CC BY
7ЎЗБЕКИСТОН ХАЛҚИНИНГ ИНСОНПАРВАЛИК ФАЗИЛАТЛАРИ (ИККИНЧИ ЖАХОН УРИШИ ЙИЛЛАРИ МИСОЛИДА)
БУРХАНОВ Т.М.Ўзбекистон Республикаси
Қуролли Кучлари Академияси катта ўқитувчиси
Аннотация: Мақола, Иккинчи жаҳон уруши йилларида Ўзбекистон халқи томонидан етим қолган турли хил миллат болаларини қабул қилиб, қийин шароитдаўз фарзандлари кабиота-оналик меҳри билан боқиш ва тарбиялашдек оғир, масъулиятли вазифани ўз зиммаларига олган оилаларга бағишланган. Шунингдек, халқимизнинг ўша даврдаги бетакрор инсонпарварлик ва олижаноблик фазилатлари ёритиб берилган.
Калит сўзлар: Совет иттифоқи, эвакуация, меҳрибонлик, халқ, оила, бола.
Аннотация: Данная статья посвящена Узбекскому народу, семьям, матерям и отцам, которые брали на себя ответственность в тяжелое время кормить, с добротой воспитывать детей сирот из разных стран во времена Второй мировой войны. Также, отражены человеческие и высокие моральные качества народа в этот период.
Ключевые слова: Советский союз, эвакуация, доброта, народ, семья, ребёнок.
Annotation: This article is devoted to the Uzbek people, families, mothers and fathers, who took responsibility in difficult times, fed orphans from different countries during the Second World War with kindness. Also, the humanity and high moral qualities of the people during this period are reflected.
Key words: Soviet Union, evacuation, kindness, people, family, children.
Summary
This article focuses at the Uzbek people, families, mothers and fathers, who were brave enough to take the responsibility in difficult times to feed orphans from different countries during the Second World War with kindness. For example, during 1941-42 Uzbek families adopted 40 thousand children and 160 more by the end of the World War 2. It highlights that the families of Usmon Yusupov and Yuldash Akhunboboev, leaders of Uzbekistan at that time, also adopted orphans showing equality of moral principles among different social classes. Indeed, the workers of Uzbekistan have worked tirelessly to raise children of different nationalities, without wasting anything, food, time and effort. When the Uzbek woman went to the rail station again to pick up the children, they were in bad condition. Moreover, it reflects strong principles of humanity and high moral qualities of the people during this period. The author also discusses the mechanism how then government and society prepared those thousands of children to adulthood. In particular, article gives a closer look at different foundations, special vocational and professional trainings. The Uzbek people sheltered thousands of families left homeless by the war in those difficult years, stroked the heads of orphans, separated from their parents and relatives, embraced them like their own children and warmed their hearts with love. These noble qualities of Uzbek people have once again become epic in languages.
1941 йилнинг 22 июнида гитлерчилар Германияси собиқ шўро Иттифоқи худудига бостириб кирган кундан бошлаб мамлакат учун Улуғ Ватан уруши бошланганлиги барчага маълум. Бу жангларда кўп мамлакатлар қаторида Ўзбекистон халқи ҳам четда турмаган. Мислсиз уруш шижоатга, қахрамонликка, шунингдек, қийинчиликка, қон билан кўз ёшларга тўла 1418 кечаю кундуз давом этганлигининг энг фожиали томони шунда бўлганки, урушнинг даҳшатини катталар билан бирга ёш болалар ҳам ўз бошидан ўтказиб, ота-оналаридан эрта ажралдилар. Бироқ, Ўзбекистон ҳукумати ва халқи минглаб бошпаниз ва ота-онасиз етим қолган болаларни қабул қилиб олдилар.
