CC BY
47BUGDOYNING TURLI ABIOTIK VA BIOTIK OMILLARGA CHIDAMLILIGINI OSHIRISHDA YOVVOYI TURLARINING O RNI
Faridun Shavkatovich Sobirov
OzRFA Genetika va OEB instituti tayanch doktoranti [email protected]
ANNOTATSIYA
Ushbu maqolada mamlakatimizda oziq-ovqatning asosiy ekinlaridan biri bo'lgan bugMoy yetishtirishda abiotik va biotik omillar bolgan qurg'oqchilik, tuproqning sho rlanishi, turli xil zararkunandalarga chidamli navlarni yaratishda yovvoyi qarindoshlarining o'rni haqida so'z yuritiladi.
Kalit so'zlar: Aegilops L., bugMoy, donli o'simliklar, qurg'oqchilik, sho'rlanish
THE ROLE OF WILD SPECIES IN INCREASING THE RESISTANCE OF WHEAT TO VARIOUS ABIOTIC AND BIOTIC FACTORS
Faridun Shavkatovich Sobirov
Institute of Genetics and the Uzbek Academy of Sciences [email protected]
ABSTRACT
This article discusses the role of wild relatives in the development of drought, soil salinity, various pest-resistant varieties, which are abiotic and biotic factors in the cultivation of wheat, one of the main food crops in our country.
Keywords: Aegilops L., wheat, cereals, drought, salinity
KIRISH.
Bugungi kunda nafaqat Ozbekistonda, balki jahon miqyosida eng dolzarb muammolardan biri - bu oziq-ovqat muammosi hisoblanadi. Ushbu muammoni hal etishda ozuqabop o'simliklardan yuqori va sifatli hosil olish, shu bilan birga yildan-yilga kuchayib borayotgan qurg'oqchilik, sho'rlanish kabi biotik va abiotik omillarga chidamli hamda yuqori hosildor navlarni yaratishni taqozo etmoqda. Bunda mamlakatimiz hududida yovvoyi holda o'sadigan Aegilops L. mahalliy turkumi turlarining uzoq yillar davomida saqlanib kelayotgan chidamlilik ko'rsatkichlaridan samarali foydalanib, undan bugMoyning hosildorligini oshirish maqsadida foydalanish imkoniyatlari hali deyarli o'rganilmagan.
ADABIYOTLAR TAHLILI VA METODOLOGIYA
Jamiyat rivojlanishining barcha davrlarida donli o'simliklar har doim oziq-ovqat va ozuqa sifatida, shuningdek, boshqa foydalanish sohalarida keng qo'llanilib, inson hayotida alohida ahamiyatga ega bo'lgan. So'nggi o'n yilliklarda seleksiyani rivojlantirish va oziq-ovqat xavfsizligini ta'minlash uchun asos bo'lib xizmat qiladigan o'simliklarning genetik resurslarini saqlash va ulardan oqilona foydalanish muammolariga butun dunyoda katta e'tibor qaratilmoqda.
Oddiy bug'doyning biotik va abiotik stressning turli omillariga chidamliligini oshirish uchun boshqa turlarining genom mintaqalari introgressiyasidan foydalangan holda yangi shakllar yaratish keng qo'llanilmoqda. Bug'doy yetishtirish maydonini kengaytirishga to'sqinlik qiladigan atrof-muhitning eng muhim abiotik omillaridan biri bu tuproqning sho'rlanishi hisoblanadi. Bug'doyning turg'un navlarida sho'rlanish sharoitida hosildorlik pasayadi va don sifati yomonlashadi. Kasallikka chidamliligi uchun muhim zaxira oddiy bug'doyning yovvoyi qarindoshlari genofondida to'plangan.
