История системы образования в Самарканде в 1868-1917 гг. Текст научной статьи по специальности «История и археология»

Жамият ва инновациялар –

Общество и инновации –

Society and innovations

Journal home page:

https://inscience.uz/index.php/socinov/index

History of the education system in Samarkand in 1868-1917

Maksud UMRZOQOV1

Samarkand State Institute of Foreign Languages

ARTICLE INFO ABSTRACT

Article history: The main goal of creating such educational institutions in

Received January 2021 Samarkand is not to educate the Russian language and culture

Received in revised form and improve their management. It can be understood that

15 January 2021 training specialists in the required field. Expanding the network

Accepted 20 February 2021

of Russian schools, we are once again pursuing a policy of

Available online

7 March 2021 alienating the local population from the activies of our centuries-

old religious values and religious educational institutions.

Keywords: 2181-1415/© 2021 in Science LLC.

Spiritual institutions This is an open access article under the Attribution 4.0 International

“local Russians” (CC BY 4.0) license (https://creativecommons.org/licenses/by/4.0/deed.ru)

Jews

Indians

A.Grebenkin

Самарқандда 1868-1917 йилларда таълим тизими тарихи

АННОТАЦИЯ

Калит сўзлар: Мақолада Самарқандда подшо ҳукумати таъсири остида

Маънавий муассасалар ташкил қилинган дастлабки таълим муассасаларининг

"Маҳаллий руслар"

Яҳудийлар

фаолияти ва унга жалб қилинган ерли аҳоли вакиллари,

Ҳиндлар шунингдек ўлкада бундай таълим муассасаларини ташкил

А.Гребенкин. этишдан асосий мақсад ерли аҳоли вакилларини саводли

қилиш эмас, балки шу орқали рус тили ва маданиятини

ёйиш ва яна ўз бошқарув тузилмалари учун керакли соҳа

мутахасисларини тайёрлаш эканлигини англаш мумкин.

Рус мактаблари тармоғини кенгайтириш орқали яна

бизнинг асрлар давомида шаклланган диний

қадриятларимиз ва диний таълим масканларимиз

фаолиятидан ерли аҳоли вакилларини узоқлаштириш

сиёсати олиб борилган.

1

Lecturer, Academic Lyceum of Samarkand State Institute of Foreign Languages, Samarkand, Uzbekistan

Жамият ва инновациялар – Общество и инновации – Society and innovations

Special Issue – 2 (2021) / ISSN 2181-1415

История системы образования в Самарканде в 1868-1917 гг.

АННОТАЦИЯ

Ключевые слова: В статье рассматривается деятельность начальных

Духовные учреждения учебных заведений, созданных в Самарканде под влиянием

“Местные русские”

Евреи

царской власти и привлечение к ней местного населения, а

Индусы также основная цель создания таких учебных заведений в

А. Гребенкин. стране не является просвещением местного населения, а

распространение русского языка и культуры, подготовка

специалистов в нужной области. Через расширение сети

русских школ была проведена политика отстранения

местного населения от наших религиозных ценностей,

которые формировались веками и деятельности духовных

учебных заведений.

КИРИШ

Самарқанднинг чор Россияси томонидан босиб олиниши натижасида маданий

соҳа йўналишлардан бири бўлган замонавий таълим тизимида ўз манфаатларини

кўзлаб бир қатор ишлар амалга оширилди. Чунончи, ХIХ асрнинг иккинчи ярми ХХ аср

нинг бошларида Самарқанд таълим тизимида жиддий ўгаришлар юз берди. Бу европа

ва миллий маданиятларнинг ўзаро таъсирининг кучайиши билан боғлиқ эди. Бу

даврда Туркистонда замонавий таълим тизимини Кауфман кўрсатмаси асосида

Самарқандда Абрамов назорат қилди. Шунга қарамасдан Туркистон

маърифатпарварлари яъни жадидлар ҳаракати қатнашчилари бу тизимнинг

тараққиётида алоҳида ҳисса қўшди. Аввалига бу ҳаракат фақат маърифий ҳарактерда

эди. Кейинчалик жадидчилик Туркистон мустақиллиги учун курашувчи сиёсий

ҳаракатга айланди ва ўлка аҳолиси, шу жумладан Самарқанд аҳолисининг

интеллектуал тараққиётига катта таъсир кўрсатди [1].

