CC BY
8ISSN 2992-9024 (online) 2024, №4 (1)
Ilmiy-nazariy va metodik jurnal Научно-теоретический и методический журнал Scientific theoretical and methodical journal
INTER EDUCATION & GLOBAL STUDY
Original paper
BOSHLANG'ICH TA'LIMDA VARIATIV O'QITISHNING JIHATIDAN TAHLILI
© H.B. Tojiyev1^_
1Termiz iqtisodiyot va servis universiteti, Termiz, O'zbekiston
Annotatsiya
KIRISH: maqolada boshlang'ich ta'limda variativ o'qitishning tarixiy jihatdan ahamiyati va bu borada bugungi kunda amalga oshirilishi lozim bo'lgan jihatlar yoritilgan.
MAQSAD: boshlang'ich ta'limda variativ o'qitishning tarixiy ahamiyati jihatidan tahlil qilish usullaridan iborat.
MATERIALLAR VA METODLAR: an'anaviy ta'lim tizimida boshlang'ich ta'limning variativ zamonaviy modellarini ajratib ko'rsatish so'nggi o'n yillikda sodir bo'ldi. Shuning uchun mantiqiy-tarixiy tahlilga amal qilib, birinchi navbatda Zankov L.V, Elkonin D.B. va Davidov V.V. rivojlantiruvchi ta'lim tizimlarini ko'rib chiqish maqsadga muvofiq bo'ladi.
MUHOKAMA VA NATIJALAR: asosan o'qitishning an'anaviy rivojlanish tavsifini o'z ichiga olgan kichik sinf talabalarini o'qitishning variativ modellarini ishlab chiqish boshqa maqsadlarni hal qilib, jamiyatning maktabga bo'lgan talabiga ham, mualliflar o'z loyihalarida qo'ygan ideal natijaga ham bog'liq bo'ladi.
XULOSA: boshlang'ich sinflarda ta'lim tizimini rivojlantirishning mantiqiy-tarixiy tahlili shuni ko'rsatadiki, metodik tizimning komponenti sifatida maqsadlar o'zgartirishlar va tuzatishlarga eng kam uchradi.
Kalit so'zlar: variativlik, boshlang'ich ta'lim, tarixiylik, ta'limot, nazariya.
Iqtibos uchun: Tojiyev H.B. Boshlang'ich ta'limda variativ o'qitishning tarixiy ahamiyati jihatidan tahlili. // Inter education & global study. 2024. №4(1). B.141—148.
АНАЛИЗ ВАРИАТИВНОГО ОБУЧЕНИЯ В НАЧАЛЬНОМ ОБРАЗОВАНИИ С ТОЧКИ ЗРЕНИЯ ЕГО ИСТОРИЧЕСКОГО ЗНАЧЕНИЯ_
© Х.Б. Тожиев1Н
1Термезский университет экономики и сервиса, Термез, Узбекистан_
Аннотация
ВВЕДЕНИЕ: в статье освещено историческое значение вариативного обучения в начальном образовании и аспекты, которые следует реализовать в этом отношении сегодня.
ЦЕЛЬ: состоит из методов анализа вариативного обучения в начальном образовании с точки зрения его исторической значимости.
© intereduglobalstudy.com 2024, ISSUE 4 (1)
\RIXIY AHAMIYATI
ISSN 2992-9024 (online) 2024, №4 (1)
Ilmiy-nazariy va metodik jurnal Научно-теоретический и методический журнал Scientific theoretical and methodical journal
INTER EDUCATION & GLOBAL STUDY
МАТЕРИАЛЫ И МЕТОДЫ: выделение вариативных современных моделей начального образования в традиционной системе образования произошло в последнее десятилетие. Поэтому, следуя логико-историческому анализу, в первую очередь Занков л.В, Эльконин Д.В. а Давидов B.V. целесообразно будет рассмотреть системы развивающего обучения.
ОБСУЖДЕНИЕ И РЕЗУЛЬТАТЫ: разработка вариативных моделей обучения младших школьников, включающих в основном традиционное описание развития обучения, будет зависеть как от спроса общества на школу, так и от идеального результата, который авторы ставят в своих проектах, решая другие задачи.
