CC BY
12BOSHQARUV QARORLARINI QABUL QILISH JARAYONLARINI AMALGA OSHIRISH USULLARI VA VOSITALARI
Tursunov Farxod Umirzakovich
SamISI, "Menejment" kafedrasi mudiri, i.f.n., dotsent
Annotatsiya: Zamonaviy boshqaruv faoliyati turli xil texnik, iqtisodiy, ijtimoiy va psixologik muammolarni birlashtiradi. Menejment muammolarini hal qilish uchun zamonaviy menejment muammolarini biladigan, tashkilotdagi ijtimoiy-iqtisodiy muammolar va jarayonlarni tahlil qila oladigan, maqbul tashkiliy, boshqaruv va iqtisodiy yechimlarni topa oladigan, shu jumladan xodimlarni boshqarish sohasida keng qamrovli ko'nikmalarga ega menejerlarga bo'lgan talab ortib bormoqda.
Kalit so'zlar: Boshqaruv faoliyati, model, boshqaruv qarorlarini qabul qilish, muqobil variant, tashkilot, boshqaruv ob'ekti.
Ratsional model. Ushbu model tashkilotga maksimal foyda keltiradigan alternativani tanlashni nazarda tutadi. Ushbu yondashuv muammoni har tomonlama aniqlashni, muqobil variantlarni mashaqqatli izlashni, ma'lumotlarni sinchkovlik bilan tanlashni va ularni chuqur tahlil qilishni talab qiladi. Bu holda baholash mezonlari odatda jarayonning boshida aniqlanadi. Axborot almashinuvi tashkilot uchun yeng yaxshi alternativani tanlash asosida xolis bo'lishi kerak.
Chegaralangan ratsionallik modeli. Qaror qabul qilishda ushbu model menejerning oqilona bo'lish istagi bilish imkoniyatlari, odatlari va ogohlantirishlariga bog'liqligini anglatadi. Birinchi yoki ikkinchisining ustunligiga qarab, model ikkita turga yega bo'lishi mumkin: shaxsiyat cheklangan ratsionallik, tashkiliy-cheklangan ratsionallik. Ushbu yondashuvda muammolar soddalashtirilgan tarzda aniqlanadi va alternativani izlash, hech bo'lmaganda jarayon boshida, menejer yoki tashkilotga ma'lum bo'lgan sohalarda amalga oshiriladi.
Shu bilan birga, oqilona cheklangan modelning ikkita navi borligini tushunish muhimdir. Agar qaror qabul qilishga rahbarning tajribasi, faoliyat motivatsiyasi va ishbilarmonlik fazilatlari ko'proq ta'sir qilsa, qabul qilinayotgan qaror modeli shaxsiyat bilan cheklangan ratsionallik modeliga tegishli bo'ladi. Agar qaror qabul qilishga tashkilot an'analari, uning faoliyatining tabiati, biznes sheriklari bilan munosabatlar ko'proq ta'sir qilsa, bu holda qabul qilingan boshqaruv qarorining modeli tashkiliy-cheklangan ratsionallik modellariga tegishli. Misol uchun, tashkilotlarga investitsiyalar mavjud bo'lgan yeng yaxshi variantni topishga urinmasdan, qoniqarli foyda olishingiz mumkin bo'lgan joyga yo'naltiriladi.
Siyosiy model. Tashkiliy qarorlarning ushbu modeli odatda tashkilot a'zolarining birinchi navbatda shaxsiy manfaatlarini maksimal darajada oshirish istaklarini aks yettiradi. Afzalliklar guruh maqsadlari asosida jarayonning dastlabki bosqichida belgilanadi. Axborot almashinuvi odatdagidek bo'ladi. Muammoni aniqlash, alternativani izlash, ma'lumotlarni to'plash va baholash mezonlari, yehtimol,
qarorni kimningdir foydasiga burish uchun ishlatiladigan vositadir. Bunday holda, qaror tashkilotda hokimiyatni taqsimlash va jarayonning turli ishtirokchilari tomonidan qo'llaniladigan siyosat samaradorligi funksiyasiga aylanadi.
Agar ushbu modellar boshqaruv qarorlarini qabul qilish usuli bo'yicha tipologiyaga kiritilgan bo'lsa, unda boshqa bir qator xususiyatlarga asoslangan boshqaruv qarorlarining taniqli tasniflari ham mavjud. Ushbu belgilarga va ularning amalda namoyon bo'lishiga ye'tibor berib, ularni tahlil qilish muhimdir.