Собиқ Совет Иттифоқи Халқ Комиссарлар Совети (ХКС)нинг 1941 йилнинг 5 июлдаги "Уруш вақтида аҳолини кўчириш тўғрисида" чиқарган қарорида "Иттифоқчи Республикаларнинг ХКСга, область, ўлка ижроия комитетларига аҳолини кўчириш, қабул қилиб олиш, жойлаштириш ва уларга ҳар томонлама ғамхўрлик қилиш мақсадида махсус бўлимлар ташкил этиш вазифаси юклатилсин"[1], деб таъкидланган. Собиқ Соет Иттифоқининг республикалардан бири Ўзбекистоннинг ўша даврдаги ҳукумати бу қарорга асасланиб, 1941 йилнинг ноябрь ойида "Фронтга яқин жойлардан кўчириб келтирилган болаларни жойлаштириш ҳақида"ги қарорини эълон қилади. Шу қарор муносабати билан Тошкент шаҳридаги марказий темир йўл вокзали қошида "Болаларни эвакуация қилиш пункти" ташкил этилади. Бунда эвакуация қилиш пункти бўлимлари республиканинг тўртта шаҳрида - Когон, Самарқанд, Қўқон ва Бревскда ҳам ташкил этилади.[2]
Бу эвакопунктларга собиқ Ўзбекистон ССР Маориф Халқ комиссарлигининг ходими Н.П.Крафт раҳбарлик қилган.[3] Уруш даври болаларига ҳар томонлама ғамхўрлик қилиш ишлари билан ўша вақтдаги Республика раҳбарларидан У.Юсупов ва Й.Охунбобоевларнинг ўзлари шахсан шуғулланганлар. Эвакопунктда хизмат қиладиган ходимларнинг вазифаларига эвакуация қилинган болаларни қабул қилиб олиш, уларни болалар уйларига ёки оилаларга жойлаштириш, якка тартибда тарбияга олиш, ўқитиш, ишлаб чиқаришга юбориш, адашиб юрган ёки балоғатга етмаган, қаровсиз қолган болаларни топиб рўйхатга олиш, уларни режа асосида жойлаштириш каби маъсулиятли ишлар киради. Бу масъулиятли ишларга кўпроқ аёллар фаол қатнашганлар. У.Юсуповнинг рафиқаси Е.Г.Самойленко, А.М.Горькийнинг рафиқаси Б.П.Пешкова, келини Н.М.Пешкова, Рус ёзувчиларининг оилаларидан Л.И.Толстая, Погодиннинг турмуш ўртоғи Лутфихоним Саримсоқова кабила иштирок этганлар.
1941-1942 йиллар мобойнида Ўзбекистонга келтирилган 40 мингдан кўпроқ бола эвакуация қилинган бўлиб, уруш охирига қадар уларнинг сони 200 мингдан ортиб кетади.[4] Собиқ Ўзбекистон ҳукумати 1942 йилнинг февралида "Фронт ёқасидан кўчириб келтирилган болаларни жойлаштириш тўғрисида"ги[5] қарори асосида бошпанасиз ва етим қолган болаларни, ўзбек халқи яна ўз оиласига қабул қилишни бошлайди. Мана шундай оилалардан тошкентлик темирчи Шоаҳмад Шомаҳмудов, Турди Ашурхўжаев, самарқандлик Абдулҳамид Самадовларни ва бошқа кўплаб мисолларни келтириш мумкин.
Ўзбекистон халқи етим қолган болаларни ота-оналик меҳри билан қабул қилиб, қийин шароитда боқиш ва тарбиялашдек оғир, масъулиятли вазифани ўз зиммаларига олганлар. Шоаҳмад Шомаҳмудов умр йўлдоши Бахри хола Акрамова фронтга яқин жойлардан кўчириб келтирилган, ота-онасидан эрта ажралган турли миллат болаларини олиб тарбиялаш ташаббускорларидан бири бўлдилар. Бу хонадонда ҳар бир бола меҳрибон Баҳри холани "она", Шоаҳмад акани "ота" деб муомала қилган. Улар биринчи бўлиб, 8 ёшли Рая исмли рус қизини фарзандликка оладилар. Уни зериктирмаслик учун яна Володя исмли болани ҳам қабул қиладилар. Бола жуда нимжон бўлиб, ғамхўрлик ва парваришга мухтож бўлгани учун ҳам Баҳри хола бутун меҳрини, кучини гўдакни тарбиялашга қаратиб, уни катта қийинчиликлар билан соғайтириб олган.
