132CHET TILLARINI O'QITISHDA GAPIRISH KO'NIKMASINI RIVOJLANTIRUVCHI MASHQLAR TIPOLOGIYASI
Gulnoza Sunnatovna Azamatova
Samarqand davlat universiteti o'qituvchisi,
Annotatsiya: Ushbu maqola oliy ta'limda talabalar o'rtasida muloqot, qobiliyat, tilni egallash, diqqatni jamlay olish qobiliyati, ijodkorlik, yangilik yaratish qobiliyati, badiiy va madaniy aloqalar, o'z-o'zini boshqarish, qat'iyatlilik, tashabbuskorlik, qaror qabul qilish qobiliyati va moslashuvchanligi yoritiladi. Maqolada madaniy kompetentsiya orqali jamiyatda allaqachon qabul qilingan, ammo potentsial imkoniyatlarni o'z ichiga olgan madaniy resurslardan foydalanish jarayonlari tahlil qilinadi.
Kalit so'zlar: Muloqot, qobiliyat, hamdardlik, tilni egallash, diqqatni jamlay olish qobiliyati, ijodkorlik, yangilik yaratish qobiliyati, badiiy va madaniy aloqalar, o'z-o'zini boshqarish, qat'iyatlilik, tashabbuskorlik, qaror qabul qilish qobiliyati va moslashuvchanligi
ТИПОЛОГИЯ УПРАЖНЕНИЙ ДЛЯ РАЗВИТИЯ ГОВОРНЫХ НАВЫКОВ В ОБУЧЕНИИ ИНОСТРАННОМУ ЯЗЫКУ
Aннотация: В этой статье обсуждаются общение, способности, овладение языком, концентрация, творчество, новаторство, художественное и культурное общение, самоуправление, настойчивость, инициативность, принятие решений среди студентов высших учебных заведений. Выделены способности и гибкость. В статье рассматриваются процессы использования культурных ресурсов, которые уже приняты в обществе через культурную компетенцию, но включают потенциальные возможности проанализированы.
Ключевые слова: Коммуникация, способности, сочувствие, владение языком, способность концентрироваться, творчество, способность к инновациям, художественные и культурные компетенции, самокомпетенции, самоконтроль, стойкость, инициативность, способность принимать решения и гибкость
TYPOLOGY OF EXERCISES FOR DEVELOPING SPEAKING SKILLS IN FOREIGN LANGUAGE TEACHING
Abstract: This article discusses communication, ability, language acquisition, concentration, creativity, innovation, artistic and cultural communication, self-management, perseverance, initiative, decision-making among students in higher education. Ability and flexibility are highlighted. The article discusses the processes of using cultural resources that are already accepted in society through cultural competence, but include potential opportunities analyzed.
Keywords: Communication, ability, empathy, command of language, ability to concentrate, creativity, ability to innovate, artistic and cultural competencies, self-competencies, self-control, resilience, initiative, decision-making ability and flexibility
Gapirish ko'nikmasining rivojlanishi turli xil subkompetentsiyalardan iborat. Ushbu kichik ko'nikmalar talaffuz, grammatika va so'z boyligidir. Gapirish qobiliyatlarini rivojlantirish darsda berilgan topshiriqlar va mashqlardan to'g'ri foydalanishga bog'liq. Kerakli topshiriqlar va mashqlarni taqdim etishdan oldin, qisqacha ikki terminga izoh beramiz. "Vazifa" (die Aufgabe) atamasi kommunikativ muammolarni vaziyatda hal qilish va hal qilishni anglatadi. Vazifalar mustaqil ish uchun kirish vazifasini bajaradi va amalga oshirishning turli usullarini taklif etadi. Boshqa tomondan, mashqlar takrorlash va konsolidatsiya qilish yo'li bilan hal qilinadigan muammolarga qaratilgan. Tilshunoslik va vaziyatli hodisalar asosan alohida ajratilgan holda ko'rib chiqiladi, bu esa mashqlarga bir o'lchovli xususiyat beradi. Gapirish ko'nikmalari uchun mashqlarning yagona tipologiyasi mavjud emas. Odatda didaktik va uslubiy qo'llanmalarda kommunikativ mashqlar sifatida keltirilgan. Umumiy tuzilish yoki bo'linma qiyin, chunki o'qituvchilar va o'quvchilarga talablar har xil. Jismoniy mashqlar tipologiyasini, masalan, mahorat darajalariga qarab yaratish mumkin. Keyin bizda o'zgaruvchan, har xil va nihoyat erkin so'zlash uchun vazifalar va mashqlar mavjud. Agar so'zlashuvni dialogik va monologik nutqqa bo'lishdan kelib chiqadigan bo'lsa, monologik va dialogik nutqni rivojlantirish uchun vazifalar va mashqlarni ta'minlaydigan mashqlar tipologiyasi natijalari.