Подшо ҳукуматининг Туркистонни босиб олиш сиёсати ҳали давом этаётган

даврда рус маъмурияти томонидан узоқни ўйлаб сиёсат амалга оширилди. Ўлкани

узоқ вақт давомида бошқаришни режалаштирган чор ҳукумат XIX aсрнинг 70-

йиллариданоқ кўчириш сиёсатини бошлаб юборди ва шу орқали ўлкамизда рус

таълим тизими хам кириб келди.

Асосий қисм: 1873 йилда Кауфман подшо ҳукуматига "Туркистон ўлкасида

ўқув бўлими ва халқ таълими тизимини ташкил этиш режаси"ни тақдим этди. Ушбу

режада асосан иккита асосий мақсад амалга оширилди:

1) Туркистонда халқларни руслаштириш;

2) мусулмон фанларини ўқитишнинг диний томонига эътибор бермаслик.

1875 йилдаги Туркистонда халқ таълими тўғрисидаги қонунга биноан

генерал-губернатор ҳузурида мактабнинг бош инспектори бошчилигидаги вилоят

таълим муассасалари маъмурияти ташкил этилди. Бундан ташқари, ушбу қонунга

биноан мавжуд бўлган барча турдаги мусулмон мактаблари Туркистон таълим

муассасалари маъмуриятига бўйсуниши керак эди.

Шунга қарамай, Кауфман бу масалада маҳаллий диний мактабларнинг

ҳаётига аралашмаслик сиёсатни сақлаб қолди. Унинг фикрига кўра, ҳокимият

томонидан моддий ва маънавий қўллаб-қувватлаш ва тегишли назорат бўлмаганда,

550

Жамият ва инновациялар – Общество и инновации – Society and innovations

Special Issue – 2 (2021) / ISSN 2181-1415

улар парчаланиб кетади. Кауфман бундай сиёсий тадбирни русларнинг

аралашувидан кўра самаралироқ деб ҳисоблаган.[2]

Самарқанд вилоятида мадрасалар мустақиллигини сақлаб қолган бўлсада,

аммо уларнинг иқтисодий ҳуқуқи ҳукумат томонидан назоратга қилинган. Бундай

сиёсат орқали ҳукумат мадрасалар ҳаётига янгилик киритмаслик ва уларда кенг

дунёқарашли билимли зиёлилар етишиб чиқишига қарши бўлган ва бу сиёсат

генерал губернаторлик тугатилгунига қадар давом этганлиги билан

характерланади. Шунга қарамасдан, Кауфманнинг сўзларига кўра мактаблар ва

мадрасаларнинг ички ишларида подшоҳлик амалдорларини аралашиши,

мустабидлигига қарши мутаассиб мусулмонлар орасида нафрат туғдириши

мумкин. Шу билан бирга, Туркистонда подшоҳлик ҳокимияти мусулмон

руҳонийлари таъсирини сусайтириш учун норасмий равишда Самарқанд ва

Бухоронинг маънавий муассасаларида маҳаллий аҳолини ўқитишни тақиқлашга

қарор қилди. Подшо ҳукумати, мана шу ҳудуддаги туркманлар ва қирғизлар

Бухоронинг мусулмонлар таълим муассасаларига умуман қабул қилинмаслиги ва

уларга қабул қилинганлар ҳар хил ишонарли сабабларга кўра четлаштирилиши

учун тақиқлашда турли баҳоналарни зарур деб топди. Лекин диний таълим

масканлари XX асрнинг бошларида хам ўз фаолиятини барибир олиб борган

фақатгина 1920 йилларнинг ўрталарига келиб бўндай талим муассасалари

фаолияти тухтатилди. ХХ аср бошларида Туркистонда фаолият олиб борган

журналист Н. Остроумов 1906 йилда ҳам Улуғбек мадрасасида махсус ўқув

хоналарида 60 нафардан ортиқ талабабага икки мударрис таълим берганлиги қайд

этиб ўтади [3].

Биринчи марта Туркистон ўлкасининг тарихи, "маҳаллий руслар" деб

номланган маҳаллий кўчманчилар мактаби 1870 йил 14 январдан бошлаб

Самарқандда очилди. Абрамовнинг 1870 йил 24 мартдаги буйруғи билан маҳаллий

тилларни ва ёзувни яхши биладиган капитан А.Гребенкин, рус-тузем мактабида чор

маъмуриятининг махсус ходими этиб тайинланди. Абрамов томонидан капитан А.

