CC BY
126BOSHLANG?ICH SINF O?QUVCHILARINI TARBIYALASHDA SHARQ MUTAFAKKIRLARINING TUTGAN O?RNI
Hayitova Maftuna Bobomurodova qizi
TerDPI boshlang�ich ta'lim yo�nalishi 3-bosqich talabasi,
Ilmiy rahbar: Norqobilova Rayxona Davlatovna
TerDPI boshlang�ich ta�lim nazariyasi kafedrasi o�qituvchisi.
https://doi.org/10.5281/zenodo.8269746
Qabul qilindi: 21.08.2023
Crossref DOI: 10.24412/cl-37059-2023-08-62-66
UDK: 37.012.85
Annotatsiya: Ushbu maqola Markaziy Osiyoda Sharq Mutafakkirlarining tarbiyaviy qarashlari asosida boshlang?ich sinf o?quvchilarini tayyorlash,ularning dunyoqarashini yuksaltirish,ma?naviy ma?rifiy tarbiyasini takomillashtirishga qaratilgan bo?lib,bolalarini tarbiyalashda muhim ahamyatga ega ekanligi ochib berilgan.
Kalit so�zlar: Sharq mutafakkirlar merosi, tarbiya, talim, Alisher Navoiy, Yusuf Hos Hojib, qomusiy olimlar, Zahiriddin Bobur, Komil inson, A.Avloniy.
KIRISH.
Uzoq va boy tarixga ega bo�lgan Markaziy Osiyo xalqlari o�zining ta�lim-tarbiyaga oid boy merosini yaratib, takomillashtirib, yoshlarni insonparvarlik,ilmparvarlik, mehr-oqibat, mehnatsevarlik, insonlarga va tabiatga do�stlik, sahiylik kabi umuminsoniy fazilatlar ruhida tarbiyalab kelishgan. Darhaqiqat, ajdodlarimiz tomonidan qoldirilgan bebaho madaniy meros milliy ma�naviyatimizning o�zagini tashkil etadi. Shu sababli undan bugun yoshlarimizning ta�lim va tarbiyasiga keng foydalanish maqsadga muvofiqdir. Chunki, �Ajdodlarimizdan qolgan meros millatimizning nafaqat o�tmishi, shuningdek, istiqboli uchun ham kuch va fidoiylik manbai hisoblanadi�.
TADQIQOT OBYEKTI VA METODLARI.
Har bir xalqning ta�lim-tarbiyaga oid an�analari borki, ular pedagogik tafakkur taraqqiyotining asosi bo�lib xizmat qiladi va bola tarbiyasi haqidagi tasavvurlar va qarashlarni ifodalaydi. Tarbiya ham ota-onalarning burchi va farzandlarning haqqidir. �Tarbiya� so�zi arabcha �robba� fe�lidan olingan bo�lib, o�stirdi, ziyoda qildi, rioyasiga oldi, rahbarlik qildi va isloh qildi ma�nolarini bildiradi. Musulmon ulamolar �tarbiya�ni bir necha xil ta�rif qilganlar. Jumladan, imom Bayzoviy quyidagicha ta�riflaydi: Tarbiya birnarsani asta-sekin kamoliga etkazishdir�. Rog�ib Asfihoniy tarbiyani quyidagicha ta�rif qiladi: �Tarbiya bir narsani bir holdan ikkinchi holga o�tkaza borib, batamomlik nuqtasiga etkazishdir. Tarbiyaning ma�nolaridan biri, insonning diniy, fikriy va axloqiy quvvatlarini uyg�unlik hamda muvozanat ila o�stirishdir�.
