BOSHLANG‘ICH SINF O‘QUVCHILARIDA TANQIDIY TAFAKKURNI SHAKLLANTIRISHDA RAQAMLI TA’LIMNING XUSUSIYATI Текст научной статьи по специальности «Науки об образовании»

BOSHLANG'ICH SINF O'QUVCHILARIDA TANQIDIY TAFAKKURNI SHAKLLANTIRISHDA RAQAMLI TA'LIMNING XUSUSIYATI

Roziqova Nilufar Abdulbokiyevna Mansurova Dilorom Mamatqobilovna

Surxondaryo viloyati Denov tumanidagi 81-maktabning boshlang'ich ta'lim o'qituvchisi https://doi.org/10.5281/zenodo.7586064

Annotatsiya: Mazkur maqolada boshlang'ich ta'lim o'quvchilarining kreativlik ko'nikmalarini shakillantirishda raqamli texnologiyalarga asoslangan ta'limning ahamiyati haqida fikrlar bayon etilgan.

Kalit so'zlar: Boshlang'ich ta'lim, kreativlik, ta'lim tizimi, axborot texnologiyalari.

Hayotimizda raqamli texnologiyalarning shiddat bilan kirib kelishi insoniyatning yashash tarzi, sharoitini butunlay yangicha darajada o'zgartirib yubormoqda. Ulardan ham kundalik ishlarida ham ishlab chiqarishda foydalanish insoniyatni to'rtinchi sanoat inqilobiga olib keldi. Raqamli inqilobga asoslangan bu sanoat inqilobi aqlli tizimlar tomonidan boshqariluvchi avtomatlashtirilgan ishlab chiqarishga butunlay o'tish deganidir. Bunday sanoat inqilobi sharoitida endi nafaqat raqamli texnologiyalardan foydalanuvchi balki ularni ishlab chiqaruvchi yuqori malakali mutaxassislarni yetishtirish masalasi butun dunyo oldidagi muammolardan biridir. Albatta bunday jarayon bilan to'qnash kelgan har qanday jamiyat uchun raqamli dunyoni boshqara oladigan, raqamli iqtisodiyotni rivojlantira oladigan kelajak mutaxassislarini tayyorlash ustuvor masalalardan biridir. Yurtimizda ham raqamli bilimlarga, tafakkurga ega, strategik fikrlay oladigan, zamonaviy bilim va tajribalar, milliy va umumbashariy qadriyatlar asosida mustaqil va mantiqiy fikrlaydigan yoshlarni tarbiyalash ustuvor yo'nalishlardan biridir. Bu masala ta'lim-tarbiya sohasiga katta mas'uliyat yuklaydi. Yillar davomida kompyuter bilan ishlash usullari inson fikrlash jarayonlariga, ya'ni tafakkuriga ta'sir etayotganini XX asrning ikkinchi yarmida psixologlar tomonidan aniqlangan. Zamonaviy sharoitlarda, kompyuter texnologiyalari vositachiligida va ular tomonidan o'zgartirilgan aqliy faoliyat psixologik tadqiqotlarning yangi muhim ob'yekti - jamiyat tafakkurini o'rganishda sezilarli taraqqiyotni talab qiladi. Tafakkur psixologik jarayon sifatida muammoli vaziyat sharoitida boshlanadi.

Tanqidiy tafakkur bir nechta ma'nolarga ega. Ushbu tushunchalar fikrlashning rivojlanish bosqichlarini, tahlil qilish qobiliyatini, voqelikka munosabatini ifodalaydi. Bu o'qituvchiga, o'quvchilarning aqliy faoliyatini rag'batlantirish uchun tanqidiy

tafakkurni rivojlantirish texnologiyasida foydalanadigan texnikasi va vositalariga bog'liq. Tanqidiy tafakkur "baholash" va "o'z-o'zini baholash", "tanqidiylik" va "o'z-o'zini tanqid qilish", "isbotlash" va "rad etish", "tanqidiy tahlil" kabi tushunchalarni o'z ichiga oladi. Tanqidiy tafakkur madaniyati amalda qo'llaniladigan ishonchli dalillarning usullari va usullarini o'z ichiga oladi. Bularning barchasi shaxsni rivojlantirishga, o'quvchilar dunyoqarashini shakllantirishga yordam beradi. Asosiy xatolar o'quvchilarning tanqidiy tafakkurga tayyor emasligidir. Sears va Parsons tanqidiy tafakkurni rivojlantirishda shakllanadigan fazilatlarni aniqladilar, ya'ni rejalashtirishga tayyorlik, egiluvchanlik, qat'iyatlilik, xatolarini tuzatishga tayyorlik, o'z fikrlash jarayoni va o'zaro kelishuv yechimlarini izlashdan iborat. Rivojlangan tanqidiy tafakkur qobiliyatlari kerakli natijaga erishishga imkon beradi. Buning uchun har bir bosqichda tanqidiy tafakkurning ma'lum qobiliyatlari rivojlanib boradigan darsni semantik qismlarga ajratish zarurati tug'iladi. Bu, o'z navbatida, darsga foydali ta'sir ko'rsatadi, chunki o'qituvchi hozirgi paytda qanday ko'nikmalar va texnikalar bilan shug'ullanayotganini ko'radi. Bu ulardan muntazam foydalanishni talab qiladi. Darsda olingan material, agar u darsda tushunilgan va ishlab chiqilgan bo'lsa, yaxshiroq esda qoladi va o'quvchilar uchun ham muhimdir.

