CC BY
0BIOLOGIYA TADQIQOTLARDA FORMULALARDAN
FOYDALANISH
Ismoilov H.F.
O'zbekiston milliy universiteti erkin tadqiqotchisi https://doi.org/10.5281/zenodo.11181881
Annotasiya. Biologik tadqiqotlarni kompleks olib borish ularni ko'p tomonlama o'rganish imkoniyatini zamonaviy va ilmiy amaliyotga bog'langan holda olib borish fan oldidagi muomolarni tahlil etish uni yechimini topishda umumiy yengil, ijobiy bulishligi uchun, bir vaqtda bir nechta yechimli bulishligi va bu istiqbolli vujudga kelishi mumkin bo'lgan muommolarni oldindan bilish va yechimi ijobiyligini oshirishda ahamiyat kasb etadi.
Kalit so'zlar: yuzani topish koyfisenti, suv hajmini toppish kayfisenti, o 'xshashlik kayfisenti va Chekanovskiy-Syorensenni o'xshashlik kayfisenti. Fitoplankton, zooplankton, bentos, makrofit va ixtiofauna, suv havzalari.
Rivojlangan davlatlar va zamonaviy fanning ahamiyatli vazifalari, dolzarbligi shuki muomolar kelib chiqishini bashorat etishi ularni oldini olish, turli tarmoqlarda yangi sohalarni olib kirish, istiqbolli kelajakgini kafolatlash kabi muhim jihatlarni qamrab oladi. Xozirgi ilmiy texnikaviy tinimsiz rivojlanayotgan fan tarmoqlarining eng muhum xususiyatlari sababli kelib chiqishi mumkin bo'lgan ozuqaga ixteyojlari to'liq qoplash maqsadida fanlarni tarmoqlariyutuqlarini birlashtirish juda muhim ahamiyat kasb etadi.Shu kunning Berd faniga aylanib ulgirgan hayotimiz bo'lgan hayotni eng dolzarb muommolarini barvariga bir nechta yachimi bilan, amaliyotga joriy etilishi bilan Bioinjeniriya, Biomatematika kabi qo'shma fanlarni yutuqlarinining ayrim sohalari bilan munosabatlarini imkoniyatlariga tuxtalsak.Jumladan xozirda dolzarbligi, ko'lami, iqtisodiy ahamiyatga ega bo'lgan va bir vaqtda ekologik holatini xam kursatib beradigan sohalardan gidrobiologik tadqiqotlarda matematika fanini qollanishi va imkoniyatlari, ahamiyatiga qisqacha tuxtalsak maqsadga muofiq bulardi.Gidrobiologik tadqiqotlarda asosan obektlarni tabiiy va suniy siv havzalardagi kursatkichlari shu havzalarda maxsuldorligi baliq maxsulo tlari miqdorini oshirish maqsadida bir qancha kuzatuvlar olib boorish talabi quyiladi. Bu muommolarni yechishda qisqa va kompleks xal etish uchin esa Suv havzalarini kompleks tadqiq etish ayniqsa baliqchilik tarzda yondashish talabini quyadi.
Barchamizga ma'lumki baliq ozuq-ovqat va sonoat miqyosida katta ahamiyatga ega bulib suv havzalarni baliqchilik nuqtayidan o'rganish muommolarni yumshoq yechimi bulishi bilan birga iqtisodiy ahamiyatgaxam ega. Suv havzalari baliqchilik xujaligini misolida kopleks tadqiq etish uchin quyidagi bir nechta tadqiqotlarni bog'liq holatda olib boorish maqsadga muofiq.Tadqiqot o'tkazilayotgan suv havzalari kattaligi turlicha bo'ladi. Demak suv havzalarni vizual holatda taxlil etishda uning yuzasini aniqlash muhimdir. Bu vazifani quyidagicha bartaraf etsa bo'ladi.
SUV HAVZALARI YUZASINI TOPISH FORMULASI
K2=S1/ S2 Bu yerda
K2 = o'xshashlik kayfisenti S1_ Birinchi suv havzasini yuzasi S2 ikkinchi suv havzasini yuzasi K2=7700/800
Talimarjon suv ombori Suv omborining bilan to'lgan vaqtda uning uzunligi 11,7 km, kengligi esa 5,5 kmga yetishi mumkin. Suv omborining eng chuqur joyi bizning ma'lumotlarga ko'ra may oyida 35 metrni tashkil etadi, suv omborining katta qismi 20 metrgacha chuqurlikka ega bo'ladi. Umumiy maydoni 7700 gektarni tashkil qiladi.