Bir nechta mualliflar tomonidan taklif qilingan mashqlarning yana bir tipologiyasi quyidagilardir:
- gapirishga tayyorlovchi vazifalar va mashqlar,
- gapirishni mustahkamlovchi vazifalar va mashqlar,
- gapirishni yaratuvchi vazifalar va mashqlar,
- gapirishni simulyatsiya qiladigan va haqiqiy muloqotga yaqinlashadigan vazifalar va mashqlar.
Mashq tipologiyasining bunday tasavvurida gapirishni rivojlantirish bosqichlari haqida umumiy ma'lumot berilgan. Nutqni oldindan tayyorgarliksiz qurish yoki tuzish yoki taqlid qilish mumkin emas.
Gapirishga tayyorlovchi topshiriqlar va mashqlar. Bunday topshiriqlar va mashqlar taqlid xarakteriga ega va turlicha emas. Bundan tashqari, ular o'qituvchi tomonidan qattiq nazorat qilinadi va faqat reproduktiv mashqlarning bir qismidir. a) talaffuz va artikulyatsiyani yaxshilaydigan vazifalar va mashqlar va b) so'z boyligini oshirish uchun vazifalar va mashqlar o'rtasida farq qilinadi. a) Talaffuzni va diskriminatsion tinglashni takomillashtirish. Bu yerda mashq va topshiriqlarning ikki turi ajratib ko'rsatiladi. Bular: 1. O'quvchilar eshitganlari talaffuzini iloji boricha taqlid qiladigan taqlid mashqlari. 2. Diskriminatsion eshitish, unda eshitilgan tovushlar va bir xil tovushlarni eshitadigan so'zlar, shuningdek sintagma va jumlalar belgilanishi kerak. Ushbu mashqlarning maqsadi o'quvchining qulog'ini o'rgatish va chet tili tovushiga ko'nikishdir. Talaffuz mukammal bo'lishi shart emas, lekin tushunarli bo'lishi kerak, shunda muloqotda tushunmovchiliklar bo'lmaydi.
b) So'z boyligini shakllantirish
1. O'rganuvchilar ma'lum bir naqsh bo'yicha qisqa og'zaki suhbatlar yaratadigan juftlik ishi. Bunday dialoglar odatda ikki yoki uchta jumladan iborat bo'lib, ular qayta-qayta takrorlanadi.
2. So'zni eslab qolish tezligiga qaratilgan zanjirli mashqlar, assotsiatsiya o'yinlari, rasm bilan boshqariladigan mashqlar. Bu vaqt bosimi ostida amalga oshiriladigan va so'z boyligini takrorlash uchun juda mos bo'lgan so'z mashqlari (masalan, chamadonni qadoqlash). Lug'at bilan ishlashda og'zaki nutq ustuvor ahamiyatga ega va o'quvchilarga yozma yuz ularni mustahkamlagandan keyingina berilishi kerak. Kontekst ham muhimdir. Barcha so'zlar, jumlalar, mnemonika kontekstda etkazilishi kerak.
3. Nutqlardan foydalanish mashqlari: Ushbu mashqlarning maqsadi nutqlarni egallash va mustahkamlashdir. Bu erda asosiy e'tibor formulali iboralarga, masalan, salomlashish, minnatdorchilik va so'rovlar, kechirim so'rash, o'zingizni tanishtirish va h.k.ga qaratiladi. Avvalo, ushbu mashqlar vaziyat va maqsadli guruhga mos ravishda ishlatilishi kerak. O'quvchilarda barcha qiyin muloqot
vaziyatlari uchun tayyor sintagmalar bo'lishi kerak. Nutqlar faqat bitta so'zdan iborat bo'lishi mumkin va odatiy bo'lishi kerak.