ЗАКЛЮЧЕНИЕ: логико-исторический анализ развития системы образования в начальных классах показывает, что цели как компонент методической системы претерпевали изменения и коррекцию реже всего.
Ключевые слова: вариативность, начальное образование, историчность, преподавание, теория.
Для цитирования: Тожиев Х.Б. Анализ вариативного обучения в начальном образовании с точки зрения его исторического значения. // Inter education & global study. 2024. №4(1). С. 141-148.
ANALYSIS OF VARIABLE LEARNING IN PRIMARY EDUCATION FROM THE POINT OF VIEW OF ITS HISTORICAL SIGNIFICANCE_
© Husniddin B. Tojiyev1®
1Termiz University of Economics and Service, Termiz, Uzbekistan_
Annotation
INTRODUCTION: the historical importance of varied teaching in primary education and aspects that should be implemented in this regard today are highlighted in the article.
AIM: it consists of methods for analyzing variable learning in primary education from the point of view of its historical significance.
MATERIALS AND METHODS: the identification of variable modern models of primary education in the traditional education system has occurred in the last decade. Therefore, following the logical and historical analysis, first of all Zankov L.V., Elkonin D.B. and Davydov V.V. it would be advisable to consider systems of developmental education.
DISCUSSION AND RESULTS: the development of variable models of primary school education, including mainly the traditional description of the development of learning, will depend both on the demand of society for school and on the ideal result that the authors set in their projects, solving other tasks.
CONCLUSION: a logical and historical analysis of the development of the education system in primary grades shows that goals as a component of the methodological system underwent changes and correction less often.
Key words: variation, primary education, historicity, teaching, theory.
© intereduglobalstudy.com 2024, ISSUE 4 (1)
INTER EDUCATION & GLOBAL STUDY
For citation: Husniddin B. Tojiyev. (2024) 'Analysis of variable learning in primary education from the point of view of its historical significance', Inter education & global study, (4(1)), pp. 141-148. (In Uzbek).
Bugungi kunda boshlang'ich ta'limning an'anaviy tizimi yangilanishi kuzatilmoqda. Hozirgi bosqichdagi an'anaviy ta'lim tizimi dastlab rivojlantiruvchi sifatida ishlab chiqilgan boshqa tizimlar bilan bir qatorda turib, amalda rivojlantiruvchi sifatida tan olingan. Bu fikrga rozi bo'lmaslik mumkin, chunki hozirgi vaqtda o'z pedagogik tajribasi davomida ishlashga ko'nikib qolgan faoliyat olib boruvchi o'qituvchilar ham bor.
Talabalarning jismoniy, bilish va axloqiy qobiliyatlarini ularnnig potensial imkoniyatlaridan foydalanish orqali rivojlantirishga qaratilgan yo'nalish rivojlantiruvchi ta'lim deb ataladi.
Rivojlantiruvchi ta'lim nazariyasi asoslari L.S. Vigotskiy tomonidan o'tgan asrning o'ttizinchi yillarida ta'lim va rivojlanish o'rtasidagi munosabatlar masalasini ko'rib chiqqanida qo'yilgan. L.S. Vigotskiy fanda shakllangan fikrlarni "Ta'lim va rivojlanish o'rtasidagi bog'liqlik haqidagi birinchi va eng keng tarqalgan nuqtai nazarimiz shundan iboratki, o'rganish va rivojlanish bir-biridan mustaqil ikkita jarayon sifatida tafakkur qilinadi. Bolaning rivojlanishi tabiiy qonuniyatlarga bo'ysunadigan va kamolot turiga qarab davom etadigan jarayon sifatida qaraladi, ta'lim esa rivojlanish jarayonida yuzaga keladigan imkoniyatlardan faqat tashqi foydalanish sifatida tushuniladi" [43; 252-b.]. Shu vaqtgacha ta'lim va rivojlanish o'rtasidagi munosabatlarning uchta asosiy nazariyasi ko'rib chiqilgan.