Гребенкинга берилган махсус кўрсатмаларда қуйидагилар кўрсатилган: маҳаллий

талабаларни рус қишлоқ хўжалигининг техникаси, боғдорчилик ишлари билан

таништириш ва уларга рус тилини ўргатиш шунгдек, тарих, география, биология ва

арфметикалардан сабоқ бериш керак эди.1870 йилда ушбу мактаб эҳтиёжлари учун

900 рубл ажратилган. Мактаб 20-30 нафар ўқувчи билан таъминланди. Рус тилини

ўрганишдан ташқари, мактаб режасида ўқувчиларга ҳунармандчилик ва яна бошқа

бир қатор ишларини ўргатиш кўзда тутилган, бунинг учун 1870 йилда тезлик билан

кичик ферма ташкил этилди.[4]

Дастлаб ташкил этилган ушбу таълим муассасаси фолиятини кенг қамроли

деб бўлмайди.Чунки мактаб учун Кауфман Абрамовнинг тажрибасидан норози

бўлди, лекин бу мактабнинг фаолият юритишни тақиқламаган[5].

Туркистоннинг бошқа шаҳарларида хам мана шундай таълим муассасалари

ташкил қилинган. жумладан, Тадқиқотчи Муҳаммаджоновнинг маълумотига кўра

ўлкада ташкил этилган рус-тузем мактаблари 1870-1904 йилларда қуйидаги

ҳолатда эди. Рус-тузем мактабларида ўқувчиларга рус муаллими рус тилини ҳамда

арифметикани ва бошқа фанларни ўргатар, бунинг учун ўқиш вақтининг ярми

ажратиб қўйилган эди. Ўқиш вақтининг қолган ярми «Мусулмон домла» ихтиёрига

бериб қўйилган бўлиб, у эски усул мактабларидагидек болаларга диний дарслар

551

Жамият ва инновациялар – Общество и инновации – Society and innovations

Special Issue – 2 (2021) / ISSN 2181-1415

ўқитиш билан шуғулланарди. Рус-тузем мактабларида фақат ўғил болалар

ўқитилар эди. Ота-оналар қизларини бундай мактабларга бермас эдилар. 1903

йилда Туркистон педагогика тўгараги, Тошкентда қизлар учун рус-тузем мактаби

очилди. Лекин бу мактабнинг фаолияти узоққа чўзилмай, икки йилдан кейин

ёпилиб қолди.Рус-тузем мактабларида рус тилини ўқитиш дастури ва услуби рус

бўлмаган ўқувчилар учун мўлжаллаб тузилар эди. (бу мактабларда баъзан рус

болалар ҳам учраб қолар эди).

1876 йилда Самарқанд мактабига дастлабки мактабларни текшириш учун

юборилган подшо маъмурияти амалдорларининг ҳисоботларига кўра, мактабда

111 ўқувчи бўлган. Талабаларнинг таркиби турли миллатлардан иборат эди. У ерда

ўзбеклар, тожиклар, яҳудийлар ва ҳиндлар таҳсил олишган. Чор

мустамлакачиларининг барча уринишларига қарамай рус-маҳаллий мактаблар

орқали ҳудудни метропол билан бирлаштириш, бутун Туркистон вилоятида,

шунингдек, Самарқанд вилояти жуда суст эди[6].

1887 йилдан бошлаб Самарқанд рус-тузем мактабида кечки курслар очилди

ва у эрда 25 талаба ўқиди ва уларнинг таркиби асосан шаҳар савдогарлари вакили

бўлган маҳаллий аҳоли бўлиб, кейинчалик рус тилини ўрганиш бўйича кечки

курслар аста-секин барча рус-тузем мактабларида ташкил этилди.Ташкил этилган

ушбу курслардаги ўқитиш тизимини самарали деб бўлмас эди чунки ўқувчиларнинг

аксари ёзишни билмас,рус тилини тушунмасди.Лекин шунга қарамасдан бундай

мактаблар тармоғини совет ҳукумати йилдан йилга кўпайтириб борди. Буни

вилоятнинг туман шаҳарлари Самарқанд вилоятида рус тилидаги мактабларнинг

ўсиши жадвалдаги маълумотлардан хам кўриш мумкин.

