CC BY
90CHAKANA SAVDODA TOVAR AYLANMASINING MOHIYATI VA
MAZMUNI
Artikov Z.S.
SamISI Real iqtisodiyot kafedrasi mudiri, dotsent, PhD
Qarshiyeva M. SamISI magistri e-mail: qarshiyevamaftuna010@gmail.com
Annotatsiya. Mazkur maqolada muallif tomonidan savdo xizmatlarining o'ziga xos xususiyatlari, savdo xizmatlarini takomillashtirish imkoniyatlari, savdoning mamlakat iqtisodiy salohiyatidagi ahamiyati, chakana savdo mohiyati, chakana savdoda tovar aylanmasi va savdo xizmatlarini takomillashtirishning o'ziga xos jihatlari bo'yicha fikr-mulohazalar keltirilgan. Qolaversa, ushbu maqolada savdo xizmatlarini takomillashtirish bo'yicha muallif tomonidan taklif va tavsiyalar ishlab chiqilgan.
Kalit so'zlar: savdo, iqtisodiyot, savdo xizmatlari, savdo jarayonlari.
Iste'mol tovarlari savdosining asosiy maqsadi aholining tovar va xizmatlarga bo'lgan ehtiyojlarini qondirishdir. Bu maqsadga erishish aholiga tovar sotishning umumiy hajmi bilan tavsiflanadi. Tovar iste'molchiga sotilganda ishlab chiqarilgan mahsulot ijtimoiy e'tirofda o'z ifodasini topadi. Savdo aylanmasi moddiy ne'matlarni iste'mol qilish hajmini tavsiflaydi, ifodalaydi iqtisodiy munosabatlar tovarlarning ishlab chiqarish va muomaladan shaxsiy iste'mol sohasiga o'tishi jarayonida vujudga keladigan.
Savdoning mohiyati bozorda sotib olish va sotish jarayonida tovar va xizmatlar almashinuvi bilan bog'liq iqtisodiy munosabatlarda namoyon bo'ladi. Savdo aylanmasi sohada rivojlanayotgan jarayonlarni tavsiflaydi tovar aylanishi, hamda talab va taklifning shakllanishiga ta'sir etuvchi omillardan iborat bo'lib, ishlab chiqaruvchilar va iste'molchilar o'rtasidagi iqtisodiy munosabatlarni aks ettiradi.
Savdo aylanmasi bozorda talab va taklif o'rtasidagi munosabatlar qanday sharoitlarda rivojlanishini aniqlash imkonini beradi. Bu ma'lum bir bozorda tovar ishlab chiqaruvchilar va iste'molchilar o'rtasidagi munosabatlar qanday amalga oshirilishini, keyingi davrda va kelajakda talab va taklifning shakllanishi va rivojlanishi tendentsiyalarini qanday sharoitlar belgilab berishini aniqlash imkonini beradi. Savdo aylanmasi rivojlanish darajasini aks ettiradi ishlab chiqaruvchi kuchlar, yashash sharoitlari, ya'ni. ijtimoiy ehtiyojlarning hajmi va tuzilishini tavsiflaydi. Ehtiyojlarni qondirish asosan bozorda sotib olingan aniq mahsulotni iste'mol qilish (foydalanish) orqali sodir bo'ladi.
Savdo aylanmasi tovarlarni sotish hajmini tavsiflaydi, shuning uchun uning qiymati bo'yicha talabni qondirish ko'lami va darajasini baholash mumkin. Tovar aylanmasi bozor jarayoni ishtirokchilari o'rtasidagi taqsimlanish xarakterini, tovarlar harakati, aloqa bosqichlarining bo'g'inlari va ketma-ketligini baholashga imkon
beradi. ishlab chiqarish maydoni va sotuvchilar, tarqatish kanallarining darajalari va uzunligi. Savdo aylanmasi tovarlarni sotishning mamlakat hududlari va hududlari bo'yicha, tovarlarni sotish bilan shug'ullanadigan aniq firmalar, tovarlarning alohida guruhlari bo'yicha taqsimlanishini tavsiflaydi. Savdo aylanmasi makroiqtisodiy ko'rsatkichdir.