1) Nazariya "...markazida bola rivojlanishi jarayonlarining o'rganish jarayonlaridan mustaqilligi pozitsiyasi turadi" [42; 321-b.]. Ushbu nazariyaga ko'ra, rivojlanish va ta'lim o'rtasidagi munosabatlar "rivojlanish davrlari har doim o'rganish davrlaridan oldin bo'ladi" deb qaraladi. O'rganish rivojlanishning orqasida sudralib boradi, rivojlanish hamisha o'rganishdan oldinda boradi" [42; 323-b.]. Mazkur nazariyaning tarafdorlari - A.Gezell, Z.Freyd, J Piaje. Ushbu nazariya rivojlantiruvchi ta'limni tan olmaydi, chunki u mavjudlikning didaktik tamoyiliga mos keladi, ya'ni bolalarga ularning bilish qobiliyatlari nima uchun yetilganligini o'rgatish mumkin.
2) Nazariya - "...bu masala yechimlari guruhini uning markazi atrofida, "ta'lim - bu aynan rivojlanish" deyilgan qarama-qarshi tezis atrofida birlashtirilishi mumkin [42; 323-b.]. Rivojlanish ta'lim bilan to'liq qo'shilib ketadi. Bu nazariyaning tarafdorlari V.Djems, E. Torndayk va boshq. Bu nazariyaga ko'ra, har qanday ta'lim rivojlantiruvchi bo'ladi. Bu nazariyaning o'ziga xos xususiyati shundaki; "har ikki jarayon bir tekis va parallel ravishda sodir bo'ladi, shuning uchun ta'limning har bir qadami rivojlanish bosqichiga mos keladi" [42; 324-b.].
3) Nazariya - rivojlanish va ta'limni uyg'unlashtirish (tarafdorlari K. Koffk va boshq). Rivojlanish ta'limdan mustaqil jarayon sifatida tushuniladi, bu davrda bola atvorning yangi shakllarini egallaydigan ta'limning o'zi esa rivojlanishga teng deb hisoblanadi. Rivojlanish (kamolot) ta'limga tayyorlaydi va unga imkon yaratadi, ta'lim esa rivojlanishni (kamolotni)
INTER EDUCATION & GLOBAL STUDY
rag'batlantiradi va ilgari suradi. Mazkur nazariya ta'lim va rivojlanish jarayonlarini ajratib turadi va shu orqali ularning o'zaro bog'liqligini o'rnatadi [60; 368-369-b.].
Vigotskiy L.S. mazkur nazariyalarning birortasiga qo'shilmay, ta'lim va rivojlanish o'rtasidagi bog'liqlik haqidagi o'z farazini shakllantirdi. U "... umuman ta'lim va rivojlanish o'rtasida mavjud bo'lgan munosabatni tushunishimiz, ikkinchidan, maktab yoshida ushbu munosabatlarning o'ziga xos xususiyatlari nimada?" degan savolga javob berishga harakat qiladi [42; 329-b.]. L.S.Vigotskiyning fikricha, ta'lim jarayonlari va ichki rivojlanish jarayonlarining tengligi emas, lekin birligi maqjud; uning ishida ta'lim va rivojlanish hech qachon teng ravishda va bir-biriga parallel ravishda bormasligi ta'kidlangan. O'z farazini asoslash uchun Vigotskiy L.S. inson ruhiy funksiyalari rivojlanishning asosiy genetik qonuni mazmunini belgilab berdi, bu uning konsepsiyasiga asos bo'lib xizmat qildi. Vigotskiy L.S. fikriga ko'ra, bolaning rivojlanishidagi har bir oliy aqliy funksiya ikki marta namoyon bo'ladi - avval jamoaviy, ijtimoiy faoliyat sifatida, keyin esa individual faoliyat, ya'ni bolaning ichki fikrlash usuli sifatida [42; 333-b.].Uning ishida quyidagi momentga alohida e'tibor qaratilgan: "ta'limning muhim belgisi shundaki, u eng yaqin rivojlanish zonasini yaratadi, ya'ni bolada bir qator ichki rivojlanish jarayonlarini jonlantiradi, uyg'otadi va harakatga keltiradi" [42; 334-b.].Bundan keyingi xulosa shundan iboratki, ta'lim binobarin rivojlanish emas. Ta'lim, agar to'g'ri tashkil etilgan bo'lsa, rivojlanishga olib keladi. YA'ni ta'lim - bu bolada tabiiy emas, balki tarixiy xususiyatlarning rivojlanishi jarayonida ichki zarur va umumqamrab oluvchi vaziyatdir.
