CC BY
2PPSUTLSC-2024
PRACTICAL PROBLEMS AND SOLUTIONS TO THE USE OF THEORETICAL LAWS IN THE SCIENCES OF THE 2IST CENTURY
tashkent, o-8 MAv 2004 www.in~academy.uz
BOZOR ISLOHATLARI VA TADBIRKORLIK
Jumanov Eshamamat Turdiyevich Tojiyev Bilol Abdirosulovich Axmedova Nodira
Iqtisod fanlari bo'yicha falsafa doktori (PhD), Toshkent amaliy fanlar universiteti, Gavhar ko'chasi
1-uy, Tashkent 100149, O'zbekiston TAFU "Umumiqtisodiy fanlar" kafedrasi assistenti, Toshkent amaliy fanlar universiteti, Gavhar ko'chasi
1-uy, Tashkent 100149, O'zbekiston Toshkent amaliy fanlar universiteti 2- bosqich talabasi, Gavhar ko'chasi 1-uy, Tashkent 100149, O'zbekiston [email protected], [email protected], [email protected]
ORCID ID: 0009-0001-3544-4707 https://doi.org/10.5281/zenodo.13335186 Annotatsiya: O'zbekiston, global iqtisodiy munosabatlarning tizimiga integratsiyalash orqali insoniyat taraqqiyotini oshirish maqsadida kichik va o'rta biznesni rivojlantirishga qat'iy yutuqlar belgilagan mustaqil davlatlar orasida o'rnini egallaydi. Bu rivojlantirishda huquqiy baza yaratilishi, iqtisodiyotni tartibga solish va rivojlantirish tizimining o'rnatilishi, davlat va mintaqaviy dasturlar ishlab chiqilishi katta ahamiyatga ega. Biroq, bu jarayonda ishlab chiqarish, logistika, mineral va mehnat resurslarining etarlicha bo'lishiga qaramay, kichik va o'rta biznesning rivojlanishi hali ham bozor va iste'molchilar talablariga javob bermaydi. Ushbu tahlillar dunyoning ko'plab mamlakatlarida kichik va o'rta biznesning rivojlanishi uchun muhim globallashuv muammolari bilan bir qatorda iqtisodiy, texnologik va ijtimoiy xususiyatlarning muhim tarmoq muammolariga e'tibor qaratilmoqda. O'zbekistonda kichik va o'rta korxonalarni tashkil etish va rivojlantirish uchun mamlakatning tashqi foydalanish, tabiiy resurslar va ilmiy-texnikaviy salohiyatlar mavjudligi, shuningdek iqtisodiy mustaqilligiga erishish uchun yuqori imkoniyatlarga ega. Ushbu tahlil O'zbekistonning ijtimoiy-iqtisodiy rivojlantirishning strategik omillaridan biri sifatida ushbu sohaga e'tibor qaratilishini ko'rsatadi.
Kalit so'zlar: O'zbekiston, rivojlanish, kichik va o'rta biznes, iqtisodiy tartib, muassasalar, strategik omillar, huquqiy baza, tadbirkorlik, tashkil etish, rivojlantirish, ijtimoiy-iqtisodiy rivojlanish.
KIRISH
O'zbekiston kabi yosh mustaqil rivojlanayotgan davlat oldida strategik maqsad insoniyat taraqqiyotining siyosiy va iqtisodiy munosabatlarining global tizimiga munosib kirishdir. O'zbekistonda mustaqillik qo'lga kiritilishi bilan kichik va o'rta biznesni rivojlantirishda muayyan yutuqlarga yerishildi. Xususan, huquqiy baza, shuningdek, iqtisodiyotning ushbu sohasini davlat tomonidan tartibga solish va rivojlantirishni rag'batlantirishning muayyan tizimi yaratildi. Kichik va o'rta biznesni qo'llab-quvvatlash bo'yicha davlat va mintaqaviy dasturlar ishlab chiqilgan va amalga oshirilmoqda, ularning samarali ishlashini ta'minlash uchun muassasalar faoliyat ko'rsatmoqda. Biroq, respublikada ishlab chiqarish, logistika, mineral resurslar, shuningdek mehnat resurslari yetarli bo'lishiga qaramay, kichik va o'rta biznesning rivojlanish darajasi hali ham bozor va iste'molchilar talablariga javob bermaydi. Shu bilan birga, tahlillar shuni ko'rsatadiki, respublikada tadbirkorlikni rivojlantirishga salbiy ta'sir ko'rsatadigan bir qator omillar mavjud bo'lib, ularning asosiysi uning yuqori xavfli hududda faoliyat yuritishidir.