Davlat boshqaruvning turli darajalarida umumiy qonuniyatlar va tendentsiyalarni aniqlash, alohida kichik bozorlarning o'rnini aniqlash, mintaqalararo ayirboshlash va aholi jon boshiga tovar ayirboshlash darajasidagi ijtimoiy va mintaqaviy farqlarni tahlil qilish maqsadida tovar aylanmasi to'g'risidagi ma'lumotlarni to'playdi va qayta ishlaydi. Savdo aylanmasi eng muhim baholash ko'rsatkichidir tijorat korxonasi, ishlash samaradorligi o'lchovi. Tovarlarni sotish hajmi xarakterlanadi raqobatbardosh pozitsiyalar bozordagi korxonalar, uning ulushi umumiy hajmi sotish va bozor pozitsiyasining barqarorlik darajasi, iste'molchilar tomonidan talab qilinadigan va mo'ljallangan va barqaror natijalarni ta'minlaydigan mahsulotlarni sotish imkoniyati. Savdo korxonasining muayyan bozor yoki uning segmentidagi raqobatbardoshligini baholash tovar aylanmasini chuqur tahlil qilishga asoslanadi va korxonaning bozordagi potentsial imkoniyatlarini aniqlash imkonini beradi.
Tadqiqot natijalari korxona strategiyasini, uning assortiment siyosatini ishlab chiqish, assortimentga kiritish yoki turli xil tovarlarni sotuvdan olib tashlash to'g'risida qaror qabul qilish va aylanmaning optimal nisbatlarini ishlab chiqish uchun asos bo'ladi. Savdo aylanmasi ko'rsatkichlari tovarlarga bo'lgan haqiqiy ehtiyojni, aholining xarid qobiliyati darajasini, xaridorlarning tovarlarga bo'lgan talablarini, iste'molchilar tomonidan tovarlarni tanlashda afzallik omillarini, shuningdek, nafaqat ifodalangan ehtiyojlarning o'zgarishi istiqbollarini aniqlash imkonini beradi. aylanmasining o'zgarish tezligi bo'yicha, balki xususiyatlari bilan ham hayot davrasi tovarlar. Iste'molchilarning mahsulotga bo'lgan ehtiyojlari va talablari doimiy ravishda o'zgarib turadi, shuning uchun bozordagi muvaffaqiyat - bu talabni optimal qondirish uchun eng yaxshi tarzda moslashishga muvaffaq bo'lgan savdo korxonasi.
Tovar aylanmasining hajmi va tuzilishini bilgan holda, korxona talab siklining fazalari va mahsulotning hayotiy tsiklining o'zgarishini bashorat qilishi va bozordagi raqobatning o'zgaruvchan shartlariga muvofiq strategiyani qayta ko'rib chiqishi mumkin. Bu tendentsiyalar savdo ob'ektining tovar aylanmasi dinamikasi va tarkibida o'z aksini topadi. Tovar aylanmasi korxona hajmining ko'rsatkichi, sotilgan tovarlar uchun pul tushumlari ko'rsatkichi, moddiy, mehnat va mehnatga bo'lgan ehtiyojni aniqlash uchun asosdir. moliyaviy resurslar. U turli jihatlarni aks ettiradi iqtisodiy faoliyat korxona va uning alohida bo'linmalari.
Chakana tovar aylanmasi aholiga shaxsiy, oilaviy tovarlarni sotish hajmini tavsiflaydi. uyda foydalanish; iste'mol bozorida tovar aylanmasi jarayonining tugallanishi va tovarlarning shaxsiy yoki jamoaviy foydalanishga o'tishi demakdir. Uning qiymati chakana narxlarda hisobga olinadi, ya'ni. chakana narxga kiritilgan barcha soliqlarni o'z ichiga olgan haqiqiy sotish narxlarida. Chakana savdoning iqtisodiy mohiyati sotish va sotib olish jarayonida iste'molchining pul daromadlarini
tovar va xizmatlarga ayirboshlashda va shu ayirboshlash bilan bog'liq iqtisodiy munosabatlarda namoyon bo'ladi.
Respublika bo'yicha 2022 yil so'nggida chakana savdo tovar aylanmasi 144 664,5 mkd. so'mni tashkil etib, o'tgan yilning shu davriga nisbatan 7,3 % ga o'sdi. Shu jumladan, yirik koгxonalaгning tovaг aylanmasi 23 490,7 mkd. so'mni (o'sish suг'ati 130,7 %), kichik biznes va xususiy tadbrikoriik subyektlaгining tovar aylanmasi 121 173,8 mlгd. so'mni (o'sish sw'ati 103,8 %), shundan uyushmagan savdo tovaг aylanmasi 14 586,8 mkd. so'mni (o'tgan yilning shu davriga nisbatan 10,7 % ga kamaygan) tashkil etdi.
2021 yilning shu davriga nisbatan respublikaning barcha hududlarida chakana savdo tovar aylanmasining o'sish su^atlari kuzatilib, nisbatan yuqori o'sish suг'atlaгi Xorazm, Jizzax, Surxondaryo, Namangan, Buxoro viloyatlari va Qoraqolpog'iston Respublikasida qayd etildi.