Rivojlantiruvchi ta'lim sharoitlarida o'qituvchi bolalarning ular oldida paydo bo'ladigan masalalarning izlanish (ijodiy) usulini qidirishga yo'naltirilgan faoliyatini tashkil qilishga majbur. Izlanish faoliyatini rivojlantirishning zaruriy boshlang'ich bosqichi o'quv vazifasini shakllantirishdir. O'quv vazifasi an'anaviy o'quv dasturlari doirasida hal qilinadigan vazifadan farq qiladi. O'quv vazifasini qo'yish, uni talabalar bilan birgalikda hal qilish va topilgan harakat usulini baholashni tashkil etish - bu rivojlantiruvchi ta'limning uchta tashkil qiluvchi qismlaridir. Bolaning o'quv faoliyatiga bo'lgan ehtiyoji va tegishli motivlarni egallashi o'rganish istagini kuchaytirishga yordam beradi. O'quv harakatlarini o'zlashtirish o'rganish qobiliyatini shakllantiradi. Aynan o'rganish istagi va qobiliyati talabani ta'lim faoliyati subyekti sifatida tavsiflaydi. Subyekt sifatida bolaning o'z-o'zini o'zgartirishi ta'lim faoliyatining mohiyatiga aylanadi. Barcha mamlakatlar mutaxassislari ta'lim va rivojlanish o'rtasidagi bog'liqlik to'g'risidagi barcha nazariyalar orasida L.S. Vigotskiy farazi o'zining istiqbolli, ilmiy-amaliy ahamiyati darajasi bo'yicha ustun turishini ta'kidlashadi.
Rivojlantiruvchi ta'limning yakuniy maqsadiga erishishning birinchi va eng muhim sharti (talabani ta'lim subyekti sifatida rivojlanishini ta'minlash) sifatida mualliflar uning mazmunini tubdan o'zgartirishni hisoblashadi. Mashg'ulot mazmunining asosini fan bo'yicha faoliyatning umumiy usullarini belgilovchi ilmiy tushunchalar tizimi tashkil etishi kerak [36].
Rivojlantiruvchi ta'lim muammosini ishlab chiqishda, bizning fikrimizcha, quyidagi qoidalarga tayanish kerak: rivojlantiruvchi ta'limning asosi uning mazmuni bo'lib, ta'limni tashkil etish usullari (yo'llari) shundan kelib chiqadi. Bu masaladagi dalillar elementlari
INTER EDUCATION & GLOBAL STUDY
insoniyatning tarixiy tajribasi bo'lgan ta'lim mazmuni orqali ko'rib chiqiladi. Tajriba ularni qurishning umumiy tamoyillariga ega bo'lgan harakat usullarini aks ettiradi.
O'z navbatida, bu tamoyillar ilmiy tushunchalarda mustahkamlangan. Ularni bilish va tushunish hamda ularni egallash yangi muammolarni hal qilishning samarali usullarini topa bilish, binobarin, mavjud tajriba chegarasidan tashqariga chiqish demakdir, shuning uchun o'qitish mazmunining asosini ilmiy tushunchalar tizimi tashkil qilishi kerak. D.B.Elkonin -V.V Davidov tizimida o'qitish natijalari aqliy rivojlanishning fenomenal ko'rsatkichlaridan emas, balki ushbu rivojlanishning umumiy yo'nalishidan iborat: Izlanish-tadqiqot vazifasi o'zini o'rganish subyekti sifatida amalga oshirishga imkon beradi. Talaba mustaqil harakat qilish imkoniyatlarining kengayishini mazmunli baholay boshlagach, unda qaror qabul qilish jarayoniga ham, uning natijasiga ham qiziqish uyg'onadi. O'quv faoliyatining usullari va natijalarini mazmunli baholash, kichik maktab yoshi oxirida esa o'z-o'zini baholash ham talabalar uchun tobora katta ahamiyatga ega bo'lib boradi.