2 TADQIQOT METODOLOGIYASI
Maqolamizda O'zbekiston kichik va o'rta biznesni rivojlantirish metodologiyasiga oid muhim omillar va yondashuvlar ko'rsatiladi. Bu metodologiya huquqiy bazaning yaratilishi, iqtisodiy tartibga solish va rivojlantirish tizimining o'rnatilishi bilan boshlanadi. Keyinchalik, ishlab chiqarish, logistika, mineral va mehnat resurslarining ko'paytirilishi va ularni qo'llab-
quvvatlashga oid qo'shimcha yondashuvlar keltiriladi. Maqolada kichik va o'rta korxonalarning rivojlanishi uchun muhim omillar ko'rsatiladi va ularni aniqlash uchun strategik usullar haqida suhbat qilinadi.
3 TAHLIL VA NATIJALAR
Alisher Navoiy asarlarida ko'pma'nolikdan mohirona foydalangan. Ma'lumki, so'zlarning asosiy qismi leksik yoki grammatik ma'no kasb etadi. Tilda sodir bo'luvchi tabiiy hodisalar polisemiya, omonimiya, antonimiya va sinonimiyada in'ikosini topadi. So'z avval yakka ma'no anglatib, davrlar o'tishi bilan ko'p ma'noni ifodalashi polisemiyadir. Umumiste'moldagi so'zlarning asosiy qismini ko'p ma'noli so'zlar tashkil etadi. Polisemiya ancha murakkab hodisa bo'lib, so'z semantik qurilishida mavjud bo'lgan har bir ma'noni belgilash ancha qiyin, shu bilan birga, ko'pma'nolik ham amaliy, ham nazariy ahamiyatga molikdir. Bunda, ayniqsa, polisemiyani unga yondash bo'lgan hodisalardan farqlab olish muhimdir [Hojiyev., Ahmedov, 1981: 209-210]. Badiyatni oshirishdagi vositalardan biri - ko'chimdir. U ko'p ma'nolilik hodisasi negizida shakllanadi [Ziyotova, 2022:663]. Ushbu soha subyektlari boshqa tuzilmalarga qaraganda ko'proq inflyatsiya, bank hisob-kitoblarini tartibga solishning beqarorligi, shuningdek o'tish davrida moliya-kredit tizimining rivojlanishiga duchor bo'lmoqdalar.
Shu bilan birga, logistika, moliyalashtirish, rag'batlantirish, me'yoriy-huquqiy tartibga solishdagi qiyinchiliklar, mahsulotlarni sotish bilan bog'liq muammolar, boshlang'ich kapitalning yetishmasligi,
"¿J PPSUTLSC-2024
. -.(¡.¿if.I PRACTICAL PROBLEMS AND SOLUTIONS TO THE USE OF THEORETICAL LAWS IN THE SCIENCES Of THE 21ST CENTURY
TASHKENT. 0-8 MAY 2024
faoliyatning ayrim turlariga cheklovlar va taqiqlar, o'qitilgan, professional tashkilotchilar va menejerlarning yetishmasligi ushbu sohada rivojlanishning asosiy to'siqlari hisoblanadi.
— globallashuv-bu tovarlar, xizmatlar, kapital, ishchi kuchi va g'oyalar oqimining kengayishi, shuningdek, mamlakatlarning global iqtisodiy muammolarni hal qilish bo'yicha birgalikdagi harakatlari tufayli global iqtisodiyotning doimiy integratsiyasi
— mahalliylashtirish-rivojlanayotgan mamlakatlar aholisining urbanizatsiya markazlarida tobora ortib borayotgan konsentratsiyasi yordam beradigan mahalliy avtonomiyani mustahkamlashga bo'lgan talablarning ortishi.