Йил Рус-тузем Ўқувчилар Шундан кечки курслар

мактаблар Жами Шундан

сони ўқувчилар

1887 4 48 1 25

1890 7 230 4 99

1906 12 330 5 263[7]

Соҳадаги мустамлакачилик сиёсатининг энг муҳим йўналиши Туркистонда

халқ таълими эди. Чоризм маҳаллий мактабдан фарқли ўлароқ, Туркистон

минтақасига чуқурроқ кириб борган рус мустамлакачилари рус болаларини

ўқитишга ғамхўрлик қила бошлади.

1878-1880 йилларда мактаблар эркаклар ва аёлларники қилиб алоҳида

алоҳидага бўлинган.1882-1883 ўқув йилига келиб ушбу мактаблар 3 синфли қилиб

ўзгартирилди.Ўғил болалар ва қизлар учун Самарқанд шаҳрида 3-синфли

мактаблардан бири 4 та ва бу ерда 78 талаба таҳсил олган, улардан 39 нафари

маҳаллий халқларнинг вакиллари эди. Бундан ташқари, Самарқандда яна учта

аёллар черков мактаби мавжуд бўлиб, уларда 24 та ўқувчи таълим олган.

Каттақўрғонда битта черков қўшма мактаби бўлиб, у ерда 7 нафар ўқувчи бор эди.

Хўжанд тумани ўша пайтда ҳали Зарафшон округи таркибига кирмаган ва

Каттақўрғонга қараганда у ерда вазият анча бошқача эди. 1883 йилда Хўжанда 1883

йилда камида битта черков қўшма мактаб, у ерда 18 нафар ўқувчи таҳсил олган ва

552

Жамият ва инновациялар – Общество и инновации – Society and innovations

Special Issue – 2 (2021) / ISSN 2181-1415

шундан 8 нафари қизлар эди. Ушбу 18 ўқувчидан туб жой аҳолисининг фарзандлари

5 нафарни ташкил қилган[8].

Ушбу мактабларнинг дарсликлар ва кўргазмали қуроллар билан

таъминланганлигини қуйидаги фактлар кўрсатмоқда. Самарқанд шаҳар

мактабларида 684 томдаги турли хил дарсликлар,1000 нусхада турли турли хил

кўргазмали қуроллар; Хўжандда 301 жилдлик китоблар ва 250 нусхада кўргазмали

қуроллар, Самарқанд аёллар мактабида 700 та дарслик ва 135 та кўргазмали

қуроллардан иборат битта кутубхона мавжуд эди. Ушбу фактлардан кўриниб

турибдики, Самарқанд вилоятида рус аҳолиси учун мактаблар тармоғи жуда тез

ўсиб борди ва жуда кўп сонли дарсликлар ва кўргазмали қуроллар билан

таъминланди.

Самарқандда, 1889 йилга келиб рус аҳолиси учун аёллар таълим муассасалари

шунгдек,167 ўқувчига эга гимназия, 51 ўқувчига эга классик эркаклар гимназияси, 4

синфли, 101 ўқувчига эга шаҳар эркаклар гимназияси, мактабда ташкил этилган

интернат мактаб, бундан ташқари, уларнинг ихтиёрида 72 ўқувчи бўлган А.С.Пушкин

номидаги битта шаҳар эркаклар черков мактаби, шунингдек, 67 талабаси билан

А.С.Пушкин номида шаҳар аёллар черков мактаблари мавжуд эди. Ушбу даврда,

шунингдек, минтақанинг саноат муассасаларида ишлаш ва билимга эга бўлган темир

йўл линияси учун касб-ҳунарга ўқитишга алоҳида эътибор берилди

Минтақанинг саноат корхоналарида ишлаш ва темир йўл линияси учун

ишчиларнинг билимдон кадрлари зарур бўлганлиги сабабли, касб-ҳунар ўқитишга

ҳам алоҳида эътибор берилди. Шунинг учун, ХIХ аср охирида аллақачон

Самарқандда (1898 йил) эркаклар ва аёллар бўлган темир йўл мактаблари бор эди.

Ушбу мактаблар 1899 йилда 2 та синф 68 ўқувчи таҳсил оладиган эркак ва 49 ўқувчи

билан 2 та синф аёл ўқувчиларидан иборат эди[9].

