CC BY
1YANGI OZBEKISTON TALABALARI AXBOROTNOMASI
www.in-academy.uz
BOLAJAK PEDAGOGLARDA IJTIMOIY-MADANIY KOMPETENSIYALARINI RIVOJLANTIRISHNING PEDAGOGIK TEXNOLOGIYALARI
Atamurotova Sohiba Qadam qizi
Urganch davlat pedagogika instituti 212-guruh "Pedagogika nazariyasi va tarixi" yo'nalishi magistranti
ARTICLE INFO
Qabul qilindi: 01-April 2024 yil Ma'qullandi: 04- April 2024 yil Nashr qilindi: 04- April 2024 yil
KEY WORDS
o'qituvchi, kasbiy kompetentsiya, ijtimoiy-madaniy kompeten tsiya, faoliyatga yondashuv, pedagogik tahlil.
ABSTRACT
Ma zkur maqolada zamonaviy ta'lim tizimida o'qituvchini tayyorlash muammosini tahlil qilishga bag'ishlangan. O'qituvchining kasbiy malakasini, ijtimoiy-madaniy kompetensiyalarini shakllantirish tizimi ta'lim sifatini oshirish shartlaridan biridir.
Ta'lim sifatini va uning ajralmas qismi sifatida ta'lim samaradorligini oshirish jahon va mahalliy pedagogika fanlari va amaliyotining dolzarb muammolaridan biridir. Ta'lim maqsadlari sohasidagi dunyoda va yurtimizda ro'y berayotgan o'zgarishlar, xususan, insonning ijtimoiy dunyoga kirishishini, uning bu dunyoga samarali moslashishini ta'minlashning global vazifasi bilan bog'liq bo'lib, ta'limni yanada to'liq, shaxsiy va ijtimoiy jihatdan integratsiyalashgan natija bilan ta'minlash masalasini ko'tarish zaruratini tug'diradi.
"Kompetentsiya" tushunchasi motivatsion-qiymat, kognitiv tarkibiy qismlarning yig'indisida shakllanish natijasida bunday ajralmas ijtimoiy-shaxsiy-xulq-atvor hodisasining umumiy ta'rifi sifatida harakat qildi [2; 1].
O'qituvchining kasbiy pedagogik kompetentsiyasi umumlashtirilgan shaxsiy ta'lim bo'lib, uning nazariy-uslubiy, psixologik-pedagogik, uslubiy va amaliy tayyorgarligining yuqori darajasini o'z ichiga oladi. O'qituvchining kasbiy vakolati kasbiy muammolarni ongli ravishda hal qilishni ta'minlaydigan vosita va professional o'qituvchining shakllanish mezonidir [3].
Pedagogik institutlarining ish tajribasida pedagogik ta'lim sifatini boshqarish muammosining haqiqiy holatini o'rganish kadrlar tayyorlash jarayonini boshqarishning asosiy qonuniyatlarini aniqlashga imkon beradi. O'quv-ilmiy ta'lim pedagogik kompleksi tizimida ular:
- pedagogik ta'limni fundamentallashtirish, mutaxassislarning kasbiy dunyoqarashi va malakasini rivojlantirish, individual kasbiy ijodkorlikni rivojlantirish uchun asos sifatida;
- ta'lim va ijtimoiy-madaniy muhitda talabalarning o'quv va madaniy tashabbusini belgilaydigan o'qituvchilar faoliyatini rag'batlantirish;
- bitiruvchilarning ta'lim sifatiga erishish mexanizmlarida kasbiy obro' - e'tibor ko'rsatkichlari sifatida yuqori sifatli natijalarga erishishda boshqaruv sub'ektlarining
mustaqilligi va faolligini belgilaydigan maqsadli munosabat, o'qituvchilar va talabalar tomonidan ongli ravishda ta'lim sifatining parametrlari mavjud;
- shaxsiy va kasbiy salohiyatni rag'batlantirishga yo'naltirilgan, yaxlit pedagogik jarayon va uning natijasi sifatini ta'minlaydigan boshqaruv harakatlarining yaxlit algoritmi sifatida ishlab chiqilgan sifat menejmenti mexanizmi;
- shaxsiy va pedagogik imijni va pedagogik faoliyatning individual uslubini rivojlantirishda biz shaxsiy imidjni shakllantirishni pedagogik kasbiy imijni shakllantirish sharti sifatida ustuvor deb bilamiz.
Zamonaviy til ta'limi sohasining rivojlanishi va faoliyatining murakkabligi va dinamikasi uning barcha sub'ektlariga va birinchi navbatda o'qituvchiga yangi talablarni qo'yadi. Yetarli darajada madaniyatlararo muloqot qilish qobiliyatini shakllantirish zarurati bo'lajak o'qituvchining ijtimoiy-madaniy kompetentsiyani shakllantirishning zarur va yetarli darajasiga ega bo'lishiga olib keldi. Asosiy g'oya bo'lajak o'qituvchida shaxslararo va kasbiy muloqotda yetarli darajada madaniyatlararo muloqotga hissa qo'shadigan va yosh avlodni o'zaro tushunish va boshqa madaniyatlarga nisbatan o'zaro hurmat ruhida tarbiyalashni ta'minlaydigan, bu o'z mamlakatining va umuman dunyoning yagona ijtimoiy - madaniy makonini saqlab qolishga imkon beradigan vakolat darajasini shakllantirishdir.