Shu munosabat bilan dunyoning ko'plab mamlakatlarida globallashuv muammolari bilan bir qatorda iqtisodiyotning texnologik, iqtisodiy va ijtimoiy xususiyatlari bilan keng ko'lamli ishlab chiqarishdan farq qiluvchi kichik va o'rta biznes kabi tarmoq muammolariga tobora ko'proq e'tibor qaratilmoqda.
Kichik va o'rta korxonalarning inson salohiyatini mustahkamlashga qo'shgan hissasi mamlakat yalpi mahsulotini yaratishda ishtirok etish orqali ijtimoiy sektorning resurs bazasini ko'paytirishi bilan belgilanadi.
Kichik va o'rta korxonalarning bu fazilatlari, ayniqsa, rivojlanayotgan mamlakatlar, jumladan, O'zbekiston uchun jozibadordir.
Bozor iqtisodiyoti sharoitida tadbirkor biznesni boshqarish funksiyasini amalga oshiradi. Milliy boylikni oshirish, innovatsiyalarni amalga oshirish va ilmiy-texnik taraqqiyot yutuqlarini joriy yetishda tadbirkorlikning ro'li ayniqsa muhimdir.
Tadbirkorlikni rivojlantirishda mahalliy xom ashyo va sanoat chiqindilaridan maksimal darajada foydalanishni ta'minlaydigan import o'rnini bosish siyosati muhim o'rin tutadi.
Yerdagi korxona va tashkilotlar faoliyati davomida har yili yuz minglab tonna chiqindilar hosil bo'ladi, ular ortiqcha yuk, ruda chiqindilari, shlaklar, energiya ishlab chiqarish chiqindilari va boshqalar bilan ifodalanadi.
Mamlakat hududlarida chiqindilarning katta zaxiralari va ikkilamchi resurslarning xilma-xilligi va keng tarqalishi kichik shaharlar, shahar va qishloq aholi punktlarida kichik va o'rta biznesni rivojlantirish uchun qulay sharoit yaratmoqda. Respublikaning ayrim hududlarida tadbirkorlikni shakllantirish va rivojlantirish shartlari ularning o'ziga xos xususiyatlarini hisobga olgan holda ko'rib chiqilishi kerak.
Bozor munosabatlari sharoitida kichik va o'rta korxonalar logistika muammolarini mustaqil ravishda hal qilishlari kerak.
Shu bilan birga, kooperativlarning tajribasi shuni ko'rsatdiki, mahsulot va xizmatlar ishlab chiqarish uchun o'zlarining moddiy-texnik bazasini yaratish uchun asosiy resurslarga yega bo'lmagan holda, kichik va o'rta korxonalar ishlab chiqarishni qisqartirishga yoki asbob-uskunalar, materiallar va xom ashyo sotib
www.in-academy.uz
olish uchun to'plashning noqonuniy usullaridan foydalanishga majbur bo'lmoqdalar.
Hozirgi kunda O'zbekistonda kichik va o'rta korxonalarni tashkil yetish va rivojlantirish uchun barcha sharoitlar mavjud, chunki respublikada barcha zarur narsalar mavjud: tabiiy resurslar, unumdor yerlar, kuchli iqtisodiy va ilmiy-texnikaviy, intellektual va ma'naviy salohiyat.
Mamlakat o'tgan yillardagi qiyin merosni yengib o'tish, inqirozni bartaraf yetish, iqtisodiy mustaqillikka yerishish va iqtisodiy rivojlangan mamlakatlar toifasiga kirish uchun yetarli imkoniyatlarga yega.
Yer qa'rining yeng qimmatli minéral resurslarga boyligi chuqur tarkibiy o'zgarishlarni amalga oshirish, respublikaning jahon bozoriga chiqishini ta'minlaydigan tarmoqlarni rivojlantirish imkonini beradi.