2. O'qitishning rivojlantiruvchi didaktik tizimi hamda o'qitish tizimining asosiga yetakchi g'oya sifatida maktab talabalarining umumiy rivojlanishi uchun o'qitishning eng katta samaradorligi qo'yilgan. Tizim L.S. Vigotskiyning psixikaning rivojlanishida ta'limning yetakchi roli haqida, dolzarb va eng yaqin rivojlanish zonalari haqidagi konsepsiyasiga asoslanadi. L.V. Zankovning fikriga ko'ra, rivojlanish o'zlashtirishga kelib tushmaydi, u bevosita ta'lim bilan berilmagan aqliy hosilalarning paydo bo'lishi bilan ifodalanadi. Yangi hosilalar bolaga o'rgatilganlardan oldinroq "o'tadi". Bunday asoslar tegishli pedagogik ta'sirlardan kechroq paydo bo'lishi mumkin va hodisalarni batafsil kuzatish va tushunish, olingan shaxsiy taassurotlarni umumlashtirishda namoyon bo'lishi mumkin [74; 83-b, 318]. Tizim rivojlanishni tezlashtirish uchun mo'ljallanmagan, balki bolada yetilib borayotgan kuchlarning uyg'onishi va ochilishi uchun shart-sharoit yaratadi. Bolaning rivojlanishiga faqat hissiy kechinmalar bilan bog'liq jadal mustaqil faoliyat ta'sir qiladi.
Muammoning nazariy jihatdan yetarli darajada ishlab chiqilmaganligi va o'qitishning real voqelikda bolalarning rivojlanishiga ta'sirining past samaradorligini aniqlanib, uni ishonchli ilmiy faktlar asosida tadqiq etish zarurligini, shuningdek, bu tadqiqotning o'qitish nazariyasi va amaliyotini ilgari surishda ahamiyati ko'rsatib berilgan [73; 13-b.], aynan shu yondashuv mazkur muammoni hal qilish uchun yangiligi edi.
"Shaxsni shakllantirish"dan farqli ravishda, quyidagi maqsad qo'yildi: ta'lim-tarbiya tizimi bolada shakllanayotgan ruhiy kuchlarning o'zini namoyon qilishiga yordam berishi, ularning kamolotga yetishi va rivojlanishi uchun qulay, tabiatiga mos shart-sharoitlarni yaratishi kerak, ularni kuch bilan joylashtirmaslik lozim [126; 4-b]. Tizim tajriba tadqiqotlarni tashkil etish orqali yaratilgan. O'qitishning ta'siri natijalari doimiy ravishda oddiy sinflardagi bolalarning rivojlanish darajasi bilan taqqoslandi.
Mazkur tizimning quyidagi dastlabki qoidalari ajratib ko'rsatildi [138; 264-b.]. O'tkazilgan tadqiqotlar asosida quyidagi natijalar olindi:
1) rivojlanishda o'qitishning yetakchi roli haqidagi holat isbotlangan, ya'ni ta'lim tuzilishining o'zgarishi talabalarning aqliy qiyofasining o'zgarishiga olib keladi;
INTER EDUCATION & GLOBAL STUDY
2) ta'lim bolaning ichki dunyosi va xususiyatlari orqali o'tishi, bu uning rivojlanish bosqichlariga erishishga olib kelishi aniqlandi;
3) boshlang'ich ta'lim samaradorligining umumiy maqsadi va ko'rsatkichi sifatida "umumiy rivojlanish" tushunchasi kiritildi; maktab talabalarining umumiy rivojlanishini o'rganish usullari aniqlandi.