Bo'lajak o'qituvchining ijtimoiy-madaniy kompetentsiyasini shakllantirish strategiyani tanlashni o'z ichiga oladi, uning asosi o'rganilayotgan pedagogik hodisaga ta'sir qiluvchi barcha omillarni birlashtirgan, oliy maktab rivojlanishining asosiy yo'nalishlarini va bo'lajak o'qituvchiga qo'yiladigan ijtimoiy talablarni aks ettiradigan bir yoki bir nechta uslubiy yondashuvlarning sintezi bo'lishi mumkin. Hozirgi bosqichda oliy ta'lim tizimida bo'lajak o'qituvchilarni tayyorlashning samarali usullarini izlash tizimli, shaxsiy, faoliyat, paradigma, kompetentsiya va boshqa yondashuvlar va ularning modifikatsiyalari nuqtai nazaridan amalga oshiriladi. Tizimli, shaxsga yo'naltirilgan va kompetentsiyaga asoslangan yondashuvlarning o'zaro ta'rifi bo'lajak o'qituvchilarning ijtimoiy-madaniy kompetentsiyasini shakllantirish jarayonining tashkiliy murakkabligini va uni shakllantirishning samarali ishlaydigan tizimini ishlab chiqishni ta'minlaydi. Shaxsga yo'naltirilgan yondashuv o'zgaruvchan ijtimoiy-madaniy vaziyat sharoitida o'z taqdirini o'zi belgilash, o'zini o'zi anglash va ijtimoiy moslashishga qaratilgan. Bo'lajak o'qituvchilarning ijtimoiy-madaniy kompetentsiyasini shakllantirish jarayonida shaxsga yo'naltirilgan yondashuvni qo'llash o'z-o'zini rivojlantiradigan shaxsning ichki zaxiralarini faollashtirishga imkon berdi: madaniyatlararo muloqotning tabiiy shaxslararo vaziyatlarini anglash, o'zini ushbu vaziyatlarning ishtirokchisi sifatida, shaxslararo va kasblararo muloqotda ijtimoiy-madaniy to'siqlarni oldindan bilish.
Faoliyat yondashuvi kontseptsiyasiga ko'ra, o'quv mazmunini o'zlashtirish ma'lumotni uzatish orqali emas, balki talabaning o'z mazmunini o'zlashtirish bo'yicha o'z faoliyati jarayonida amalga oshiriladi. Kompetentsiya-faoliyat yondashuvi deganda turli xil vakolatlarni shakllantirishga yo'naltirilgan maqsadlarni belgilash, o'qitish mazmunini tanlash muammolarini nazariy asoslashga, tanlangan tarkibni tashkil etish muammolarini va uni o'rganish ketma-ketligini hal qilishga imkon beradigan Mega-yondashuv tushuniladi. Yondashuvlarning integratsiyasi har qanday ijtimoiy-madaniy hodisani o'z mohiyatiga ko'ra faoliyat sifatida o'rganishga imkon beradi, shu bilan birga ta'lim natijalariga e'tibor beradi. Kompetentsiya-faoliyat yondashuvi nuqtai nazaridan shaxsiy tarkibiy qism talaba o'quv
faoliyati sub'ekti sifatida o'quv markazida joylashganligini anglatadi va o'quv tizimi talabaning shaxsiyatining individual psixologik, yosh, milliy, maqom xususiyatlarini maksimal darajada hisobga olishni o'z ichiga oladi.
Bo'lajak o'qituvchilarning ijtimoiy-madaniy kompetentsiyasini shakllantirish jarayoni deganda biz tashqi ta'sirlar va shaxsning o'z faoliyati ta'siri ostida shaxs tuzilishini o'zgartirish bo'yicha ketma - ket harakatlar majmuini tushunamiz, natijada yangi sifat-ijtimoiy-madaniy kompetentsiya paydo bo'ladi. Shuni ta'kidlash kerakki, bu jarayon pedagogik jarayonga tegishli, chunki u ta'lim sub'ektlarining maqsadli, mazmunli to'yingan va tashkiliy jihatdan rasmiylashtirilgan o'zaro ta'sirini anglatadi. O'qituvchi va talabalarning o'zaro munosabatlari bo'lajak o'qituvchilar tomonidan bilim, ko'nikma va malakalarni ongli va doimiy ravishda o'zlashtirishga, ularni amalda qo'llash qobiliyatini shakllantirishga qaratilgan.