Ushbu maqolaning maqsadi - nutq qobiliyatlarini chet tilini o'qitishda ko'maklashadigan muhim ko'nikmalardan biri sifatida tavsiflashdir. Asosiy maqsad- o'z-o'zidan va ravon gapirish uchun, tarjima qilingan tilda to'g'ri qo'llashni o'rganish kerakligini isbotlashdir. Gapirish - bu psixologik va jismoniy jarayonlarni o'z ichiga olgan murakkab faoliyat. O'qituvchi sifatida muvaffaqiyat qozonish uchun, o'quvchilarda tilni qayta ishlash jarayonlarini rivojlantirish kerak. Bu o'quvchilarni birinchi navbatda nutq haqida xabardor qiladi. Sinfda so'zlash uchun doimo vaqt va makon yaratilishi kerak. O'quvchilar suhbatlar va munozaralarga odatlanib, uni tabiiy narsa sifatida qabul qilishlari uchun ma'lum bir tartib paydo bo'lishi kerak, chunki darslikdagi dialoglar suhbatlarni sun'iy ko'rinishga olib keladi. Talabalardan xato qilmasdan gapirishni talab qilmaslik kerak. O'qituvchi sifatida talabalar orasida to'siqlar va qo'rquv bilan gapirmasdan, erkin gapirishga intilish kerak. Shuning uchun har doim ijobiy fikrlar bildirilishi va o'quvchilar rag'batlantirilishi kerak. Fikr-mulohaza erkin bayon etish, tarjima qilingan tilda uni qabul qilish sinfda haqiqiy muloqotni yaratadi, o'qituvchi va talaba o'rtasidagi munosabatlarni yaxshilaydi va ijobiy ish muhitini yaratadi.
Sinfda muloqotni rivojlantirishda iloji boricha tez-tez og'zaki sinovlar o'tkazish kerak. Lug'at va grammatika har doim ham yozma ravishda tekshirilishi shart emas, aksincha ular suhbat vazifasi sifatida tekshirilishi kerak. Nutq qobiliyatini rivojlantirish uchun mashqlarning yagona tipologiyasi mavjud emas. Nutq vositalarining doirasi keng va xilma-xil bo'lishi, o'quvchilar doimo tayyor sintagmalarga ega bo'lishlari kerak. Natijada ular yordamida qiyin suhbat sharoitida ham yo'l topa oladilar. Ilg'or guruhlar uchun iloji boricha simulyatsion, rivojlantiruvchia mashqlarni bajarish maqsadga muvofiqdir.
REFERENCES
1. Abdullayeva B.S. Fanlararo aloqadorlikning metodologik-didaktik asoslari (Ijtimoiy-gumanitar yo'nalishlardagi akademik litseylarda matematika o'qitish misolida). Ped.fan.dokt...diss. avtoref.
2. Apeltauer, Ernst (1997): Erst und Fremdsprachenerwerb. Eine Einführung. Fernstudieneinheit 15. Berlin: Langenscheidt, S. 68-132.
3. Boeckmann, Klaus-Börge (2008): Der Mensch als Sprachwesen - das Gehirn als Sprachorgan. In: Fremdsprache Deutsch, »Sprachen Lernen - Theorien und Modelle« 38, S. 5-27.
4. Bolte, Henning (1996): Fremde Zungenschläge - Handlungsräume für die Entwicklung mündlicher Kommunikationsfertigkeiten im Fremdsprachenunterricht. In: Fremdsprache Deutsch, »Sprechen« 14, S. 4-15.
5. Butzkamm, Wolfgang (2002): Psycholinguistik des Fremdsprachenunterrichts: von der Muttersprache zur Fremdsprache. Tübingen, Basel: Francke, 3. neu bearbeitete Auflage.
6. Cohen, Ulrike (2006): Herzlich willkommen. Deutsch in Restaurant und Tourismus. Berlin: Langenscheidt.
7. Egger, Gerlinde (2012): Sprache entdecken - das Sprachenlernen unterstützen. In: Frühes Deutsch, »Sprache clever lernen« 25, S. 20-34.
8. Europarat Rat für kulturelle Zusammenarbeit (2001): Gemeinsamer europäischer Referenzrahmen für Sprachen: lernen, lehren, beurteilen. Übersetzt von Jürgen Quetz in Zusammenarbeit mit Raimund Schieß und Ulrike Sköries. Straßbourg: Langenscheidt, 2. Auflage.
9. Faistauer, Renate (2001): Zur Rolle der Fertigkeiten. In: Helbig, G.Götze, L.Henrici, G.Krumm, H.-J. (Hg.): Deutsch als Fremdsprache. Ein internationales Handbuch. Berlin/ New York: de Gruyter, 2. Halbband, S. 864-872.
10. Faistauer, Renate (2010): Die sprachlichen Fertigkeiten. In: Krumm, H.-J.Fandrych, C.Hufeisen, B.Riemer, C. (Hg.): Deutsch als Fremd- und Zweitsprache. Ein internationales Handbuch. Berlin / New York: de Gruyter, 1. Halbband, S. 961-969.
11. Fischer, Wolf-Martin (2010): Spracherwerb und Kompetenztraining im Deutschunterricht. In: Fremdsprache Deutsch, «Deutschunterricht gestalten» 43 S. 13- 18.
12. Glaboniat, M.Müller, M.Rusch, P.Schmitz, H.Wertenschlag, L. (2005): Profile deutsch. Berlin: Langenscheidt. 39