Islomda bolalar tarbiyasi ota-onaning eng mas�uliyatli va uzoq davom etadigan burchlaridir. Boshqa burchlar ba�zi ishlarni qilish yoki mulkni sarflash bilan oxiriga etadi. Ammo tarbiya mas�uliyati bardavom bo�ladi. Zotan, ota-onaning farzand ne�matiga haqiqiy shukrlari ham aynan tarbiya mas�uliyatini sharaf bilan ado etish orqali yuzaga chiqadi. Prezidentimiz Shavkat Mirziyoyev yoshlar tarbiyasiga alohida to�xtalib: �Bolalarimizni birovlarning qo�liga berib qo�ymasdan, ularni o�zimiz tarbiyalashimiz lozim. Buning uchun yoshlarimiz bilan ko�proq gaplashish, ularning qalbiga quloq solish, dardini bilish, muammolarini echish uchun amaliy ko�mak berishimiz kerak. Bu vazifalarni amalga oshirishda biz asrlar mobaynida shakllangan milliy an�analarimizga, ajdodlarimizning boy merosiga tayanamiz�. Biz ta�lim va tarbiya tizimining barcha bo�g�inlari faoliyatini bugungi zamon talablari asosida takomillashtirishni o�zimizning birinchi darajali vazifamiz deb bilamiz. Yosh avlod tarbiyasi haqida gapirganda, Abdurauf Fitrat bobomizning mana shu fikrlariga har birimiz, ayniqsa, endi hayotga kirib kelayotgan o�g�il-qizlarimiz amal qilishlarini men juda-juda istardim. Mana, ulug� ajdodimiz nima deb yozganlar: �Xalqning aniq bir maqsad sari harakat qilishi, davlatmand bo�lishi, baxtli bo�lib izzat-hurmat topishi, jahongir bo�lishi yoki zaif bo�lib xorlikka tushishi, baxtsizlik yukini tortishi, e�tibordan qolib, o�zgalarga tobe va qul, asir bo�lishi ularning o�z ota-onalaridan bolalikdan olgan tarbiyalariga bog�liq� deya ta�kidlab o�tdi. Tarbiya o�z navbatida oiladan boshlanar ekan, biz o�z farzandlarimizni baxtisaodatini, kamolini, iqbolini, buyuk inson bo�lib etishganligini va hayot abadiyligi avlodlar davomiyligini ta�minlaydigan ma�naviy qo�rg�oni bo�lmish o�z oilamizning mustahkamligini ko�rishni istar ekanmiz, demak oilada tarbiyalanuvchilarimizni har tomonlama sog�lom va barkamol etib tarbiyalashda tarbiyaning barcha turi e�tiborni kuchaytirish muhim ahamiyat kasb etadi. Ota-bobolarimizdan qolgan boy ma�naviy merosning yosh avlodni har tomonlama yuksalishi tizimidagi o�rni va roli o�ziga xos xususiyatga va ko�rinishlarga ega.
Forobiy: Farobiy bilimida ma�rifatli yetuk odamning obrazini tasvirlar ekan, bunday deydi: �Har kimki ilm xikmatni o�rganmagan desa, uni yoshligidan boshlasin, sog� � salomatligi yaxshi bo�lsin, yaxshi ahloq va odobi bo�lsin, so�zining uddasidan chiqsin, yomon ishlardan saqlangan bo�lsin, barcha qonun � qoidalarni bilsin, bilimdan va notiq bo�lsin, ilmli va dono kishilarni xurmat qilsin, ilm va ahli ilmdan mol � dunyosini ayamasin, barcha real moddiy narsalar to�g�risida bilimga ega bo�lsin�.
Bu fikrlardan Farobiyning ta�lim � tarbiyada yoshlarni mukammal inson qilib tarbiyalashda xususan, aqliy � axloqiy tarbiyada aloxida e�tibor berganligi ko�rinib turibdi, uning e�tiqodicha, bilim, ma�rifat, albatta yaxshi axloq bilan bezatmog�i lozim, aks holda kutilgan maqsadga erishilmaydi, bola yetuk bo�lib yetishmaydi.
Ibn Sino bola tarbiyasi va tarbiya usullari haqida qimmatli fikrlarini bildirgan. Ibn Sino bolaning axloqiy tarbiyasi haqida bildirgan fikrlarida uy � ro�zg�or tutish masalalari xususida ham so�z yuritadi. Bolani tarbiyalash oila ota � onaning asosiy maqsadi va vazifasidir. O�z kamchiliklarini tuzatishga qodir bo�lgan ota � ona tarbiyachi bo�lishi mumkin. Axloqiy tarbiyada eng muxim vositalar bolaning nafsoniyatiga, g�ururiga tegmagan holda, yakkama � yakka suxbatga bo�lish unga nasixat qilishdir. Ibn Sino bolada axloqiy xususiyatlarni mehnat, jismoniy aqliy tarbiya bilan o�zviy birlikda shakllantirishni, uni inson qilib kamol toptirishda asosiy omil deb biladi.
Yusuf Xos Xojibning uqtirishicha har bir kishi jamiyatga munosib bo�lib kamol topmog�i kerak. Buning uchun u tug�ilgan kundan bolab zarur tarbiyani olmog�i lozim. U qobil qizning tarbiyasi haqida fikr yuritar ekan, ularning o�zlariga xos xususiyatiga e�tibor berishni ta�kidlaydi. Farzandlar tarbiyasi nihoyatda erta boshlanmog�i shart. Shundagina ularning noo�rin xatti � harakatlariga berilishining oldi olinadi.
Mirzo Ulug�bekning oila muhiti sog�lom avlodni yetishtirish haqidagi fikrlari shundan iboratki, alloma uqtirishicha, bolaning bilim olishiga bo�lgan qiziqish, xavasini oshirishda u tarbiyalanayotgan muxit muxim o�rinni egallaydi. Oilada ota � onalar ayniqsa o�qimishli ota � onalar o�z farzandlarining haqiqiy inson bo�lib kamol topishiga aloxida e�tibor berishlari lozim.
Alisher Navoiy bolaning voyaga yetishida, kamol topishida tarbiyaning kuchi va qudratiga alohida e�tibor beradi. Tarbiya natijasida bolaning foydali va yetuk kishi bo�lib o�sishiga ishonadi. Yosh bolaning juda kichik yoshidan boshlab tarbiyalamoq zarur. Tarbiya insonga o�zida yaxshi odat va fazilatlar xosil qilishga yordam beradi. U odam shaxsi kishilar bilan munosabatda, ayniqsa kishilarning bir � birlariga bo�lgan ruxiy ma�naviy ta�sirlari natijasida tarkib topadi deb voyaga yetkazishda asosiy omillardan biri tarbiya ekanligi uqtiradi.