Chakana savdo tovar aylanmasi tarkibida yirik korxonalarning tovar aylanmasi hajmi o'tgan yilning mos davriga nisbatan 30,7 % ga o'sdi va 23 490,7 mkd. so' mni tashkil qildi. Bu esa umumiy savdo hajmining 16,2 % ulushiga to'g'ri keladi.
Kichik biznes va xususiy tadbirkorlik subyektlarining chakana savdo tovar aylanmasi hajmi statistik hisob-kitoblaгga ko'ra, 121 173,8 mkd. so'mni tashkil etib, 2021 yilga nisbatan 3,8 % ga o'sdi. Respublika miqyosida ushbu sektoming jami chakana savdo tovar aylanmasidagi ulushi 83,8 % ga teng kelmoqda.
Chakana tovar ayirboshlash mamlakat aholisining turmush darajasi, moddiy va madaniy holatining muhim ko'rsatkichlaridan biridir. Aholining turmush darajasini tavsiflash uchun foydalaniladi butun tizim tovar ayirboshlash hajmiga asoslanadigan tahliliy ko'rsatkichlar: oziq-ovqat va nooziq-ovqat mahsulotlarining ayrim turlarini iste'mol qilish hajmi, aholini madaniy-maishiy maqsadlar uchun tovarlar bilan ta'minlash, iste'molning oqilona me'yorlarga muvofiqligi va boshqalar.
Chakana savdoning iqtisodiy mohiyati birja bilan bog'liq munosabatlarda ifodalanadi Pul tovarlar uchun. Chakana savdo aylanmasi tovarlarni oxirgi iste'molchilarga o'tkazadi va aylanish jarayonining tugallanishini tavsiflaydi. Muomala sohasidagi tovarlar iste'mol sohasiga kiradi, iste'molchi mulkiga aylanadi, foydalaniladi yoki iste'mol fondini tashkil qiladi, ya'ni tovar bo'lishni to'xtatadi. Chakana savdo aylanmasi - bu chakana savdo va umumiy ovqatlanish tashkilotlari tomonidan aholiga tovarlarni naqd va naqd bo'lmagan to'lovlar uchun sotish; yakka tartibdagi tadbñkoriaT, shuningdek balansida chakana savdo taTmog'i yoki umumiy ovqatlanish korconalariga ega bo'lgan iqtisodiyotning boshqa tarmoqlari tashkilotlari. Chakana tovar aylanmasi savdodagi chakana tovar aylanmasi va umumiy ovqatlanish chakana tovar aylanmasiga bo'linadi.
Chakana savdo quyidagilarni o'z ichiga oladi:
1) aholiga tovarlarni naqd pulga sotish va naqd pulsiz to'lov;
2) tovarlarni bo'lib-bo'lib to'lash sharti bilan kreditga sotish;
3) tovar narxiga kiritilmagan sotish narxiga ega bo'lgan paketning narxi;
4) namunalar bo'yicha uzoq muddat foydalaniladigan tovarlarni sotish;
5) bo'sh idishlarni sotish.
Umuman olganda chakana savdo aylanmasi davlat statistikasining hududiy organlaridan olingan statistik materiallar asosida shakllantiriladi. Zamonaviy statistikada yalpi va sof aylanmani aniqlash juda qiyin.
Tovar aylanmasidagi bog'lanishlar tadbirkorlarning maxsus so'rovlari asosida o'rganiladi. Statistik foydalanishga yangi ko'rsatkich kiritildi: korxonalar va chakana savdo tashkilotlarining aylanmasi, bu qayta hisob-kitob qilishni talab qilmaydi, chakana bo'lmagan savdoni istisno qilish va boshqalar. Bundan tashqari, aylanma mavjud: do'kon (savdo birligi); firmalar (korxonalar); mintaqa, savdo shakllaridan birining aylanmasi, xususan, mulkchilikning har qanday shakli; umumiy savdo aylanmasi. Ko'rsatkichlar tizimida alohida o'rinni aholi jon boshiga tovar aylanmasi egallaydi, bu talabni qondirishning o'rtacha darajasini (ma'lum darajada aniqlik bilan) aks ettiradi (ko'pincha bu ko'rsatkich tovarlarni sotib olish sifatida namunaviy panellar ma'lumotlaridan hisoblanadi. har bir oila a'zosiga).
Statistikada aylanma qiymat birliklarida tovarlarni sotish / sotib olish hajmining miqdoriy o'lchovini ifodalaydi. Uning tabiiy tarkibi parallel ko'rsatkichni -sotilgan tovarlar sonini tavsiflaydi.