Achinko'l ko'li Cuv havzasining maydoni uzunasiga 6,6 km, eniga 1,6 kmgacha bo'lgan maydonni egalladi. Suv havzasining asosiy qismining chuqurligi 3-3,3 m, eng chuqur joyi 11 m. Suv havzasining hamma tomoni nishabliklar bilan o'ralgan bo'lib qirg'og'i kulrang tuproqdan, ayrim joylarida qum aralashgan tuproqdan tashkil topgan 800 gektarga yetadi. 2.Keyingi bosqichda esa suvning hajmini topish L3. Vi/V2=K3
K2 = o'xshashlik kayfisenti
Vi_ Birinchi suv havzasini suv miqdori
V2 ikkinchi suv havzasini suv miqdori
1.Talimarjon suv omborining 1400 mln. m3 (92%)
2.Achinko'l suv havzalari 160 mln. m3 K2=1400/160
3. O'xshashlik kayfisenti:
Chekanovskiy-Syorensen formulasidan foydalanilib, turli suv havzalaridagi gidrobiont
organizmlarning o'xshashlik darajalari aniqlandi:
K=2S*100%/(A+V),
bunda: K- o'xshashlik koeffitsenti;
bu yerda A va V -ikkita solishtirilayotgan suv havzalarda uchrovchi turlar miqdori; S -ikkita solishtirilayotgan suv havzasidagi o'xshash turlar;
O'rganilgan suv havzalari fitoplankton organizmlarining turlar sonining uchrashligining o'xshashlik koeffitsenti; Chekanovskiy-Syorensen formulasidan foydalanilib turli suv havzalaridagi gidrobiont organizmlarning o'zaro o'xshashligi 41,5% tashkil etgan bo'lsa (1-jadval), suv omborlari va ko'llar bilan o'xshashlik koeffisenti 39,6% bo'lishi ma'lum bo'ldi. Bu kursatkich shuni kursatadki o'rganilgan suv havzalardagi o'xshashlik koeffisenti o'rtacha kursatkichlardan pastroqligini. Fitoplankton organizmlarni o'xshashlik koffisenti 1-jadval
Suv havzalari Suv omborlari Ko'l
Talima rjon Chimq o'rg'on Pachka mar Yangiq o'rg'on Sechan ko'l Achink o'l
1 41 45 37 38 41
2 41
3 45
4 37
5 38
6 41
O'rganilgan suv havzalari zooplankton organizmlarining turlar sonining uchrashligining o'xshashlik koeffitsenti; Chekanovskiy-Syorensen formulasidan foydalanilib turli suv havzalaridagi gidrobiont organizmlarning o'zaro o'xshashligi 34,2% tashkil etgan bo'lsa (2-jadval), suv omborlari va ko'llar bilan o'xshashlik koeffisenti 30,8% bo'lishi ma'lum bo'ldi. Bu
kursatkich shuni kursatadki o'rganilgan suv havzalardagi o'xshashlik koeffisenti o'rtacha
kursatkichlardan pastroqligini.
Zooplankton organizmlarni o'xshashlik koffisenti
2-jadval
Suv havzalari Suv omborlari Ko'l
Talima rjon Chimq o'rg'on Pachka mar Yangiq o'rg'on Sechan ko'l Achink o'l
1 36 34 32 26 36
2 36
3 34
4 32
5 26
6 36
O'rganilgan suv havzalari bentos organizmlarining turlar sonining uchrashligining o'xshashlik koeffitsenti; Chekanovskiy-Syorensen formulasidan foydalanilib turli suv havzalaridagi gidrobiont organizmlarning o'zaro o'xshashligi 37,5% tashkil etgan bo'lsa (3-jadval), suv omborlari va ko'llar bilan o'xshashlik koeffisenti 35,5% bo'lishi ma'lum bo'ldi. Bu kursatkich shuni kursatadki o'rganilgan suv havzalardagi o'xshashlik koeffisenti o'rtacha kursatkichlardan pastroqligini.