Voiz Al � Koshifiyning o�qtirishicha insonni ta�lim � tarbiya orqali qayta tarbiyalash aqliy qobilyatni o�stirish mumkin. Koshifiy o�zining pedagogik qarashlaricha bolalarda mustaqil fikrlash qobiliyatini o�stirish masalasiga aloxida e�tibor beradi. Ota � onalar muallimlardan bu masalaga aloxida axamiyat berishni talab etadi. Bu masalada oilaviy hamda tashqi muxit muxim o�rin tutadi. Bola to�g�ri so�zli, vadaga vafodor, yaxshi xulqli qilib tarbyalanishi kerak.
Jaloliddin Davoniy ota � onaning bolani tarbiyalashdagi axamiyatiga keng to�xtalgandi. Uning fikricha oila tarbiyasida ota ham, ona ham teng huquqli, teng ishtirok etishi bolaning yaxshi xulq � odob qoidalarini muayyan bir kasbni egallashiga ko�maklashishi ilm � fan va kasb � hunar egallashining moddiy asosi bo�lmishoziq � ovqat, kiyim � kechak, kerakli buyum va jixozlarni yetkazib berish uchun jozibalik ko�rsatishi kerak.Sharq mumtoz adabiyotining buyuk namoyondalaridan biri Muslixiddin Sadi Sheroziy Sheroz shaxrida 1184 yilda tug�ildi. Sadining fikricha, oila, bolaning baxti, kelajagi uchun zamin yaratuvchidir. Oilada asosiy tayanch otadir. U ma�suliyatli tarbiyachidir. Ota o�z bolalarini tarbiyalashi, o�qitishi, hunarga o�rgatishi, jismonan chiniqtirishi kerak.y maqsadiga aylandi.
Taniqli o�zbek pedagogi Abdulla Avloniy �Tarbiya biz uchun yo hayot � yo mamot, yo najot - yo halokat, yo saodat - yo falokat masalasidir� deb yozgan edi. Mashoyixlarning aytishlaricha, �har bir millatning saodati, davlatlarning tinch va rohati yoshlarning yaxshi tarbiyasiga bog�liqdur�. A.Avloniyning �Turkiy guliston yohud axloq� asari yangi usul maktablarining yuqori sinflarida ta�lim va axloqiy tarbiya berish uchun darslik sifatida o�qitilgan. Yuqorida ko?rib o?tganimozdek Markaziy Osiyo mutafakkirlar sinf Tarbiya sohasidagi qarashlari g?oyat serjilo ekanligi bilan barchaning e?tiborini tortadi.
XULOSA.
Ushbu mutafakkirlarning tarbiyaviy me?roslari boshlabg?ich sinf o?quvchilariga bosqichma bosqich o?rgatib kelinmoqda. Jumladan 1- sinf ona tili va o?qish savodxonligi darsidagi topshiriqqa e?tibor qaratsak, "Oila a?zolaringiz bilan Mir Alisher Navoiy bobokalonimiz haqida suhbat olib boring.Hikmatlarini o?rganing". Ushbu topshiriq orqali bolalarga oilaviy ,ma?naviy va tarixiy tarbiyaga ega bo?ladilar. Keyingi toshiriqda esa Zahiriddin Muhammadjon Boburnint tarbiyaviy qarashlari bilan tanishtirilib ,klaster metodi orqali bolajonlarga mavzuni keng yoritib berish so?ralgan. Sarkarda, Amur Temurning hikmatli o?gitlari keltirib o?tilgan:
"Chin do?st uldirki do?stidan hech ranjimaydi.
Birliksiz kuch bo?lmas." va boshqalar. Yuqoridagi bilimni mukammal- tirgan holda 2-sinfda biz Buyuk yurt avlodimiz"bobida barcha sharq mutafakkirlari merosidan qiziqarli ma?lumotlar berib o?tilgan. Demak, tarbiyaga nazar tashlaganimizda SHARQ mutafakkirlarining merosidan bahramand bo?lamiz, bu esa bizga yuksak ma?naviy ozuqadir.
FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR:
1. Z.Merosiniv. "Sharq mutafakkirlari merosini o?rganishning didaktik metodlari. Zamonaviy ta?lim yo?nalishi 2017 -yil 5-son.
2. A.Haydarov. "Inson kamoloti va milliy ma?naviy qadriyatlarni". T:Muharriri 2008-y.
3. Sh.Mirziyoyev. O?zbekiston Respublikasi Konstitutsiyasining qabul qilingan ligining 24yilligiga batg?ishlangan tantanali marosimidan ma?ruza. T:2016
4. Bozorov O.Shodiyev.R. O?rta Osiyo tasarrufi va axloqiy qadriyatlarni.Samarqand, Zarafshon.1992-y.
