korinishini namoyishi orqali ularning proektsiyalar tekisligidagi izlarini epyurda tasvirlanishini tushuntirib o'tadi. Q tekislikni dinamik harakatlar orqali H tekislik bilan hosil qilgan burchagini tajriba yo'li bilan ko'rsatib beradi. Bunda talaba ham mustaqil ravishda surgichin surish orqali tekislikni og'ish burchagini 3D model yordamida eksperemental tajriba qilib ko'rishi mumkin. Ushbu tajribalar talabada mavzuga bo'lgan qiziqishini oshirib, ularning fazoviy tassavvurini rivojlantiradi. Ushbu bosqichda 2- surgichni surish orqali Q tekislikni gorizontal izini ozgartirishimiz mumkin. Surgich o'ngga yoki chapga surilganda Q tekislikni gorizontal izi konusni asosini turli xil joydan kesib o'tadi. Demak Q
CAHOAT HTOMAHH^HTH
tekislik konusni turli xil vaziyatda kesib o'tishi mumkinligi va shunga mos ravishda hosil bo'lgan kesim yuzasini o'zgarishini dinamik harakatlar orqali namoyish qilinadi.
4-Qadam. Ushbu bosqichdan boshlab masalani epyurda qurilishi bosqichma- bosqichi amalga oshiriladi (2-rasm).
3D garfik oynasi foni neytral rangda, 3D model esa yorqin ranglarda bo'lishi modelni birinchi planga ajralib chiqishini ta'minlaydi. Talabaning diqqati birinchi planda turgan 3D modelga qaratiladi. Modelni tashkil etuvchi elementlarini turli xil ranglarda bo'lishi chizmani tushunib olishini ta'minlaydi. Masalan konus sariq, kesuvchi tekislik yasxil va modelni epyur ko'rinishidagi kesim yuzasi qizil rangda berilgan. Ushbu turli ranglarda berilgan model elementlarini bir biridan ajralib turishini ta'minlaydi va talabaga chizmani o'zlashtirishda qulaylik yaratadi.
2-rasm. Konus kesimlari va uni kesim yuzasini haqiyqiy kattaligini fazoda va epyurda
topish bosqichlari.
Masalani keyingi bosqichlarida ham konusning kesim yuzasi va uning haqiyqiy kattaligini turli xil ko'rinishda namoyish etiladi. Quyidagi rasmda konusning kesim yuzasi va uning haqiyqiy kattaligini parametrlarini o'zgartirish orqali namoyish qilingan(3 -rasm). Masalan Q tekislik konusni asosini kesib o'tadigan yoki undan tashqarida bo'lgan holatdagi hosil bo'ladigan kesim yuzasi va haqiyqiy kattaligini namoyish etishi mumkin. Har ikki holatdagi kesim yuzasini topish algoritmlarini boshidan boshlab ko'rsatib o'tish kerak.
3-rasm. Konus va uni kesib o'tayotgan tekislikni parametrlarini (tekislikni gorizontal tekislika nisbatan og'ish burchagi va x oqidagi qiymatini) surgich orqali o'zgartirish.
САНОАТ ЧИЗМАЧИЛИГИ
Yuqoridagi interaktiv 3D virtual dinamik modelni 3 xil parametrlarini o'zgartirish orqali konus kesimlarini hamma ko'rinishini namoyish qilinmoqda. Natijada o'qituvchi bitta shunday elektron resurs orqali bir qancha variantlarini namoyish qilishi mumkin. Ushbu chizmani boshqa dasturlarda yaratilsa, faqat bitta variantini tayyorlashi mumkin. Interaktiv 3D virtual dinamik muhitda foydalanilganda bir nechta masalani yechimlarini mashg'ulotlarda talabalarga namoyish qilindi.
"Chizma geometriya va muhandislik grafikasi" fanidan shu kungacha foydalanib kelinayotgan elektron qo'llanmalarda bitta masalanai bajarilish bosqichlari ko'rsatilmoqda. Amaliyot mashg'ulotlarda ushbu topshiriqlarni multemediyali dasturiy pedagogik vositalarni (animatsiyali taqdimot, video, gif, va hakozolar) qo'llagan holda namoyish etilsa ham, bir necha topshiriqni(talaba varianti) ni ko'rsatish imkoniyati mavjud xolos. Chunki dars mashg'uloti vaqti hamma variantni tushuntirib o'tish uchun kamlik qiladi.
"Chizma geometriya va muhandislik garafikasi" fanidan 2D va 3D virtual modellar didaktik talablar asosida yaratildi va o'quv jarayoniga tadbiq etildi. Oliy o'quv yurtlarida 2D va 3D virtual modellar yordamida Chizma geometriya mashg'ulotlarini olib borish yo'lga qo'yildi. Tajriba va sinov guruhlari talabalarning o'zlashtirish ko'rsatkichlari tahlil etildi. Natijada sinov guruhi talabalarining o'zlashtirish ko'satkichlari yuqori ekanligi aniqlandi. Ushbu 2D va 3D virtual modellar grafik imkoniyatlari ma'ruza va amaliy mashg'ulotlarda sinab ko'rilgach quyidagi xulosaga kelindi:
- Dasturda chizmani 2D va 3D grafik oynalarda namoyish etilishi, talabalarga mavzuni to'liq tushuntirish imkoniyati oshadi.
- 3D va 2D virtual modellarni ularni parametrlarini (rangi, shakli, o'lchami, qurilish algoritmi va fazoviy vaziyati) o'zgartirish orqali talabalar mustaqil ravishda masala echimini ozlashtirish imkoniyati oshadi.
- 2D da berilgan chizmadagi har bir nuqta 3D da ham aks etishi tekis chizmani(epyur) fazoviy ko'rinishiga solishtirish imkoniyatini beradi.