Didaktik tizimdagi rivojlanish uni tashkil qiluvchi komponentlarning butun majmuasini: o'qitish maqsadlari, vazifalari, tamoyillari, mazmuni, usullari, tashkiliy shakllari va uning samaradorligini hisobga olgan holda amalga oshirish asosida erishiladi. YA'ni mazkur tizim so'zning keng ma'nosida tizimlarning tavsifiga mos keladi.
Boshlang'ich ta'limning tajriba didaktik tizimida tizim elementlarining birligi va izchilligi didaktik tamoyillar bilan ta'minlanadi. Tizimning original yangi didaktik tamoyillari ajratib ko'rsatildi, masalan:
1. Yuqori qiyinchilik darajasida o'qitish tamoyili. Bu tamoyilni to'g'ridan-to'g'ri o'rganish qiyinligini oshirish deb tushunmasligi kerak. Ushbu tamoyilda qiyinchilik o'lchovi salbiy omilga aylanmasligi uchun kuzatilishi kerak.
2. Dastur materialini tez sur'atda o'rganish tamoyili: Maktab talabalarini yangi bilimlar bilan doimiy boyitish, bir joyda turib qolishni rad etish ko'pincha darsdagi ish sur'ati bilan almashtiriladi. Barcha talabalarning rivojlanishi bo'yicha jadal tabaqalashtirish ishlari olib borilmoqda. Ushbu tamoyil ko'pincha bitta mavzuni o'rganishga boshqa mavzulardan bog'liq bo'lmagan bo'limlar kiritiladigan ilg'or ta'lim bilan chalkashtiriladi.
3. Nazariy bilimning yetakchi roli tamoyili. Maktab talabalarini har tomonlama rivojlantirish uchun kuchli vosita va ko'nikmalarni haqiqiy egallash uchun ishonchli asos. "Tushunchalarni shakllantirishda zarur atamalarni o'zlashtirish, bog'liqlik va qonuniyatlarni o'zlashtirishga katta e'tibor qaratilishi lozim" [170; 28-b.]. Amaliyotchi o'qituvchilar ko'pincha bu tamoyilning tushunchasini noto'g'ri talqin qilishadi: nazariyani o'rganish, ilmiy atamalarni yodlash, qonuniyatlarni shakllantirish va hok. Tamoyil talabalarning materialni kuzatishini, o'qituvchi esa ularning e'tiborini materialning o'zida muhim aloqa va bog'liqliklarni ochishga qaratishini, ya'ni tadqiqot-izlanish ishlari olib borilishini nazarda tutadi.
4. Talabalarning o'quv jarayonini anglashi tamoyili. Mazkur tamoyil talabaning o'zida bilish jarayonining borishini anglashiga qaratilgan. U anglanganlik tamoyilini inkor etmaydi yoki unga qarshi chiqmaydi. O'qitishning anglanganligi va tushunilishi turli xil aqliy faoliyat, ya'ni oddiy yodlash yoki yangi narsalarni kashf qilish bilan bog'liq: "Men ... gacha bilganlarim"
5. Barcha talabalarni rivojlantirish ustida ishlash tamoyili. Ta'lim tizimining gumanistik yo'nalishini belgilaydi. Vigotskiy L.S. "rivojlanish turli darajadagi bolalarning hamkorligidan kelib chiqadi" degan nazariyasiga asoslangan turli darajadagi sinflarni yaratishga L.V. Zankov qarshi edi. Rivojlanishning sakrab turuvchi xarakterga ega ekanligiga e'tibor qaratiladi. Asosiy shior: "Bolani qanday bo'lsa, shunday qabul qiling!"
An'anaviy o'qitish tizimiga asoslangan o'qitish modellarini qanday talqin qilish haqida ko'plab qarashlar mavjud. Ba'zi mualliflar an'anaviy (tushuntirish-illyustrativ) o'qitish yangi
INTER EDUCATION & GLOBAL STUDY
yo'nalishlar bilan parallel ravishda qo'llaniladi, boshqalari u umuman qo'llanilmaydi, deb hisoblaydilar, uchinchilari esa amalda faqat an'anaviy ta'lim borligini ta'kidlaydilar. Biz M.I.Maxmutovning fikriga qo'shilgan holda, ommaviy amaliyotda sof shaklda an'anaviy o'qitish yo'qligini ta'kidlaymiz. U o'qitishning muammoli-rivojlantiruvchi turiga o'sib aylandi [112; 13-b].
