CC BY
45BOG'CHA YOSHIDAGI BOLALARDA NUTQ O'STIRISH VA ULARNING
PSIXOLOGIYASI
Abdurahmonova Niginabonu Jahongir qizi
Qo'qon davlat pedagogika instituti Maxsus pedagogika - logopediya yo'nalishi 1 kurs talabasi Qurbonova Nazokatxon Iqboljon qizi Qo'qon davlat pedagogika instituti Pedagogika - psixologiya fakulteti 1 kurs talabasi https://doi.org/10.5281/zenodo.7327135
Annotatsiya: Bugungi kunda maktabgacha yoshdagi bolalarda nutq o'stirishda ayrim muammo va kamchiliklar chiroyli qilib yoritilgan. Oilada ota - onaning farzand tarbiyasi bilan birga bola bilan qanday gaplashish, unga ertaklar aytib berishi hamda tarbiyachilarni mohirona faoliyatiga oydinlik kiritib berilgan. Oilada va bog'chada nutqida nuqsoni bo'lgan bolalarga tavsiya va takliflar berilgan.
Kalit so'zlar: Tevarak - atrof, jarayon, nutq, oila, nuqson, talaffuz, ong, aql, tarbiy.
«Ta'lim to'g'risida»gi qonunda maktabgacha ta'lim to'g'risida shunday deyiladi; «Bu ta'lim olti-yetti yoshgacha oilada, bolalar bogchasida va mulk shaklidan qat'i nazar, boshqa ta'lim muassasalarida olib boriladi». Bu o'quv-metodik tadqiqotlarni yaratishda nafak;at bolalar borchasi, balki oila sharoitini xam xisobga olish zaruratini keltirib chiqaradi. «Kadrlar tayyorlash milliy dasturi»da maktabgacha ta'limning asosiy yunalishlari quyidagicha belgilanadi: «Maktabgacha ta'lim bola sog'lom, har tomonlama kamol topib shakllanishini ta'minlaydi, unda o'qishga intilish xissini uyg'otadi, uni muntazam ta'lim olishga tayyorlaydi».
Ushbu xujjatda maktabgacha ta'limni rivojlantirishning muxim vazifalari kuyidagilardan iborat deb ko'rsatiladi:
- zamonaviy o'quv-uslubiy qo'ullanmalar va texnika vositalari, uyinchoqlar va o'yinlar yaratish;
- maktabgacha katta yoshdagi bolalarni xalqning boy madaniy-tarixiy merosi va umumbashariy qadriyatlar asosida ma'naviy-ahloqiy jixatdan tarbiyalash uchun shart-sharoitlar yaratish zarur.
Ushbu vazifalarni amalga oshirish uchun yuqoridan beriladigan ko'rsatmalarni kutib o'tirirmasdan, ichki imkoniyatlardan ham unumli foydalanish zarur deb xisoblaymiz.
Maktabgacha katta yoshdagi bolalarda nutkdi rivojlantirish muammosini tadqiq eta borib, biz boshlangich sinf ta'limidagi izchillikni ham hisobga oldishga
majburmiz. «»
Umumiy o'rta ta'limning hozirgi bosqichida boshlangich sinflar o'quvchilarining umumta'lim tayyorligining mazmuni va darajasiga bo'lgan talablar ancha ortdi. Masalan, «O'zbekiston Respublikasida umumiy o'rta ta'lim to'g'risidagi Nizom»da yozib kuyilganidek: «Umumiy o'rta ta'lim bilimlarning zarur hajmini beradi, mustaqil fikrlash, tashkilotchilik kabilarni va amaliy tajriba ko'nikmalarini rivojlantiradi, dastlabki tarzda kasbga yunaltirishga va ta'limning navbatdagi bosqichini tanlashga yordam beradi».
Buni esa bolalarning nutqini o'stirmasdan turib amalga oshirib bulmaydi. Shu bois maktabgacha katta yoshdagi bolalarning tevarak-atrofni o'rganishda nutqini rivojlantirishning samarador yo'llari hamda vositalarini ishlab chiqishning tadqiqot muammosi sifatida belgiladi.
