CC BY
151JffiTALQINVA 1
\-/TADQIQOTLAR No4 2022
«Cl
ilmiy-uslubiy JumaH
ROSTTT АТЧГСТГТГ ST1VF fY ОТTVi^TTTT ARCA ТТ1ЧГТ T VA ТШПП«ТТ
Я*
BOSHLANG'ICH SINF OQUVCHILARGA UNLI VA UNDOSH
HARFLARNI FARQINI TUSHUNTIRISH
»
utp
Xakimova Maftunaxon Xoldoraliyevna
Farg'ona viloyati Farg'ona tumani 4-sonli informatika va axborot texnologiyalariga ixtisoslashtirilgan davlat umumiy o'rta ta'lim maktabi boshlang'ich ta'lim o'qituvchisi https://doi.org/10.5281/zenodo.7256972
J > г
friß s'J>->
Annotatsiya: Mazkur maqolada boshlang'ich sinflarda jumladan boshlang'ich sinfda tovushlar, unli va undosh tovushlar va ularning farqini tushuntirish bo'yicha fikr-mulohazalar keltirildi.
Kalit so'zlar: fonetik, morfologik, jarangli, jarangsiz,unli, undosh, usual,tovush
y
»
Kichik yoshdagi o'quvchilarning og'zaki va yozma nutqni egallashlarida
>
fonetikadan olgan bilimlarining ahamiyati katta:
a) fonetik bilimga asoslangan holda boshlang'ich sinf o'quvchilari savod o'rganish davrida o'qishni va yozishni bilib oladilar;
ïw -
b) fonetik bilim so'zni to'g'ri talaffuz qilish (tovushlarni to'g'ri talaffuz qilish, urg'uli bo'g'inni ajratish, oгfoepik me'yoгga гioya qilish) asosini tashkil etadi;
v) fonetik bilim morfologik va so'z yasalishiga oid bilimlar bilan birga o'quvchilarda qator imloviy malakalar (jarangsiz va jarangli undoshlarning yozilishi) shakllantirish uchun zamin bo'ladi;
snakllaimiisii ucnun zamin uo ladi;
g) fonetik bilim gapni ohangiga ko'ra to'g'ri aytish, logik urg'u va gap
Pi 1
-, i -, • < i -i- , i mi n Imhirln m vlnm arrrn n г\л m m höh ил hi m тгл n ir1
qurilishidagi to'xtamlarga rioya qilish uchun zarur;
d) so'zning tovush tomonini bilish uning ma'nosini tushunish va nutqda ongli qo'llash uchun muhimdñ; hóziг va hozúг, átlas va atlás so'zlari mabnosidagi fa^ faqat urg'u orqali ajratiladi. So'zning tovush tomonini tasavvur qilish so'zlarni talaffuzda farqlash, ayrim soDzlarni toDg'ri talaffuz qilish va qo'llash uchun zarur.
Maktab dasturiga muvofiq, boshlang'ich sinf o'quvchilari fonetik-grafik ko'nikmalar tizimini hosil qiladilar: tovushlar va harflar, unli va undosh tovushlar, J-jt
Л 1л /Л f Л n fn n ГГI Л T rn ï n 11 ГГП1 Г"Ж 111ЛЛАП Л П1* ПтИ-1 Т7Г» /ï 1 r>-Tl
jufti bor jarangli va jarangsiz undoshlar, jufti yo'q jarangli va jufti yo'q jarangsiz
ш
undoshlar; so'zni bo'g'inlarga bo'lish, urg'uli bo'g'inni ajratish ko'nikmalariga ega
bo'ladilar. Bolalar maktabga kelgunga qadar ham nutqning tovush qurilishini amaliy
J "l > ^^
o'zlashtiradilar, ammo ular maxsus o'qigunlariga qadar so'zni bo'g'inlarga bo'lishni,
i и*
so'zdagi tovushlarni izchil talaffuz qilishni bilmaydilar. boshlang'ich
sinfo'quvchilarida so'zni to'g'ri talaffuz qilish, bo'g'inlarga bo'lish, undagi har bir
tovushni tartibi bilan aniq aytish ko'nikmasini shakllantirish ustida maqsadga ...... ~ -1.1, < .___________„ï:..
muvofiq ishlash, o'z navbatida, analiz, sintez, taqqoslash, guruhlash kabi aqliy
Ы> 3 ]> <}>
si
ш ^ j
JffiTALQINVA 1
\-/TADQIQOTLAR No4 2022
¡ImlyuHuOiy jumali i»--r «-W"
»
Mllliy-UWUUIT juilion
o'yinlarni bilib olishga, shuningdek, tovushlarning tabiati, so'z tarkibida bir-biriga ta'siri kabi ayrim elementar bilimlarni o'zlashtirishga imkon beradi.