O'qitishning zamonaviy variativ tizimlarining tasnifiga o'tishda, ularni yaxlit pedagogik jarayonning muhim xususiyatlaridan kelib chiqib ko'rib chiqish maqsadga muvofiq ko'rinadi. Quyidagi ta'rifga amal qilamiz: "Pedagogik jarayon ta'lim va tarbiyaning birligi va o'zaro bog'liqligidagi yaxlit ta'lim-tarbiyaviy jarayon bo'lib, uning subyektlarining birgalikdagi faoliyati, hamkorligi va birgalikda yaratilishi bilan tavsiflanadi, talaba shaxsining har tomonlama rivojlanishi va o'z-o'zini anglashiga yordam beradi. U pedagogik tizimlar sharoitida ta'lim va tarbiya maqsadlarini amalga oshiradigan jarayon bo'lib, bunda tarbiyachilar va tarbiyalanuvchilar uyushgan holda o'zaro hamkorlik qiladi" [88; 111-b.].
Pedagogik jarayon yaxlit pedagogik jarayonning asosiy toifasi hisoblanadi. O'quv maqsadlarini amalga oshiradigan jarayon o'qitish jarayoni yoki didaktik tizim deb ataladi. Aksariyat pedagog va psixologlar uni turli jihatlar bo'yicha o'rganganlar. Ushbu hodisaga qisqa va aniq ta'rif berish qiyin, shuning uchun tadqiqotchilar o'quv jarayoniga xos bo'lgan ajratuvchi xususiyatlarni sanab o'tish yo'lidan borishdi. I.Y. Lerner fikriga ko'ra, "o'qitish jarayoni - o'qituvchining bilish natijasiga erishishi uchun izchil ta'lim harakatlari va talabaning aqliy rivojlanishidagi tegishli ketma-ket o'zgarishlari tizimidir" [106; 6-11-b.].
Yaxlitlik pedagogik jarayonning sintetik sifati bo'lib hisoblanadi. U jarayon rivojlanishining yuqori darajasini, undagi subyektlarning rag'batlantiruvchi ongli harakatlarini va faoliyatining natijasini tavsiflaydi. Pedagogik jarayonning yaxlitligi quyidagi jihatlarning birligida namoyon bo'ladi: mazmun (nimani rivojlantirish va o'qitish, o'rgatish va tarbiyalash), motivatsion (pedagogik jarayonni motivatsion ta'minotini qanday bajarish), tashkiliy (talabalar faoliyatini tashkil etish uchun qanday shakllarni taqdim etish kerak). Yaxlit pedagogik jarayon uning komponentlarining ichki birligi, ularning uyg'un o'zaro ta'siri bilan tavsiflanadi. O'zaro munosabatlarni tashkil etish usulida ham, ishtirokchilar rivojlanishining tashqi omillarini maqsadli tanlash va ulardan foydalanishda ham namoyon bo'lgan pedagogik jarayon o'qituvchi tomonidan yaratiladi va ma'lum bir tuzilishga ega bo'lib, quyidagi komponentlardan iborat: o'rganish maqsadi, o'quv materialining mazmuni, o'qitish usullari, o'quv qo'llanmalari, o'qitishni tashkil etish shakllari.
Boshlang'ich sinf talabalari uchun variativ ta'limning ko'rib chiqilayotgan tizimlarining birinchi komponenti - maqsaddir. Boshlang'ich ta'lim maqsadlarining ustuvorligini o'zgartirish butun ta'lim-tarbiya jarayonining mohiyatiga, uning barcha komponentlariga -nafaqat mazmuniga, balki o'qitish vositalari, usullari va tashkil etish shakllariga ham ta'sir qiladi. Maqsad - falsafiy kategoriya bo'lib, faoliyat natijasini ideal oldindan ko'rish, hodisalarning inson ongida oldindan aks etishi sifatida ko'rib chiqiladi.