Maktabgacha yoshdagi bolalarda nutq madaniyatini shakllantirishga oid vazifalarni hal etishga nisbatan quyidagicha yagona yondashuv zaruriyatini aniqladik:
- tovushlarni to'g'ri talaffuz qilishni shakllantirish (bolada avvalo, nutq, eshitish shakllanadi, talaffuzni u keyinrok, egallaydi);
- aniq talaffuz hosil qilish (so'z va so'z birikmalarini dona-dona va aniq talaffuz qilish);
- so'zni talaffuz qilganda urg'uni to'g'ri qo'yish ustida ishlash;
- nutqning orfoepik jihatdan to'g'riligi ustida ishlash (bu na'munaviy adabiy talaffuz qoidalarining jami;
- nutq suratini rivojlantirish;
- nutqning ifodaliligini shakllantirish (nutqning tabiiy, erkin, ya'ni nutqning ongli ifodalanishi);
- nutqiy nafas olishni shakllantirish (bunda to'g'ri nafas olishni o'rganadi);
- oilada yoki bog'chada so'zlarni ota - ona va tarbiyachilar chiroyli va to'g'ri gapirishlari lozim;
- o'z fikrini erkin va izchil bayon etish malakasini shakllantirish;
Kuzatishlarimiz asosida shunday hulosaga keldikki, maktabgacha yoshdagi
bolalarda nutqiy aloqani tarbiyalashda tarbiyachi va ota - onalarning roli benihoya kattadir.
Bolalar nutqiustida ishlash jaryonida tengdoshlari bilan suhbatda xushmuomala bo'lishlariga, tabiiy ohangda gapirishlariga, so'zlashganda suhbatdoshining yuziga qarab turishlariga, qo'llari va yuz mimikalarini bamaylixotir holatda tutib turishlariga e'tibor berilishi kerak.
5 - 6 - 7 yoshli bolalarda lug'at boyligi 2500-3500 tagacha so'zlarni tushunishi va bilishi kerak, aks holda albatta mutahassis bilan maslahatlashish lozim bo'ladi.
Bolalarni nutqi va aqlini rivojlantirishda hikoya, ertaklar juda foydali. Ularga ertak o'qib berilganda fikrlash qobilyatini ham o'stirgan bo'lamiz. Ayniqsa buvijon
va bobojonlarimiz о'zlaгini yosЫiklaгini va yoshlikda o'ynagan о'yinlarini gapiгib be^anlarida bolada albatta qiziqish paydo bo'ladi. Kecha aytib beгgan eгtakni qaytadan so'гaganingizda bolada xotiгasi mutahkamlanadi, fikriash qobilyati shakllanadi.
Bola psixologiyasi juda murakkab, ba'zi biгlaгi injiq bo'lsa, ba'zi biriari odamovi bo'lishadi. Agar shunday holatlaгga duch kelsangiz albatta utoga ko'pгoq vaqt ajгatining, u^ bilan ko'pгoq gaplashing, savollaгiga javob bering.
BolalaT aqlini гivojlantiгish uchun shaklli va гangli o'yinchoqlar juda muhim. Bolada rang ajratish va shakllarni farqlash qobiliyati rivojlanadi.
Foydalanilgan adabiyotlar:
1. O'zbekiston Respublikasida maktabgacha ta'lim to'g'risidagi Nizom.
2. Asqaгxo'jayeva M. Bog'chalaráa o'zbek tilini o'гganish. Bolalar bog'chalari taгbiyachilari uchun metodik qo'llanma. Toshkent: 2010.
3. Z.Iгohimova, M.G'aybullayeva. bola^ bog'chalaгi uchun dastuгlaг. Tevarak - atraf bilan tanishtiгish, nutq o'stirish, badiiy adabiyot. Toshkent: 2015.
4. D.R.Babayeva. Nutq o'stiгish metodikasi. Toshkent: 2018.