Mahsulot yoki xizmatni bepul o'tkazish (ta'minlash, yordam berish, harakatlanish) tovar aylanmasi emas. Tor ma'noda aylanma deganda faqat mahsulotni sotish va sotib olish tushuniladi, xizmatlarni sotish esa mustaqil ravishda ajralib turadi. Savdo hajmi savdo statistikasi bilan belgilanadi. Yirik va o'rta savdo tashkilotlari har oyda tovar aylanmasi to'g'risida hisobot taqdim etadilar, kichik korxonalar uchun har chorakda saralangan kuzatuvlar qo'llaniladi. Qishloq xo'jaligi mahsulotlari va boshqa iste'mol tovarlarini bozorlarda sotish hajmi ham har chorakda o'tkaziladigan tanlov kuzatuvi asosida aniqlanadi. Federal darajada savdo hajmi bojxona statistikasi va uy xo'jaliklari ma'lumotlari, shuningdek, chakana savdo uchun tovar etkazib berish balansini tuzish orqali tovar resurslari bilan bog'liq.
Mintaqaviy miqyosda chakana tovar ayirboshlashning umumiy hajmi uy xo'jaliklarining tovarlarni sotib olish uchun xarajatlari bo'yicha statistika ma'lumotlariga mos kelishi kerak. Tovar ayirboshlash statistikasi bilan chambarchas bog'liq bo'lib, tovarlarni taqsimlash tarmog'idagi ularning hajmi va tarkibini belgilaydigan tovar zaxiralari statistikasi mavjud.
Uning asosiy ko'rsatkichlari quyidagilardir: tovar aylanmasining kunlar bo'yicha tovar zaxiralari bilan ta'minlanishi (ma'lum miqdordagi zahiralar hajmining bir kunlik tovar aylanmasiga nisbati), tovar aylanmasining tezligi (ma'lum bir davr uchun tovar aylanmasining nisbati). xuddi shu davrdagi o'rtacha tovar zaxirasiga) va kunlardagi bir aylanmaning davomiyligi (o'rtacha tovar zaxirasining bir kunlik aylanmaga nisbati). Inventarizatsiya statistikasi aholining ayrim tovarlarga bo'lgan talabi qay darajada qanoatlantirilishi va taklif etilayotgan tovarlarning talabga mos kelishini o'rganishda muhim manba hisoblanadi.
Kompaniyaning sotish dinamikasini tavsiflovchi ko'rsatkichlardan biri bu aylanmadir. U sotish narxlarida hisoblab chiqiladi. Aylanmani tahlil qilish joriy davrdagi ishlarning sifat va miqdoriy ko'rsatkichlariga baho beradi. Kelgusi davrlar uchun hisob-kitoblarning haqiqiyligi qilingan xulosalarga bog'liq.
Foydalanilgan adabiyotlar ro'yxati
1. O'zbekiston Respublikasi Prezidentining 2023 yil 23 yanvardagi "Savdo-sanoat palatasi faoliyatini yanada takomillashtirish bo'yicha qo'shimcha chora-tadbirlar to'g'risida" gi PQ-15 sonli Qarori.
2. Валеева Ю.С. Розничные торговые сети: состояние и тенденции развития. Монография: Редакционно-издательский центр, Казань - 2012. - 148с.
3. Валигурский Д.И., Черноносова Н.В. Цели, задачи и условия внедрения мерчендайзинга в розничной торговле // «Фундаментальные и прикладные исследования кооперативного сектора экономики». Научно-теоретический журнал - 2010. - №5. - С.20-21. - 0,3 п.л.
4. Гаврилова, В.Н. Тенденции развития обслуживания потребителей розничных торговых сетей [Текст] / В.Н. Гаврилова // Ежемесячный научный журнал. 2015. № 4 (11). Материалы XI Международной научно-практической конференции "Развитие экономических и межотраслевых наук в XXI веке", 1617 мая 2015 / Науч. ин-т глобальной и региональной экономики. Новосибирск, 2015. С.10-11.
5. Abdukarimov B.A. va boshq. Savdo iqtisodiyoti muammolari. O'quv qo'llanma.- T.: Iqtisod-moliya, 2016, 504 b.
6. Abdukarimov F.B. Savdoda bozor mexanizmini takomillashtirish va samaradorligini oshirish yo'llari (Samarqand viloyati misolida). Iqtisodiyot fanlari nomzodi ilmiy darajasini olish uchun yozilgan dissertasiya. Samarqand: SamISI, 2011, 156 b