Boshqaruv qarorlarini qabul qilish jarayoni modellarining umumiy qabul qilingan tasniflari:
1. Ta'riflovchi va me'yoriy modellar. Qarorlarni qabul qilish jarayonining xususiyatlari va parametrlarini tavsiflash uchun kelajakda uning borishini taxmin qilish uchun tavsiflovchi modellardan foydalaniladi. Ta'riflovchi modellarni qo'llashning muvaffaqiyati ko'p jihatdan boshqaruv ob'ektining ishlash qonuniyatlari va qonuniyatlarini tavsiflashning to'g'riligiga bog'liq.
2. Normativ modellar qarorlarni qabul qilish jarayonini boshqarish, uning muhim yelementlarini shakllantirish va uning rivojlanishi uchun ishlatiladi. Normativ modellar qarorlarni qabul qilish jarayonida ishtirokchilarning faol ishtirokini va uni modellashtirishni o'z ichiga oladi.
3. Induktiv va deduktiv modellar. Induktiv modellar boshqaruv qarorini qabul qilish uchun muhim deb hisoblangan alohida faktlar bo'yicha kuzatuvlarni umumlashtirish orqali quriladi.
4. Induktiv modelning sifati, bir tomondan, qaror qabul qilish holatining tavsifini qanday soddalashtirish mumkinligi, boshqa tomondan, simulyatsiya qilingan vaziyatning asosiy xususiyatlarini qanchalik to'g'ri aks yettirish mumkinligi bilan belgilanadi. Deduktiv modellarni ishlab chiqishda ular aniq faktlarni tahlil qilishdan yemas, balki faraziy vaziyatlarning soddalashtirilgan tizimidan kelib chiqadi.
5. Muammoga yo'naltirilgan modellar va yechim modellari. Muammoga yo'naltirilgan modellar qaror qabul qilishning muayyan muammoli holatiga nisbatan yangi modellashtirish usullarini joriy yetishga asoslangan. Bu yerda asosiy vazifa ma'lum bir boshqaruv jarayonini modellashtirish uchun yangi usullarni moslashtirishdir. Yechim modellari ular bilan tajribalar o'tkazish imkoniyatlarini, shuningdek zamonaviy boshqaruv texnologiyalarining imkoniyatlarini hisobga olgan holda ishlab chiqilgan va boshqaruvning yeng muhim vazifalarini hal qilishga qaratilgan. Ushbu modellarda ishlatiladigan algoritmlar ularni qo'llash shartlari va modellarning tuzilishiga aniq talablarni belgilaydi. Bunday modellarga boshqaruv muammolarini hal qilishda iqtisodiy va matematik usullardan faol foydalanadigan modellar kiradi.
6. Yagona maqsadli va ko'p maqsadli modellar. Ko'pincha, muqobil yechimni baholash uchun turli xil mustaqil mezonlardan foydalanish kerak. Yagona maqsadli modellar-bu tashkilot yerishmoqchi bo'lgan aniq belgilangan maqsadga yega bo'lgan yoki bitta maqsadlar to'plami shaklida to'plangan bir nechta maqsadlar. Ikkinchi holda, maqsadga yerishish darajasi maxsus ishlab chiqilgan murakkab mezon yordamida aniqlanadi.
7. Ko'p maqsadli modellar - bu bitta kompleksga kamaytirilmaydigan bir nechta mustaqil maqsadlarga yerishish istagi taxmin qilinadigan modellar. Muqobil variantlarni bir nechta mezonlarga ko'ra solishtirish va ularni optimallashtirish imkonini beruvchi usullar mavjud. Ba'zi hollarda ba'zi maqsadlar (mezonlar) tegishli iqtisodiy va matematik modelning cheklovlari sifatida yozilishi mumkin.
8. Bir davrli va ko'p davrli modellar. Bir davrli modellar, qarorlarni qabul qilishning butun davri uchun individual qarorlarni qabul qilish davrlarida maqbul yagona qarorlarning yig'indisi ham maqbul yechimni beradi degan taxmindan kelib chiqadi. Bu yondashuv har doim ham oqlanmaydi. Ba'zida ma'lum bir bosqichda g'alaba qozonish, agar qarorlar qabul qilinadigan butun davrni hisobga olsak, tashkilot uchun katta yo'qotishlarga olib kelishi mumkin.
Ko'p davrli modellar boshqaruv qarorini qabul qilishning butun davrini hisobga olgan holda boshqaruv muammosini kompleks hal qilishni nazarda tutadi. Qaror qabul qilish holatini yanada adekvatroq ifodalash uchun ko'p davrli modelni ishlab chiqishda bir davrli modellardan foydalanish mumkin.