Yovvoyi bug'doy turlari bug'doyning iqtisodiy qimmatli xususiyatlarini yaxshilash uchun muhim bo'lgan yangi genlarning potensial manbasini anglatadi. Hozirgacha u mamlakatimiz seleksiyasi dasturlarida ishlatilmagan. Bug'doy dunyodagi, shu jumladan O'zbekistondagi eng muhim ekinlardan biridir. Dunyo aholisining aksariyat mamlakatlari uchun bu asosiy oziq-ovqat mahsulotlaridan biridir. Bug'doyning hosildorligi va sifati asosan navlarning ekologik stress omillariga, shu jumladan zamburug' kasalliklariga chidamliligiga bog'liq.
Bug'doy, javdar, arpa, jo'xori va boshqalarning madaniy shakllarining yovvoyi qarindoshlari yuqori hosil va atrof-muhitning biotik va abiotik omillariga chidamliligini birlashtirgan navlarni yaratish uchun bitmas-tuganmas manba bo'lib xizmat qiladi. Yovvoyi bug'doy qarindoshlarining genofondida genetik xilma-xillikning muhim zaxirasi to'plangan. Ularning ko'plari foydali xususiyatlarni yumshoq bug'doyga yetkazish uchun muvaffaqiyatli ishlatilishi mumkin. Shunday qilib, hozirgi vaqtda, bug'doy kasalliklariga qarshilik ko'rsatadigan samarali genlarning aksariyati ushbu genofonddan kelib chiqadi.
Yovvoyi qarindoshlar - bu ekinlar bilan bog'liq bo'lgan yovvoyi o'simliklarning taksonlari, ular potensial ravishda ko'plab foydali xususiyatlar uchun gen donorlari sifatida ishlatilishi mumkin. Ushbu turlar hosildorlik va sifatni yaxshilaydi, zararkunandalarga qarshi vositalardan foydalanishning oldini olishga yordam beradi va global iqlim sharoitida o'simliklarning ekologik stressga moslashuvchanligini oshiradi. Shu munosabat bilan Aegilops L. mahalliy ekotiplarining genetik xilma-xilligini saqlash va o'rganishga qaratilgan tadqiqotlar dolzarbdir. Manbalarga asosan Aegilops L. turkumining 5 turi Ozbekiston hududida yovvoyi holda o'sadi. Bularga Ae. sylindrica, Ae. squarrosa, Ae. crassa, Ae. juvenalis, Ae. triuncialis turlari kiradi. Ushbu turlar
O'zbekistonning turli hududlarida o'smoqda. Diploid, tetraploid va geksaploid turlarini o'z ichiga olgan Aegilops L. turkumi bug'doy yetishtirishda biotik va abiotik stresslarga chidamliligi uchun foydali xilma-xillikning muhim manbai hisoblanadi. Aegilops L. turkumining mahalliy turlari bir qator qimmatbaho xususiyatlarni tashuvchisi, ular bilan sun'iy duragaylash orqali madaniy bug'doyni yaxshilash uchun ishlatilishi mumkin.
MUHOKAMA
Bugungi kunda fanga yangi texnologiyalarning kiritilishi bilan aniq genlarni maqsadli qidirish va uzatish dolzarb bo'lib qolmoqda. Hosildorlik va barqarorlik muammolarini muvaffaqiyatli hal qilish bilan dondan foydalanishning hal qiluvchi omili uning sifati masalasidir. Yovvoyi turlardan foydali genlarni o'simliklarning madaniy shakllariga marker tomonidan boshqarilishi orqali tanlash asosida seleksiya uchun manba materialini yaratish mumkin boldi.
Aegilops anatomiyasi va morfologiyasini batafsil o'rganish juda kam. Evolyutsiya jarayonida ushbu turkumdagi turlar turli xil ekologik sharoitlarga moslashgan va natijada har xil biomorfologik turlarni shakllantirgan. Har bir tur o'ziga xos morfo-anatomik xususiyatlari bilan ajralib turadi. Bularning barchasi Aegilops vegetativ organlarining anatomiyasiga oid materiallar, ularning ekologiyasini tushunishda, shuningdek filogeniya va taksonomiya masalalarini hal qilishda foydali bo'lishi mumkin deb o'ylashimizga imkon beradi.