Навбатдаги эшалон келиб тўхтаганда, Баҳри хола ва Шоаҳмад акалар яна 6 ёшли Соняни, 7 ёшли Мишани, ва 5 ёшли Федя исмли гўдакларни ўзларига фарзандликка қабул қилганлар. Инсонпарварлик фазилатларини юракдан ҳис қилган ўзбек аёли 1942 йилда Тошкент шаҳрида фашизмга қарши ўтказилган митингда сўзга чиқиб, шундай деган: "Бизда етим болалар бўлмайди, менинг оиламда руслар, белоруслар, украинлар, татар қизи тарбияланмоқда. Катта болалар мактабда ўқишмоқда. Ҳозир менинг бир мақсадим бор. Манфур душманни тезроқ тор-мор келтириш учун фронтга ёрдам бериш ниятида яхшироқ ишлайман".[6]
Дарҳақиқат Ўзбекистон меҳнаткашлари турли миллатга мансуб болаларни тарбиялашда ҳеч нарсани, озиқ-овқатини ҳам, вақтларини ҳам, меҳнатларини ҳам аямай тинимсиз меҳнат қилганлар. Ўзбек аёли бола олиш учун яна вокзалга отланганда, келтирилган болалар аҳволи ниҳоятда оғир эди. Баҳри опанинг Псков шаҳридан келтирилган, боши оқ бинт билан боғланган, дармонсизланиб қолган болага кўзи тушиб, болани ўзига фарзандликка беришини талаб қилганда, унинг талаби дарҳол қондирилади. Уйга келтирилган бола ўз исми ва фамилиясини билмас эди. Унга Ҳожимурод деб ном қўйишади. Шу аснода Шомаҳмудовлар оиласи кенгайиб боради. Шоаҳмад ака Баҳри холага қараб қуйидаги фикрни айтади: "Бу болаларнинг ўз ота-оналари бор, улар болаларини севар эдилар ва ўзларининг умидларини, хаёл-орзуларини шу болалар билан боғлаганлар. Уруш тамом бўлгандан кейин мен бу болаларни, агар ота-оналари топилиб қолса, хурсандчилик билан қайтариб бераман"[7]
Ўзбек халқининг инсонийлик, олижаноблик, болажонлик фазилатлари уруш йилларида мамлакатнинг ғарбий вилоятларидан кўчириб келтирилган аҳолига, болаларга кўрсатган очиқ кўнгиллиги, ҳамдардлиги ва ғамхўрлиги ўз ифодасини топди. Ўзбек халқи урушнинг дастлабки йилларида Россия, Украина, Белоруссия, Молдавия, Болтиқбўйи ва бошқа республикалардан кўчириб келинган бир миллиондан кўпроқ кишиларни, шу жумладан, 200 миллиондан кўпроқ ёш болаларни ўз бағрига олади. Кўчириб келтирилган аҳолини қабул қилиб олиш, жойлаштириш ва уларга зарур шарт-шароитлар яратиш масаларини меҳнат жамоаларининг, йиғилишларида муҳокама қилиш ва амалий ёрдам кўрсатиш ишлари кенг кўламда олиб борилади. 1941 йил 3 декабрда Ўзбекистон Компартияси МКнинг кўчириб келтирилган фуқароларни қабул қилиш ва жойлаштириш юзасидан чиқарилган махсус қарори асосида Халқ комиссарлари Совети ҳузуридаги 1941 йил 10 июлда тузилган махсус республика комиссияси ва маҳаллий советларнинг ижроия қўмиталари қошида тузилган алоҳида бўлимлар, кишиларни ҳисобга олиш ва жойлаштириш билан шуғулланганлар. Кўчириб келтирилганлар шаҳар ва қишлоқ, туманларга жойлаштирилган, қисқа муддат ичида Андижон вилоятига 100 минг, Самарқанд вилоятига 165 минг, Наманган вилоятига 53600 киши жойлаштирилган.