1- sinfda fonetika va grafikani o'rganishga katta o'rin beriladi, chunki o'quvchilar o'qish va yozish jarayonini shu sinfda egallaydilar. Bu bilimlar keyingi sinflarda mustahkamlanadi, takomillashtiriladi.
Tovush murakkab tushuncha bo'lgani uchun boshlang'ich sinflarda unga ta'rif berilmaydi. Shunga qaramay, bolalarda tovush haqida t o'g'ri ilmiy tasavvur amaliy o'yinlar yordamida hosil qilinadi. Bunda yetakchi usul so'zdagi tovushlarniig talaffuzi hamda so'zning leksik ma'nosi so'zdagi tovushlarning tarkibiga bog'liqligi ustida kuzatish hisoblanadi. Masalan, aka, uka, opa, ona, ota, kul, gul, qora, qara kabi bir unli yoki bir undosh bilan farqlanadigan so'zlar har xil lug'aviy ma'noni ifodalaydi.
So'zning tovush tarkibi ustida ishlash savod o'rgatish davridanoq boshlanadi. Bolalar bu davrda talaffuz qilingan yoki eshitilgan so'z tovushlardan tuzilishini bilib oladilar. Ular so'zni tovush tomonidan tahlil qilishga o'rganadilar, ya'ni so'zni bo'g'inlarga bo'ladilar, so'zdagi tovushlarni tartibi bilan aytadilar. Bunda tovush tomondan tahlilni harf tomondan tahlil bilan aralashtirmaslikka alohida ahamiyat beriladi.
So'zning tovush tarkibini to'g'ri tasavvur etish undagi harflarni tushirib
qoldirmay yoki o'rnini almashtirmay yozish malakasini shakllantirish uchun ham, so'zni to'g'ri talaffuz qilish uchun ham katta ahamiyatga ega. SHuning uchun savod o'rgatishdan so'ng ham so'zni tovush tomondan tahlil qilish o'yinlari yordamida so'zdagi tovushlar tarkibini aniqlash ko'nikmasini takomillashtirish ustida ishlab
Wit
borish zarur.
<5
Ma'lumki, nutq tovushlari ikki katta guruhga bo'linadi: unli tovushlar va undosh tovushlar. Buni o'quvchilarga tushuntirishda ularning quyidagi belgilari hisobga olinadi:
1) talaffuz qilinish usuli (unli tovush talaffuz qilinganda havo oqimi og'iz bo'shlig'idan erkin ravishda o'tadi, undosh tovush talaffuz qilinganda, havo og'iz bo'shlig'ida to'siqqa uchraydi);
2) ovoz va shovqinning ishtiroki (unli tovushlar faqat ovozdan iborat, undosh J-jt
'JL<<| I >
tovushlar talaffuz qilinganda shovqin eshitiladi, ba'zan shovqin va qisman ovoz eshitiladi);
3) bo'g'in hosil qilish xususiyati (unli tovushlar bo'g'in hosil qiladi, undosh
"<1 "1>
tovushlar bo'g'in hosil qilmaydi).
O'quvchilar bu belgilarni yodlab olishlariga yo'l qo'ymaslik, aksincha, 1-sinfdanoq bolalarda tovushni talaffuz qilganda, ovoz yoki shovqin eshitilganda nutq a'zolarining vaziyatini kuzatish ko'nikmasini o'stirib borish lozim. Bunday kuzatishlar IV sinfda davom ettiriladi va umumlashtiriladi. Tovushlarni
i i>j*
** * : 1 ' 32
m ^ №
(TALQIN VA iTADQIQOTLAR
¡й»
эй*
ilmiy-uslubiy jurnali
№4 2022
o'zlashtirishga bunday yondashish, unli va undosh tovushlarni puxta o'zlashtirishga imkon berishi bilan birga, o'quvchilarning aqliy qobiliyatini o'stirish vazifasini ham bajaradi; xususan, bolalar kuzatilgan hodisaning bir necha belgilarini taqqoslashga, umumlashtirishga o'rganadilar.
jW^ У
q ж**
ЩУ>
davlat ta'lim standarti.
Foydalanilgan adabiyotlar:
1.Boshlang'ich sinflarning takomillashtirilgan "Boshlang'ich ta'lim" jurnali. 2006-yil, № 5.
2.Boshlang'ich ta'limning takomillashtirilgan o'quv dasturi. "Boshlang'ich ta'lim" jurnali. 2006
*<b> >*
Ш
I j>
Щ j> ^H >
im
Ы:> PV*
ц >j# Ш >
Ы >
Ы >
ym*
ЦМ >
Ц >p
|:H> Ы >
q щъ
Щ >