Anatomik tadqiqotlarda odatda to'qimalar orasidagi nisbat o'rganiladi: bu ma'lumotlar genetik seleksiya ishlari davomida yovvoyi donlarning mos keladigan turlarini tanlashda ham zarur bo'ladi.
Bug'doyning zang kasalligi eng keng tarqalgan va zararli kasalliklaridan biridir. Ekinlarga yetkazilgan zarar katta yo'qotishlarga va don sifatining pasayishiga olib keladi. Navlarni himoya qilish uchun uzoq vaqt duragaylash an'anaviy tarzda qo'llaniladi, bu oddiy bug'doy genofondini yovvoyi o'sayotgan qarindoshlari tufayli boyitishga imkon beradi.
Kasallikka chidamli genlarning eng boy zaxirasi Aegilops L. turkumi turlarida to'plangan. Turli xil ekologik va geografik zonalarda keng moslashish bu turni katta genetik xilma-xillik manbasiga aylantiradi.
Yovvoyi holda o'sadigan donli ekinlarning mahalliy genofondini shakllantirish, yig'ish, joriy etish va moslashuvchanligi va hosildorligi uchun bug'doy yetishtirishda boshlang'ich material sifatida foydalanish uchun agrobioxilma-xillikni baholash bugungi kunning maqsadi sanaladi.
NATIJA
Sho'rlanishga qarshi yangi genlarni izlash ham eng keng tarqalgan bug'doy
kolleksiyalarida, ham genetik materialni kesib o'tish yo'li bilan oddiy bug'doy genomiga kirib borishi mumkin bo'lgan donli o'simliklarning boshqa turlari orasida amalga oshiriladi. Bug'doyning tuzga chidamliligini oshirish uchun potensial donorlar orasida Aegilops speltoides Tausch kabi don mahsulotlari mavjud. Biroq, bug'doy yetishtirishda ushbu genlardan samarali foydalanish uchun ularning lokalizatsiyasi to'g'risida aniqroq ma'lumot kerak. Zamonaviy texnologiyalar oddiy bug'doyning turli xromosomalarida donor turlari genetik materialining bitta bo'laklarini o'z ichiga olgan introgressiv bug'doy liniyalarini tezda olishga imkon beradi. Bunday liniyalar atrof-muhitning noqulay omillariga qarshilik ko'rsatish uchun javob beradigan genetik omillarni o'z ichiga olgan begona xromosomalarning mintaqalarini aniqlash uchun samarali eksperimental vosita bo'lishi mumkin.
Hozirgi vaqtda ushbu patogenga qarshilik ko'rsatadigan 80 ga yaqin genlar aniqlangan, samarali genlarning aksariyati qarindosh turlardan oddiy bug'doyga o'tkazilgan. Shuning uchun yovvoyi holda o'sadigan qarindoshlardan keng tarqalgan bug'doy kasalliklariga qarshilik ko'rsatish uchun yangi genlarning manbalari sifatida foydalanish dolzarb vazifadir.
Bugungi kunda patogenlarga chidamli oddiy bug'doyning bir qator introgressiv yo'nalishlaridan amaliy seleksiyada foydalanish ularning sitogenetik xususiyatlari, kasalliklarning genetik nazorati to'g'risidagi ma'lumotlarning yo'qligi va begona genetik materiallarning mahsuldorligi va sifatiga ta'siri bilan cheklanadi.
XULOSA
O'zbekistonda Aegilops L. turkumining mahalliy turlari hali yetarlicha o'rganilmagan. Ushbu turlar o'zida boy genetik materiallarni uzoq yillardan beri saqlab, tobora mustahkamlab kelmoqda. Mamlakatimizda Aegilops L. turkumining mahalliy turlari abiotik va biotik stress omillarga chidamli turlar hisoblanib, ushbu turlardan bug'doyning mazkur omillarga bardosh bera oladigan yangi navlarini yaratishda foydalanish mumkin.