Muayyan modeldagi boshqaruv qarorlarini tanlashga siz amalda uchrashishingiz kerak bo'lgan omillar guruhlari ta'sir qiladi, shuning uchun ularga alohida ye'tibor beriladi.
Tashkilotning tashqi muhitining omillari bilvosita ta'sir omillari va to'g'ridan-to'g'ri ta'sir omillariga bo'linadi. Shu bilan birga, bilvosita harakat muhiti quyidagilar tomonidan shakllanishini unutmaslik kerak:
1) biologik tabiat omillarini tashkil yetuvchi tabiiy-iqlim muhiti (bular qushlar va hayvonlar kasalliklari, o'simlik kasalliklari); hududning iqlimiy xususiyatlari; sayyoraviy ahamiyatga yega omillar (zilzilalar, tsunami); inson faoliyati bilan bog'liq yekologik omillar (masalan, don hosildorligi);
2) siyosiy va huquqiy muhit: siyosiy kuchlarning uyg'unligi, qonunchilikdagi o'zgarishlar, pul-kredit siyosati, davlat tomonidan tartibga solish va qo'llab-quvvatlash, davlat byudjetini shakllantirish va sarflash siyosati;
3) iqtisodiy muhit: kreditlarning mavjudligi va foiz stavkasi, inflyatsiya darajasi, aholining samarali talab darajasi, soliqlar miqdori, sohadagi iqtisodiy vaziyat, tashqi iqtisodiy aloqalarning mavjudligi va rivojlanishi, davlat byudjetining defitsiti/profitsiti ;
4) ijtimoiy-demografik va madaniy vaziyat: tug'ilish darajasi va aholining o'limi, migratsiya intensivligi, o'rtacha umr ko'rish davomiyligi, aholining turmush darajasi va daromad tarkibi, uning milliy va madaniy xususiyatlari.
Tashkilotning ichki muhiti-bu sub'ekt tomonidan boshqariladigan yelementlar to'plami bo'lib, ularni to'g'ridan-to'g'ri va bilvosita harakat omillariga bo'lish mumkin. To'g'ridan-to'g'ri harakat omillari mahsulot va xizmatlardir. Bilvosita harakat omillari-bu tashkilotning salohiyati (marketing, tashkiliy, ishlab chiqarish, kadrlar, axborot, innovatsiya, moliyaviy, boshqaruv).
Ushbu mavzuni o'rganish boshqaruv qarorlarini qabul qilish jarayonida axborot texnologiyalaridan foydalanish masalasi bilan yakunlanadi.
Axborot deganda uni qabul qiluvchi uchun yangilik yelementlarini o'z ichiga olgan va qaror qabul qilish jarayonida foydalaniladigan ma'lumotlar, xabarlar tushuniladi. Axborot bir qator jihatlarda taqdim yetilishi mumkin, ulardan quyidagilarga ye'tibor berish kerak: semantik (ma'no va ahamiyat), aksiologik (qiymat), kommunikativ (tizimdagi axborot aloqalari), yepistemologik (kognitiv). Ushbu jihatlar birinchi navbatda boshqaruv qarorlarining mazmunini aks yettirishi kerak. Axborot ta'minotining muhim yelementi yangi axborot texnologiyalaridan foydalangan holda axborotni qayta ishlashning texnologik jarayonini tashkil yetishdir.
Foydalanilgan adabiyotlar ro'yxati:
1. Mirziyoev Sh.M. Tanqidiy tahlil, qat'iy tartib-intizom va shaxsiy javobgarlik -har bir rahbar faoliyatining kundalik qoidasi bo'lishi kerak.-T.: O'zbekiston, 2017.
2. Безяев, В. С. Теоретические основы принятия решений : учеб. пособие / В. С. Безяев ; под ред. П. П. Макарычева. - Пенза: Изд-во ПГУ, 2014. - 184 с.
3. Белов, П. Г. Управление рисками, системный анализ и моделирование: учеб. и практикум: в 2 т. / П. Г. Белов. - Москва: Юрайт, 2015. - Т. 2. - 273 c.
4. Веснин, В. Р. Основы менеджмента: учебник / В. Р. Веснин. -Москва : Проспект, 2017. - 320 c.
5. Трофимова, Л. А. Методы принятия управленческих решений: учеб. и практикум для академического бакалавриата/Л. А. Трофимова, В. В. Трофимов. - Москва : Юрайт, 2016. - 335 c.
6. SharifXo'jayev M., Abdullayev Yo. Menejment. T.: "O'qituvchi", 2001. 450-b.