Yuqorida aytilganlarning barchasini umumlashtirib, shunday xulosaga kelamiz: maqsad - insonning harakati yo'naltirilgan kutilayotgan natijaning ongli tasviridir. Ta'lim maqsadlari ta'lim tizimlarining birligini ta'minlaydigan real ijtimoiy ehtiyojlar to'plamini o'z
INTER EDUCATION & GLOBAL STUDY
ichiga oladi. Maqsadlar funksional xarakterga ega. Ta'lim jarayonining maqsadlari tarixiy jihatdan ikki guruhga bo'lindi: shakllantiruvchi - jamiyat, davlat va ijtimoiy institutlar tomonidan talab qilinadigan talabalarning ijtimoiy va shaxsiy yutuqlarini ta'minlaydigan jamlangan tajribani uzatish va o'zlashtirish vazifasi bilan bog'liq; shaxsning imkoniyatlari va moyilligini, atrof-muhit ehtiyojlari va imkoniyatlarini erkin ochib berish, rivojlantirish va amalga oshirish muammosini hal qilishni nazarda tutgan rivojlantiruvchi.
ADABIYOTLAR RO'YXATI | СПИСОК ЛИТЕРАТУРЫ | REFERENCES
1. N.X.Avliyakulov, N.N.Musayeva, Pedagogik texnologiya. Oliy o'quv yurtlari talabalari uchun darslik. Tafakkur bo'stoni. Toshkent - 2012. 210 b.
2. K. Qosimova va boshqalar. Ona tili o'qish metodikasi. "Noshir" nashriyoti. Toshkent - 2009.
3. M.Dinoyatov, N.Muslinov, D.Ro'ziyeva, M.Usmoneva. Pedagogika-T.: - 2016.
4. Baxtiyorovich, T. H. (2023). BOSHLANG 'ICH SINF O'QUVCHILARIDA AXBOROTLARNI TIZIMLI TARKIBLASHTIRISH KO'NIMALARINI SHAKLLANTIRISHDA DIDAKTIK YONDASHUVLARNING AHAMIYATI. Journal of Universal Science Research, 1(10), 153-159.
5. Tojiyev, H. (2023). FORMING THE ABILITY TO STRUCTURE INFORMATION TECHNOLOGY. Conferencea, 105-113.
6. Baxtiyorovich, H. T. (2022). O'QUVCHILARDA AXBOROTLARNI TIZIMLI TARKIBLASHTIRISH TEXNOLOGIYASINING ZAMONAVIY USULLARI VA TAMOYILLARI. Conferencea, 139-147.
7. Baxtiyorovich, T. H. (2021). Ways to Organize Extracurricular Activities in Mathematics and Teaching Methodology. International Journal of Human Computing Studies, 3(10), 7-9.
8. Kamoliddin, B., & Kholiqovna, K. N. (2023). A CONCEPTUAL APPROACH TO THE DEVELOPMENT OF THE DIDACTICMETHODICAL COMPETENCE OF THE FUTURE PRIMARY SCHOOL TEACHER. World Bulletin of Social Sciences, 21, 160-164.
9. BADALOV, K. (2022, April). Tools For Helping To Develop The Logical Skills Of Primary School Students In The Teaching Of Geometric Materials. In E Conference Zone (pp.214-217).
MUALLIF HAQIDA MA'LUMOT [ИНФОРМАЦИЯ ОБ АВТОРЕ] [AUTHORS INFO]
Tojiyev Husniddin Baxtiyorovich, o'qituvchi [Тожиев Хусниддин Бахтиячрович
педагог.], [Husniddin B. Tojiyev, teacher]; manzil: O'zbekiston, Surxondaryo viloyati Termiz shahar Ibn Sino ko'chasi 53-uy [адреа Узбекистан, 117036, Узбекистан, Сурхандарьинская область, город Термез, улица Ибн Сины, дом 53], [address: Uzbekistan, Surkhandarya region, Termez city, 53 Ibn Sina Street]; E-mail: [email protected]