Fikrlashdagi asosiy mashq nutqdir, nutq esa o'z navbatida murakkab bilim faoliyatidir. Nutq paytida biz so'zlarni tanlaymiz, ularni grammatik jihatdan to'g'ri talaffuz qilishga harakat qilamiz. Aksincha, tinglovchi sifatida, ma'ruzachi nutqidan tinglovchi tomonidan qabul qilinadigan so'zlar ajratib olinadi va shu tariqa odam nima deb o'ylayotganini biladi. Fikrlay oladigan odam qanday qilib savol berishni biladi va bu, o'z navbatida, gapiruvchiga ham, tinglovchiga ham foydali ta'sir ko'rsatadi. Palinsar va Braun o'quvchilarga yetakchi savollar berilganda, ular yangi materiallarni yetakchi savollarsiz oddiy ma'ruzalardan ko'ra yaxshiroq singdirishini aniqladilar. Suhbat davomida qanday qilib to'g'ri savollar berishni o'rganish, o'quvchilar tomonidan matnni tushunishni aniqlash kerak. Agar o'quvchilar o'zlari savollar berib, ularga o'zlari javob berishsa, bu materialni o'zlashtirish va yodlashga foydali ta'sir ko'rsatadigan bo'lsa, bu jarayon yanada samarali bo'ladi. Jon Barelop quyidagi xususiyatlarni tavsiflaydi:

- muammolarni yechishga qodir;

- muammolarni hal qilishda talabchan;

- muammolarni boshqalar bilan hamkorlikda hal qilish;

- boshqalarni eshitishga qodir;

- yangi ma'lumotlarni qabul qilishga tayyor;

- har xil nuqtai nazardan ma'lumotni ko'rish;

- hodisalar orasidagi aloqalarni ko'rish;

- haqiqiy nuqtai nazardan farq qiladigan bo'lsa ham, turli qarashlarni qabul qilish;

- muammolarni hal qilishning bir necha variantlarini ko'rish;

- mantiqiy xulosalar chiqarish;

- o'z harakatlari va hissiyotlarini baholay oladi;

- yakuniy natijani qanday ko'rishni va keyingi maqsadlarni belgilashni biladi;

- olingan ko'nikma va bilimlarni amalda qo'llash.

Zamonaviy dunyoda yashash, axborot oqimida harakat qilish va muvaffaqiyatli bo'lish ijtimoiy tanqidiy tafakkurni rivojlantirishga yordam beradi. Ijtimoiy tanqidiy tafakkur - bu insonning jamiyat bilan o'zara ta'siгi, ijtimoiy voqelik haqidagi qarash va jamiyat g'oyasini qayta aniqlashga tayyorlikni o'z ichiga olgan ijtimoiy voqelikning dizayni shuningdek, ijtimoiy-tanqidiy tafakkur - bu ijtimoiy haqiqatni anglash qobiliyati va mavjud vaziyatdan chiqish yo'lini ko'rish, muhim hayotiy masalalarda asosli qarorlar qabul qilish. Ijtimoiy va tanqidiy tafakkurni rivojlantirishga maktabdagi ijtimoiy fanlar darslari yordam beradi. Ular zamonaviy dunyoda talabalarning shaxsiy fazilatlarini rivojlantirishga yordam beradi. Bunday fikrlash bugungi ta'limning tamal toshiga aylanib bormoqda. Boshlang'ich sinflarda o'quvchilaming erkin mushohada yuritishlari uchun, avvalambor motivatsiya bosqichining ahamiyati kattadir, unda yangi bilimlar, o'zi mustaqil tanlagan maqsad uchun intilish anchagina kuchli bo'ladi. Motivatsiya bosqichida faoliyatning bir nechta bilim beruvchi muhim turlari amalga oshiriladi. Birinchidan, kichik maktab yoshidagi o'quvchi mazkur mavzu to'g'risida bilganlarini tiklashda faol ishtirok etadi. Bu esa uni o'z bilimlarini tahlil qilishga va tez orada batafsil ko'rib chiqiladigan mavzu haqida o'ylashga majbur etadi.