- 3D virtual modelni turli tomondan aylantirib ko'rish chog'ida chizmada berilgan har bir nuqta, to'g'ri chiziq va kesmalarning nomlari foydalanuvchiga nisbatan o'zgarmas bo'lishi ushbu virtual modelni yanayam tushunarli bo'lishini ta'minlaydi.
- 2D da bajarilgan animatsion ketma ketlik bir vaqtning o'zida 3D ko'rinishida ham aks etishi qurilish bosqichlarini oson o'zlashtirish imkoniyatini yaratadi.
Demak "Chizma geometriya va muhandislik garafikasi" kursi bo'yicha tavsiya etilayotgan ushbu dastur mashg'ulotlarda qo'llanilsa talabalarning bilim, ko'nikma va malakalari yanada yuksak darajada rivojlanadi.
ADABIYOTLAR
1. Хамракулов А. К. Внедрение компьютерной технологии в обучение графическим дисциплинам //Universum: психология и образование. - 2020. - №. 6 (72). - С. 11-13..
2. Хамракулов А. К., Тубаев Г. М. Возможности использования компьютерных технологий в обучении начертательной геометрии //Наука. Мысль: электронный периодический журнал. - 2016. - №. 4.
3. Каххаров А.А. Особенности преподавания начертательной геометрии и инженерной графики с использованием современных компьютерных технологий //NAUKA-RASTUDENT. RU. - 2015. - №. 6 (18)
4. M. V. Voronina and Z. O. Tretyakova. The Experience of Teaching of Descriptive Geometry and Engineering Graphics in Russian language as a Foreign Language. Saint-Petersburg Mining University, St. Petersburg, RUSSIA. INTERNATIONAL JOURNAL OF ENVIRONMENTAL & SCIENCE EDUCATION 2017, VOL. 12, NO. 1, 25-34
5. А. Ю. Горячкина, И. А. Горюнова, О. М. Корягина . Применение мультимедийных
САНОАТ ЧИЗМАЧИЛИГИ
технологий в курсе начертательной геометрии.. Cloud of Science. 2019. T. 6. № 1
6. РЕШЕНИЕ ПОЗИЦИОННЫХ СТЕРЕОМЕТРИЧЕСКИХ ЗАДАЧ В СРЕДЕ GEOGEBRA А. П. Елисова, А. В. Фирер Научно-педагогическое обозрение. Pedagogical Review. 2020. 5 (33) 95-стр. https://cyberleninka.ru/article/n/reshenie-pozitsionnyh-stereometricheskih-zadach-v-srede-geogebra/viewer
7. https://ru.wikipedia.org/wiki/GeoGebra
ГРАФИКА САНЪАТИ БАДИИЙ ИФОДА ТИЛИНИНГ УЗИГА ХОС ХУСУСИЯТЛАРИ ВА МУАММОЛАРИ
Турсунов Шавкат Шарибжонович НамМКИ, катта укитувчи, +998945089650
Солиев Дониёр Зокиржонович НамМКИ укитувчи
Аннотация: Maqolada grafika san'atining o'ziga xos xususiyatlari va rassomning idroki va ijodining o'ziga xos xususiyatlari, kompozitsiya yaratish jarayoni va uning qonuniyatlari va tamoyillari muhokama qilinadi. Bundan tashqari, shartli va ifodali ma'noda yoritilgan asar mazmuni, mohiyati ochiladi.
Аннотация. В статье рассматривается специфика искусства графика и особенности восприятия и работы художника, процесс создания композиции и ее законы и принципы. Кроме того, раскрыт смысл произведения и сущность, что было освещено в условном и выразительном значении.
Annotation. The article deals with the specificity of the art of graphics and the specific features of the artist's perception and work, the process of composing the composition and its laws and principles. In addition, the meaning of the work and essence is revealed, which was covered in a conditional and expressive meaning.
Kalit so'zlar: kontur, siluet, ritm, kontrast, chiziq, shtrix, nuqta, tekstura, lakonizm, garmoniya, shartlilik, ekspressivlik.
Ключевые слова: контур, силуэт, ритм, контраст, линия, штрих, пятно, фактура, лаконизм, гармония, условность, выразительность.
Keywords: contour, silhouette, rhythm, contrast, line, stroke, stain, texture, laconism, harmony, conditionality, expressiveness.
Графика санъатида графика усул ва техникаси, фойдаланадиган материал ва когоз фактураси фаол роль уйнайди. Графикада унсурлар - хдкикий декоратив мотивлар, яъни, орнамент, график белгилар, рамзлар тизимини намойиш килувчи матн мух,им урин тутади. Графика кенг диапозондаги вазифаларни: турлар, жанрлар, тасвирий воситалар, атроф оламнинг образини чегарасиз имкониятларини тасвирлаш, рассомнинг х,ис-туйгу ва фикрларини ифодалашдир.
Графика санъати ва томошабин уртасида алокадорлик турли куриниш ва усулларда - омма учун мулжалланган плакатлардан тортиб, оддий хомаки расм ва кораламалар, муъжаз иллюстрациялар, график асарларнинг кизикиш ва диккат билан якиндан кузатиш натижасида пайдо булади [1].
Графика санъатининг алох,ида ифода хусусияти лаконизм, яъни оддийлик, лундалик ва аниклик х,исобланади. Графиканинг асосий ифода воситалари булиб, чизик, штрих, дог ва фактурадир. Бу ифода воситаллари билан фон, тон ва когоз ранги алокадорлиги мух,имдир [4].
Графика санъатининг асосий хусусиятлари куйидагича куринади: - графика - тасвирий санъатнинг шундай туридирки, унинг асосини расм(тасвир)