1941-1942 йиллар мобайнида республикамизда 40000 дан ортиқ болалар кўчириб келтирилди. Кўчириб келтирилган болаларни ўзбек оилалари ўз фарзандлари каби бағрига олиш билан биргаликда республикамизнинг турли жойларида махсус болалар уйлари ташкил қилинган. Меҳнаткаш хотин-қизларнинг ташаббуси билан ана шундай уйларга - Фарғона вилоятига 600 та, Андижон вилоятига 1700,Наманган вилоятига 1300, Самарқанд вилоятига 1100, Бухоро вилоятига 500, Тошкент вилоятлари бўйича 1800 нафар бола жойлаштирилган. Худди мана шу вилоятнинг биргина Янгийўл туманида 156 меҳнаткаш аёл бир неча нафардан бола олишиб, ҳар бирлари ўз оилаларида туққан фарзандлари каби меҳр нури билан тарбиялашган.Ўша даврда Ўзбекистон ССР Халқ Комиссарлари Совети қошидаги болаларга ёрдам кўрсатиш бўйича махсус комиссия тузилади, унинг ишида, хотин-қизлар жуда фаол иштирок этишган. Республикамиз халқи меҳнаткашлари томонидан бу хайрли ишлар қўллаб-қувватланиб, юртимизнинг турли жойларида кўчириб келтирилган инсонларни, айниқса болаларни ҳаётда ўз ўрнини эгаллашида яхши ҳаёт кечиришида ёрдам бериш учун турли хил хайрия жамғармалари тузилади. Худди шундай жамғармалардан бири 1942 йилда очилган бўлиб, шу йилнинг 1 февралига қадар юртдошларимиз томонидан кўнгилли бўлиб топширувчилардан жамғармага 877800 сўм маблағ йиғилган. Март ойига бориб, жамғарма маблағи икки миллион етмиш тўрт минг сўмга етади. Мана шундай хайрли ишларга Республикасмизнинг оддий аҳолисидан тортиб турли хил ташкилотлар билан биргаликда мактаб ўқувчилари ҳам фаол қатнашган. Улар томонидан озиқ-овқат ва иссиқ кийим бошлар тўпланган. Кўчириб келтирилган аҳолига уй-жой учун етарли ерлар, турар жойлар, меҳнатга лаёқатли қатламлар эса иш билан таъминланган. Болаларнинг ёши эътиборга олиниб, 15 1ёшгача бўлганлари болалар уйлари, мактаб-интернентларга жойлаштирилиб, улар билан ўқув тарбия ишлари амалга оширилган.
Шунингдек, Фабрика ва заводлар қошидаги ташкил этилган мактабларга ҳам жалб қилинган. 15 ёшдан катта бўлган болалар ишлаб чиқаришга, малакали ишчиларига шогирд қилиб бириктирилган. 1943 йилнинг охирларида ҳам шаҳар, ҳам қишлоқларимиз хонадонларида 4500 дан ортиқ болалар тарбия топган. Бутун дунёга машҳур бўлган тошкентлик темирчи Шоаҳмад Шомаҳмудовлар, Самарқандлик Қ.Самадовлар, Ф. Қосимовлар каби юртдошларимиз ўз оилаларига бир неча ўн нафар болаларни қабул қилиб, олижаноблик ва инсонийлик фазилатларини намоён этган. Яна худди шундай юртдошларимиздан, наманганлик Тожихон Мирзолимова, Умидахон Отабоева, Манзурахон Эрматова, Жалолқудуқ туманидан Тошхон Назарова, Азиза Усманова, Пастарғом туманидан Муродулло Хўжаев, Камол Кенжаев, Рустам Жониевлар оиласи ҳам бир неча нафар етим болаларни ўз оилаларига қабул қилишган.
Шуни алоҳида таъкидлаш жоизки, ўша вақтда Ўзбекистон раҳбарларидан Усмон Юсупов ва Йўлдош Охунбобоевлар оиласи ҳам етим болаларни ўз тарбияларига олганлар.
Ўзбек халқи ўша оғир йилларда, бир бурда нон тансиқ бўлган йилларда уруш туфайли уй-жойсиз қолган минглаб оилаларга бошпана бериб, ота-онасидан ва яқинларидан ажралиб, етим бўлиб қолган болаларнинг бошини силади, ўз фарзандлари каби уларни ўз қучоғига олиб меҳр қўри билан уларнинг қалбини илитди, дилини ёритди. Халқимизнинг бу инсонпарварлик ва олижаноблик фазилатлари яна бир бор тилларда достон бўлди.
Хулоса ўрнида шуни айтиш мумкинки, мамлакатимизда Ватан равнақи - миллий ғоямизнинг юксак тушунчаларидан бири бўлиб, у фуқароларимизнинг билими ва камолига боғлиқ. Маданий мерос ва инсонпарвалик қадриятлар тамойиллари асосида мустаҳкам қарор топган осуда ҳаёт ва дўстона муносабатлар хавфсизлигимиз ва барқарорлигимизни таъминлашда муҳим аҳамият касб этади.
Фойдаланилган адабиётлар:
1. Қизил Ўзбекистон. 1941 йил, 6 июль
2. Турдиев С. Улуғ ватан уруши йилларида Ўзбекистон меҳнаткашларининг кўчириб келтирилган болаларга ғамхўрлиги. - Фан, 1987. 6-.б
3. Правда. 1942 йил. 4 февраль
4. Тошхўжаев Н. Ўз фарзандидек ардоқлаб. Оила ва Турмуш. 1975. 5-сон.20 б
5. Правда. 1942. 4 февраль
6. Правда Востока. 1942г. 3 январь
7. Қизил Ўзбекистон. 1943 йил. 23 март