Shunday qilib, bozor iqtisodiyoti sharoitida ko'b rivojlanishining o'ziga xos xususiyatlari:
- mahalliy bozorga, mintaqaviy muammolarni hal qilishga e'tibor qarating;
- ilmiy-texnik innovatsiyalarni joriy yetishni jadallashtirish;
- kichik va o'rta korxonalarni rivojlantirish aholini ish bilan ta'minlash bilan birga xom ashyo va mehnat resurslarining asosiy qismini o'zlashtiradi,
- odamlarning katta qismi uchun asosiy daromad manbai bo'lib, ushbu sohadagi korxonalar milliy farovonlik o'sishining muhim omiliga aylanishi mumkin;
- kichik va o'rta korxonalarni rivojlantirish aholining iste'mol tovarlariga bo'lgan talabini to'liq qondirishni ta'minlaydi;
- kichik va o'rta korxonalar yordamchi ishlab chiqarish va xalq hunarmandchiligini qayta tiklamoqda;
- kichik va o'rta korxonalar kichik shaharlar va kichik aholi punktlarining iqtisodiy va ijtimoiy rivojlanishiga hissa qo'shadi;
- korxonalar kelajakdagi kadrlar kontingentining aksariyati sinov maydonchasidir mamlakat iqtisodiyoti dastlabki tayyorgarlikdan o'tadi;
- kichik va o'rta korxonalar butun iqtisodiyot samaradorligini sezilarli darajada oshiradi. Ular o'z faoliyatini tashkil qilish uchun kamroq resurslarni talab qiladi va bankrotlik holatlarida jamiyat uchun iqtisodiy oqibatlar halokatli bo'lmaydi;
- kichik va o'rta korxonalarning rivojlanishi aholi jon boshiga YalM ishlab chiqarishning o'sishiga yordam beradi va shu bilan mamlakatning yuqori rivojlangan davlatlarga muvofiqligi darajasini tavsiflovchi ko'rsatkich qiymatini oshiradi;
O'zbekistonda ushbu sohani qo'llab-quvvatlash mamlakatni ijtimoiy-iqtisodiy rivojlantirishning hal qiluvchi strategik omillaridan biri sifatida qaraladi.
XULOSA VA TAKLIFLAR
Xulosa o'rnida shuni aytish mumkinki, O'zbekistonda kichik va o'rta biznesni rivojlantirish bo'yicha strategik yutuqlar va muhim omillar haqida ma'lumotlar beradi. Mustaqillik bilan birga, huquqiy baza, iqtisodiy tartib va rivojlantirish tizimi o'rnatilgan, lekin ishlab chiqarish, logistika, mineral va mehnat
PPSUTLSC-2024
PRACTICAL PROBLEMS AND SOLUTIONS TO THE USE OF THEORETICAL LAWS IN THE SCIENCES OF THE 2IST CENTURY
TASHKENT, 0-8 MAY 2004 WW W. ¡П "Э СЭС^ГПу . U Z
resurslari yetarli bo'lmaganligi rivojlanishda cheklovlar yaratadi. Ushbu maqola O'zbekistonning ijtimoiy-iqtisodiy rivojlantirishda kichik va o'rta korxonalarning roli va ularning rivojlanishi uchun muhim omillarni ko'rsatadi.
ADABIYOTLAR:
[1] 1-son BHMS «Hisob siyosati va moliyaviy hisobot» (AV tomonidan 14.08.1998 y. 474-son bilan ro'yxatga olingan)
[2] 4-son BHMS «Tovar-moddiy zaxiralar» (AV tomonidan 17.07.2006 y. 1595-son bilan ro'yxatga olingan)
[3] 5-son BHMS «Asosiy vositalar» (AV tomonidan 20.01.2004 y. 1299-son bilan ro'yxatga olingan)
[4] 6-son BHMS «Ijara hisobi» (AV tomonidan 24.04.2009 y. 1946-son bilan ro'yxatga olingan)
[5] 19-son BHMS «Inventarlashni tashkil etish va o'tkazish» (AV tomonidan 02.11.1999 y. 833-son bilan ro'yxatga olingan)
[6] 21-son BHMS «Xo'jalik yurituvchi sub'ektlarning moliya-xo'jalik faoliyati buxgalteriya hisobi.
[7] O'zbekiston Respublikasi Markaziy banki Boshqaruvining «Tijorat banklarning bank tavakkalchiliklarini boshqarishga nisbatan qo'yiladigan talablar to'g'risidagi nizom.