REFERENCES
1. Насирова Н.В. Анатомическое строение листа эгилопса (Aegilops L.). Вестник РУДН, серия Агрономия и животноводство, 2013, № 2. 5-11 с.
2. Есимбекова М.А., Булатова К.М., Кушанова Р.Ж., Мукин К.Б. Биоразнообразие дикорастущих видов из рода Aegilops L. в Казахстане для селекции пшеницы. Известия ТСХА, выпуск 6, 2015 год. 5-18 с.
3. Юдина Р.С., Леонова И.Н., Салина Е.А., Хлесткина Е.К. Изменение солеустойчивости мягкой пшеницы в результате интрогрессии генетического
материала Aegilops speltoides и Triticum timopheevii. Генетика и селекция растений. 2015, том 19, № 2. DOI 10.18699/VJ15.021.
4. Давоян Э.Р., Миков Д.С., Зубанова Ю.С., Болдаков Д.М., Давоян Р.О., Бебякина И.В., Бибишев В.А. Изучение интрогрессвных линий мягкой пшеницы с генетическим материалом Aegilops tauschii по устойчивости к листовой ржавчине. Вавиловский журнал генетики и селекции. 2018;22(1):97-101. DOI 10.18699/VJ18.336.
5. Новосельская-Драгович А.Ю., Янковская А.А., Бадаевa Е.Д. Интрогрессии и хромосомные перестройки не влияют на активность глиадин кодирующих генов в линиях гибридов Triticum aestivum L. x Aegilops columnaris Zhuk. Вавиловский журнал генетики и селекции. 2018;22(5):507-514. DOI 10.18699/VJ18.388.
6. Шеленга Т.В., Малышев Л.Л., Керв Ю.А., Дюбенко Т.В., Конарев А.В., Хорева В.И., Белоусова М.Х., Колесова М.А., Чикида Н.Н. Использование метаболомного подхода для поиска форм Aegilops tauschii Coss. из коллекции ВИР им. Н.И. Вавилова, устойчивых к грибным патогенам. Вавиловский журнал генетики и селекции. 2020;24(3):252-258. DOI 10.18699/VJ20.618.
7. Давоян Р.О., Бебякина И.В., Давоян Э.Р., Миков Д.С., Бадаева Е.Д., Адонина И.Г., Салина Е.А., Зинченко А.С., Зубанова Ю.С. Использование синтетической формы Авродес для передачи устойчивости к листовой ржавчине от Aegilops speltoides мягкой пшенице. Вавиловский журнал генетики и селекции 2017;21(6):663-670. DOI 10.18699/VJ17.284.
8. Уразалиев Р., Есимбекова М., Мукин К., Чиркин А., Исмагулова Г. Мониторинг генетического разнообразия местных популяций рода Aegilops L. флоры Казахстана. Вавиловский журнал генетики и селекции. 2018;22(4):484-490. DOI 10.18699/VJ18.386.
9. Исаева В.К., Кубатбекова Г.К. Получение межвидовых гибридов «пшеница-эгилопс». Известия вузов Кыргызстана, №1, 2018. С. 43-46.
10. Давоян Э.Р., Давоян Р.О., Бебякина И.В., Давоян О.Р., Зубанова Ю.С., Зинченко А.Н., Кравченко А.М. Идентификация генов устойчивости к листовой ржавчине в видах Aegilops L., синтетических формах и интрогрессивных линиях мягкой пшеницы. Вавиловский журнал генетики и селекции, 2012, том 16, № 1. 116-122 с.
11. Сибикеев С.Н., Воронина С.А., Бадаева Е.Д., Дружин А.Е. Изучение линий Triticum aestivum-Aegilops speltoides, устойчивых к листовой и стеблевой ржавчинам. Вавиловский журнал генетики и селекции. 2015;19(2): 165-170. DOI 10.18699/VJ15.020.