Малакали ишчиларни тайёрлашга келсак минтақада қишлоқ хўжалиги

маҳсулотларини этиштириш ва маҳсулотларини бирламчи қайта ишлаш учун

руслар томонидан 1904 йилда Самарқанд шаҳрида 1-тоифадаги боғдорчилик,

узумчилик ва виночиликнинг қуйи мактаби очилди

1899 йил августда шаҳар хўжалик маъмурияти ушбу мактабга шаҳарнинг 2 та

ер участкасини топширди.Унинг умумий майдони 11 гектаргача ва бошқа уй

хўжаликлари билан ҳисоблаганда қиймати 100000 рублдан ортиқ турувчи

мулкларни ўз ичига олар эди. Ушбу мактабнинг Ўқувчилар таркибига келсак, 1904

йилда 32 та ўқувчи 4-синфга қабул қилинган. Улар орасида Сирдарё вилоятидан – 1

та, Фарғона вилоятидан – 2 та, Хўжанд туманидан – 1 та, Жиззах туманидан – 2 та,

Катта-Қўрғон туманидан – 1 та, Бухоро ва Кушкадан-2 тадан бўлиб булар умумий

талабаларнинг тахминан 30,6 % ташкил этган.

Самарқандда янг усул яъни жадид мактабларининг ҳам ўрни бениҳоят муҳим

аҳамият касб этади. бундай мактаблар илк бор 1893-йилда очилади. Янги усул

мактабларига қарши империя маъмуриятининг тазйиқи натижасида 1910-йилдан

бошлаб жадид мактаблари ёпиб қўйилади. 1917-йилдан бошлаб Туркистонда ғайри

инсоний коммунистик мафкура ҳукмронлиги ўрнатилди. Мустабид тузум

ҳукмронлиги даврида таълим соҳасида кўплаб ўзгаришлар бўлди. Минглаб

маданият ва таълим ўчоқлари– масжид ва мадрасалар халқ учун зарарли деб эълон

қилинди. Шу тариқа, мадрасалар (олий, ўрта, бошланғич таълим тизими) тараққиёт

йўлига барҳам берилди. Илм-фан, маърифат, таълим соҳасида аждодларимиз

553

Жамият ва инновациялар – Общество и инновации – Society and innovations

Special Issue – 2 (2021) / ISSN 2181-1415

эришган жаҳоншумул ютуқлар йўққа чиқарилди яъни болшевистик мафкурага

асосланган таълим тизими жорий этила бошланди[10].

Хулоса ўрнида Самарқандда чор Россияси таъсири остида ташкил қилинган

дунёвий таълим муассалари ерли аҳолига нисбатан асосан ўлкага кўчириб

келтирилган рус аҳолиси ва ва ҳарбийларнинг оила аъзоларининг манфаатларини

уйлаб ташкил этилганлиги, шунгдек диний таълимдаги ўқув муассасаларнинг

таъсирини этарли даражада сусайтириш уларнинг асосий мақсади эканлигини

куриш мумкин. Лекин шун хам тан олиш керакки руслар таъсири остида ўлкамизда

замонавий дунёвий фан соҳасидаги кўплаб янгиликлар кириб келди.

ФОЙДАЛАНИЛГАН АДАБИЁТЛАР РЎЙХАТИ

1. Д.А. Алимова Ю.Ф. Буряков, Ш.М. Раҳматуллаев Самарқанд тарихи (қадимги

даврдан бугунги кунгача) «АRT FLEX» Тошкент – 2009 46-бет

2. Свод законов, том ХI, отделение второе. Об управлении учебными

заведениями в Туркестанском крае, статья 89.

3. В.В.Бартольд, Сочинения II том, часть 2. –Москва: “НАУКА”.1964. 661 стр

4. Из Самарканда. Газета .Русский инвалид, 11 апреля 1876 г

5. Ҳ. П. Остроумов. К истории народною образован:» в Туркестанском крае. К. П.

Кауфман—устроитель Туркестанскою края. Личные воспоминания (1877— 1881гг),

Ташкент, 1899 г

6. Туркестанские ведомости, 1895г., № 1.

7. И.Муминов История Самарканда в двух томах ИЗДАТЕЛЬСТВО «ФАН»1961 г 1

том 341 стр

8. Т.С. Саидкулов Самарканд во второй половине ХIХ начале ХХ века Самарканд

1970 г 161 стр

9. Справочник Самаркандской области на 1901г.,вып III,Самарканд, 1901, стр. 68

10. Самарканд тарихи. 1,2-жилд. -Т: “ФАН”,1971

554