Bo'lajak o'qituvchilarning ijtimoiy-madaniy kompetentsiyasini shakllantirish tizimi o'z maqsadi, vazifalari, mazmuni, usullari va tashkiliy shakllariga ega bo'lib, ularga kelajakdagi mutaxassislarning kasbiy tayyorgarligining maqsadlari, vazifalari va mazmuni yo'naltirilishi kerak. Tizimning asosiy maqsadi bo'lajak o'qituvchilar o'rtasida yetarli darajada madaniyatlararo aloqani ta'minlaydigan ijtimoiy - madaniy kompetentsiya darajasini shakllantirishdir. Tizimli yondashuv uning mohiyatini belgilaydigan printsiplar to'plamiga (maqsadni belgilash, daraja, ishlab chiqarish qobiliyati, integrativlik, ochiqlik, dinamizm) asoslanadi. Ushbu tamoyillar tizimi bo'lajak o'qituvchilarning ijtimoiy-madaniy kompetentsiyasini shakllantirish tizimi qondirishi kerak bo'lgan talablar to'plamini aniqladi:
> madaniy muloqotga yo'naltirilgan "madaniy-lingvistik shaxs" ni shakllantirishga qaratilgan umumiy kasbiy va maxsus tayyorgarlikning mazmuni, shakllari, usullarini birlashtirish jarayonini ta'minlash;
> kasbiy va shaxsiy darajada madaniyatlararo o'zaro munosabatlarni amalga oshirishga qodir bo'lajak o'qituvchini tayyorlashga individual yondashuv;
> madaniyatlararo o'zaro munosabatlarga tayyor bo'lgan shaxsni muvaffaqiyatli ijtimoiylashtirish va akkulturatsiya qilish uchun zarur bo'lgan asosiy kompetentsiyalarni shakllantirishni ta'minlash.
Bo'lajak o'qituvchilarning ijtimoiy-madaniy kompetentsiyasini shakllantirish tizimi quyidagi tarkibiy qismlardan iborat:
- motivatsion-maqsadli-talabalar o'rtasida ijtimoiy-madaniy kompetentsiyani shakllantirish zarurligini yaratish va madaniyatlar muloqotida ishtirok etish qobiliyati va tayyorligini shakllantirishga munosabat;
- kontent-protsessual tarkibiy qism umumiy kasbiy va maxsus tayyorgarlik bloklarini o'z ichiga oladi: ijtimoiy-madaniy va lingvistik;
- tashkiliy va texnologik tarkibiy qism talabalarda ijtimoiy-madaniy kompetentsiyani shakllantirish darajasi mezonlarini ajratishni o'z ichiga oladi;
- mezon-daraja komponenti talabalarda ijtimoiy-madaniy kompetentsiyaning shakllanish darajasi mezonlarini ajratishni o'z ichiga oladi;
- tuzatish va baholash komponenti kelajakdagi o'qituvchilarning ijtimoiy-madaniy kompetentsiyasini shakllantirish jarayonidagi kamchiliklarni bartaraf etishni, o'quv sub'ektlarining fikr-mulohazalarini o'rnatishni, ijtimoiy-madaniy kompetentsiyani shakllantirish samaradorligi, bilimlarni o'zlashtirishdagi mumkin bo'lgan qiyinchiliklar,
YANGI OZBEKISTON TALABALARI AXBOROTNOMASI
www.in-academy.uz
ko'nikma va malakalarni rivojlantirish, kasbiy muhim fazilatlarni shakllantirish to'g'risida o'z vaqtida ma'lumot olishni ta'minlaydi.
Shunday qilib, tizimli, shaxsga yo'naltirilgan va kompetentsiya-faoliyat yondashuvlari asosida ijtimoiy-madaniy kompetentsiyani shakllantirish tizimi bo'lajak o'qituvchilarning ijtimoiy-madaniy ta'limini faoliyat rejimida, sub'ektiv tajriba, kasbiy shaxsiy fazilatlar va ijtimoiy-madaniy bilim va ko'nikmalarni o'zlashtirishdan foydalangan holda ta'minlaydi. Ushbu tizim bo'lajak o'qituvchini kasbiy tayyorlash uchun shaxsiy va rivojlanayotgan pedagogik texnologiyalarni, ushbu jarayon dinamikasini kuzatishni va nihoyat, psixologik va pedagogik sharoitlarni, o'rganilayotgan kompetentsiyani rivojlantirishning yetakchi tendentsiyalarini asoslashni ta'minlaydi.
Adabiyotlar:
1. Adolf, V. A. O'qituvchining kasbiy kompetentsiyasini shakllantirishning nazariy asoslari: referat. dis. ... Doktor ped. Fanlar / V. A. Adolf. - M., 1998 yil.
2. Zagvozdkin, V.K. Yevropa va AQShda kompetensiyaga asoslangan yondashuv yo'nalishidagi ta'lim islohoti / V.K.Zagvozdkin // Kompetensiyaga asoslangan yondashuv ta'limning yangi sifatiga erishish yo'li sifatida. - M., 2003. - B. 167-184.
3. Zimnyaya, I. A. Ta'limda kompetentsiyaga asoslangan yondashuv (uslubiy va nazariy jihat) / I. A. Zimnyaya // - M., 2004. - B. 6-12.
2-JILD, 4-SON (YO'TA)