Bentos organizmlarni o'xshashlik koffisenti 3-jadval
Suv havzalari Suv omborlari Ko'l
Talima rjon Chimq o'rg'on Pachka mar Yangiq o'rg'on Sechan ko'l Achink o'l
1 37 38 37 36 31
2 37
3 38
4 37
5 36
6 31
O'rganilgan suv havzalari Makrofit organizmlarining turlar sonining uchrashligining o'xshashlik koeffitsenti; Chekanovskiy-Syorensen formulasidan foydalanilib turli suv havzalaridagi gidrobiont organizmlarning o'zaro o'xshashligi 38,8% tashkil etgan bo'lsa (4-jadval), suv omborlari va ko'llar bilan o'xshashlik koeffisenti 39,5% bo'lishi ma'lum bo'ldi. Bu kursatkich shuni kursatadki o'rganilgan suv havzalardagi o'xshashlik koeffisenti o'rtacha kursatkichlardan pastroqligini.
Makrofit organizmlarni o'xshashlik koffisenti 4-jadval
Suv havzalari Suv omborlari Ko'l
Talima rjon Chimq o'rg'on Pachka mar Yangiq o'rg'on Sechan ko'l Achink o'l
1 39 32 36 43 44
2 39
3 32
4 36
5 43
6 44
O'rganilgan suv havzalari Ixtiofauna organizmlarining turlar sonining uchrashligining o'xshashlik koeffitsenti; Chekanovskiy-Syorensen formulasidan foydalanilib turli suv havzalaridagi gidrobiont organizmlarning o'zaro o'xshashligi 43,8% tashkil etgan bo'lsa (5-jadval), suv omborlari va ko'llar bilan o'xshashlik koeffisenti 36,5% bo'lishi ma'lum bo'ldi. Bu kursatkich shuni kursatadki o'rganilgan suv havzalardagi o'xshashlik koeffisenti o'rtacha kursatkichlardan pastroqligini.
5-jadval Baliq organizmlarni o'xshashlik koffisenti
Suv havzalari Suv omborlari Ko'l
Talima rjon Chimq o'rg'on Pachka mar Yangiq o'rg'on Sechan ko'l Achink o'l
1 38 45 41 32 48
2 38
3 45
4 41
5 32
6 48
O'rganilgan suv omborlari va ko'llardagi barcha gidrobiont organizmlar o'xshashlik ko'rsatkichi o'xshashlik koeffisenti Chekanovskiy-Syorensen formulasi buyicha aniqlandi. Bu ko'rsatkichlar o'rtacha ko'rsatkichlardan past ekanligini ko'zatdik. Bunga bir nechta asosiy sabablarni ko'rsatish mumkin.
1.Barcha suv o'avzalar yosh jihatdan ancha yosh shu saabadan o'ndagi ekosistema to'liq turg'un holatda emas
2. Suv havzalar ayniqsa suv omborlar yillik dinamikasi doimiy ravishda almashinib turadi aniqrog'i suv miqdori doimiy emas bu ham gidrobiontlar sonini va rivojlanish sikliga tabsir etuvchi asosiy omildir
3. Ko'llar sezot suvlar assiy manbayi bo'lganligi sababdan ularni shakllanishiga bir necha 100 yillar kerak bo'ladi
4. Suv havzalarni umumiy ko'rsatkichlariga yillik miqdoriga. Hajmga va gidrobiontlarga tabsir ko'rsatishi ularni asosiy irrigattsion maqsadda faoliyat o'rsatishidir.
5. Suv havzalarni umumiy ko'rsatkichi gidrobiontlar hayot tarziga va baliqchilik ho'jaligi sifatida faoliyati ekologik nuqtayi nazardan ish faoliyat yurg'ishiga qarshilik ko'rsatmaydi yani salbiy deb baholamaydi
5. CyB x,aB3a.apHH yMyMHH KypcaTKHHH rHgpoÖHOHT.ap x,aéT Tap3Hra Ba 6a.HKHH.nHK x,y^a^HrH CH^araga ^ao.H^TH экo.пoгнк Hy^Tañu Ha3apgaH um ^ao.HAT Hyprumura K;apmH.HK KypcaTMañgu ahh ca.ÖHH geö 6ax,o.aMañgH.
1.
2. 3.
FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR
Mustafayeva Z.A., Mirzayev U.T., Kamilov B.G. Metodbi gidrobiologiches kogo monitoringa vodnwx ob'ektov Uzbekistana. Metodicheskoye posobiye. - Tashkent: Navruz, 2017. 40-43.
Safarova O. Akademik litseylarda matematikadan qo'llanma 2021yil. Ismoilov H.F. gidrobiologik tadqiqotlar 2009-2020 yillar.