Agar axborot o'quvchiga oldingi bilimlar bilan bog'lanmasdan taqdim etilsa, u tez xotiradan yo'qoladi. Ta'lim jarayoni - yangi bilimlarni avvaldan ma'lum bo'lgan axborot bilan bog'lash jarayoni ekan, boshlang'ich sinf o'quvchilarining yangi tasavvurlari ilgarigi bilimlari va tasavvurlari asosida kengayadi. O'quvchilarga ilgarigi bilim va tasavvurlarini sintez qilishga yordam berish didaktikada muhim ahamiyat kasb etadi. Boshlang'ich sinf o'quvchilari yangi axborotni ongli, puxta tushunishlari va yangi ma'lumotga tanqidiy yondashishlari uchun ta'lim jarayonida faol qatnashishlari kerak. O'quvchi belgilangan maqsad asosida o'ylab, fikrlarini o'z so'zlari bilan ifodalash orqali faollashadi. Bilimlarni namoyish qilish (o'ziga va sherigiga) og'zaki yoki yozma nutq yordamida, faol fikrlash orqali sodir bo'ladi. Shunday qilib, o^uvchila^a yangi axborotni avval bilganlari bilan samarali bog'lashga imkoniyat yaratish, ularda tanqidiy fikrlashga o^gatishga zamin tayyorlaydi. Tanqidiy fikrlash ko'nikmalarining shakllanishi o'quvchiga quyidagi imkoniyatlarni beradi:

- o'quvchilaming fikrlash jarayoni jadallashadi;

- o^uvchito o'z oldilariga aniq maqsadlar qo'ya boshlaydilar hamda ushbu maqsadga erishish yo'llarini izlaydilar;

- o'quvchilar o'zaro bir-birlari bilan faol muloqotga kirishish ko'nikmasini egallay boshlaydilar;

- o'quv-biluv jarayonida o'quvchilarda faollik ta'minlanadi;

- o'quvchilarda o'z fikrlarini dadil bayon qilish ehtiyoji vujudga keladi;

Boshlang'ich sinf o'quvchilarni "guruh-sinf-guruh" tizimida ishlashga o'rgatish

yaxshi natija beradi, chunki ularning fikrlash jarayoni rivojlanadi. Bunda o'quvchilar faol o'quv pozitsiyasini egallashadi. Bularning hammasi shaxs o'zgarishiga olib keladi, bu esa mustahkam bilimga ega bo'lishning sharti hisoblanadi. O'quvchi muayyan ma'noda o'qituvchi rolida bo'lishi, o'qituvchi faoliyatining ayrim qismlarini bajarishi, unda sherikchilik hissiyotini o'stiradi. O'quvchilarda tanqidiy fikrlash ko'nikmalarini tarkib toptirish uchun ularda ijodiy fikrlash malakalarini o'stirish zarur. Nemis olimi M. Mauyermanning ta'kidlashicha: «Tanqidiy fikrlash -bu inson uchun fikrlashning tayanch nuqtasi, g'oyalar va axborotlar bilan o'zaro munosabatga kirishishning tabiiy usulidir. U dars va darsdan tashqari jarayonlarda sodir bo'ladigan faoliyat bo'lib, o'quvchiga axborotlarni qat'iy nazorat qilish imkonini beradi». Shunday qilib, o'quvchi axborotni bo'rttirib ko'rsatishi, qayta ko'rib chiqishi, uni o'ziga moslashtirishi yoki umuman qabul qilmasligi mumkin. Qachonki o'quvchilarda «Men bu bilimlardan qanday foydalanaman?», «Bu bilimlarni mening bilganlarim bilan orasidagi mutanosiblik qanday?», «Bu axborot foydalimi?», «Mening bu g'oyalarga munosabatim qanday?», «Bu axborotlar men uchun zarurmi yoki ahamiyatlimi?», «Bu g'oyalar ro'yobga chiqarilganda men va boshqalar uchun oqibati qanday bo'ladi?» kabi savollarga o'quvchilar javob topgandagina ularda tanqidiy fikrlash ko'nikmalari samarali shakllantiriladi.

Shunday qilib, tanqidiy fikrlash faollik bilan bog'liq jarayon ekanligini inobatga olsak, dars mobaynida o'qituvchi o'quvchilarni o'ylashga, fikr va ideallari bilan o'rtoqlashishga jalb qilishi, o'quv materialini taqdim qilishda motivatsiya bosqichidan foydalanishi zarur.

Foydalanilgan adabiyotlar:

1. Matchonov S., Bakiyeva, Gulomova X., Yo'ldosheva Sh., Xolboyeva G. Boshlag'ich sinflarda ona tili o'qitish metodikasi. -T., Ishonch hamkor. 2021.

2. Ne'matov H., Gulomov A., Ziyodova T. O'quvchilar so'z boyligini oshirish. (O'qituvchilar uchun metodik qo'llanma.) -T.: RTIMM, 1995. -76 b.

3. Fuzailov S., Xudoyberganova M., Yo'ldosheva Sh. Ona tili. 3-sinf uchun darslik, - T.: O'qituvchi, 2019. -152 b.