CC BY
98BENCHMARKING TUSHUNCHASI VA MAZMUNI, MOHIYATI
Boyjigitov Sanjarbek Komiljon o'g'li
Samarqand iqtisodiyot va servis institute Marketing kafedrasi assistenti e-mail: boyjigitovsanjarbek@sies.uz
Annotatsiya. Mazkur maqolada muallif tomonidan bugungi kunda korxonalar faoliyatini baholashda benchmarking tizimining o'ziga xos xususiyatlari hamda benchmarking tushunchasi va mazmuni, mohiyati bo'yicha fikr-mulohazalar ilgari surilgan. Qolaversa, korxona tomonidan ko'rsatiladigan xizmatlarning benchmarking imkoniyatlari orqali rivojlantirish yo'nalishlari belgilab berilgan.
Kalit so'zlar: benchmarking, kompaniya, ichki muhit, xizmat samaradorligi.
Abstract. In this article, the author put forward opinions on the specific features of the benchmarking system and the concept, content, and essence of benchmarking in evaluating the activities of enterprises today. In addition, the directions of development of the services provided by the company are defined through benchmarking opportunities.
Key words: benchmarking, company, internal environment, service efficiency.
Marketing va menejment rivojlanishining yangi nazariyasi va yo'nalishlariga bo'lgan qiziqishning oshib borishi, bozorda barcha sub'yektlarning o'zaro aloqasidagi mukammallik 4 R (Product, Price, Place, Promation) ni o'z ichiga oluvchi marketingning klassik tushunchasi yechimlarni topishda yetarli darajada emasligini ko'rsatdi. Shu o'rinda marketing rivojining yangi yo'nalishlariga tadbirkorlikning eng yaxshi usul va uslublarini topish va o'rganish bilan bog'liq bo'lgan benchmarking kirib keldi.
Benchmarking - marketingli konsaltingning qizikarli texnologiyalaridan biri hisoblanadi. Bu-biznesni olib borish usullaridan eng yaxshisini topish va o'rganish jarayonidir.
Benchmarking - mahsulot sifatini yaxshilash dasturini ishlab chiqishni nazarda tutuvchi raqobatbardoshlik konsepsiyasining evolyutsion rivojlanishi mahsulidir. U birinchi marta 1950-yillarning oxirida Yaponiyada paydo bo'ldi. G'arbda benchmarking o'zining zamonaviy ma'nosida 1979-yilda "Kseroks" korporatsiyasi tomonidan korporatsiya bozor ulushining inqirozi bilan bog'liq muommolarni bartaraf etish maksadida qo'llanilgan.
Benchmarking kontseptsiyasi 50-yillar oxirida yuzaga keldi, Yaponiyalik ekspertlar AQSh va G'arbiy Evropada etakchi kompaniyalarga tashrif buyurib, tajribalarini o'rganish uchun tashrif buyurishdi.
Yaponiyada "benchmarking" tushunchasi "dantotsu" so'zini anglatadi, ya'ni "harakat, tashvish, eng yaxshi (yetakchilik) g'amxo'rlik qilish" (lider).
"Benchmarking" atamasi 1972 yilda Kembrij Strategik Rejalashtirish institutida (AQSh) paydo bo'ldi. (Xerox kompaniyasi )
"Baholash" atamasi ingliz tilidagi «benchmark» so'zidan kelib chiqqan bo'lib, u rus tiliga tarjima qilishda «standart», «landshaft», «yo'nalish» deb tarjima qilinadi. Chet el terminologiyasida "benchmarking" - bu mutaxassis tomonidan olingan standart va mos yozuvlar sifatida ishlatiladi, shuningdek, standartga asoslanib, biror narsani baholash mumkin.1
Geografiyada bu atama, oldindan aniqlangan balandlikni bildiradi, bu esa undan tushadigan boshqa balandliklarni aniqlash uchun qo'llanma sifatida qo'llaniladi. Statistika sohasidagi mutaxassislar bazani benchmarking deb bilishadi, ya'ni. qanday yangi yoki haqiqiy ko'rsatkich bilan solishtirilmoqda.
Axborot texnologiyalari sohasida benchmarking kompyuterning sifat ko'rsatkichlarini standart konfiguratsiyaga ega bo'lgan boshqa kompyuter bilan taqqoslab baholaydi.2
Mahalliy va xorijiy mualliflarning marketing va boshqaruv sohasidagi ilmiy adabiyotlari va nashrlarida ushbu konsepsiyaning turli ta'riflari keltirilga:
Benchmarking - mahsulotni, xizmatlarni, eng jiddiy raqiblarning ishlab chiqarish tajribasini yoki ularning sohalarida etakchi bo'lgan kompaniyalarni o'rganish va baholashning uzluksiz jarayonidir.
Global Benchmarking Tarmoq menejeri (Global qiyosiy tarmoq) doktor Robert K. lager Boshqa kompaniyalarning tajribasini o'rganishdan olingan foydalarni qarzga olishning o'ziga xos usullarini tahlil qilish va o'z kompaniyangizda uni tashqaridan olib kirilgan eng yaxshi texnikadir.
Ijrochi direktor Allied Sigpa Lawrence Bossidy Benchmarking marketing tadqiqotlari yo'nalishi sifatida qaralishi mumkin. Benchmarking tadqiqotlarida faqat ochiq axborot manbalari qo'llaniladi: G'arb va Rossiya kompaniyalari, sanoat matbuoti, internet, biznes tashriflari, ixtisoslashtirilgan ko'rgazmalar shular jumlasidandir..
Filipp Kotler qiyoslashni "kompaniyaning mahsulotlarini va jarayonlarini raqobatchilardan yoki boshqa sanoat tarmoqlarida etakchi kompaniyalar bilan solishtirish jarayoni ish sifatini yaxshilash yo'llarini topish uchun" deb ta'riflaydi.
N.A.Vojvodina benchmarkingni boshqalarning ishlarini yaxshiroq o'rganish yoki aniqlashni, keyinchalik o'rganish, takomillashtirish va tashqi ish uslublarini qo'llashni muntazam ravishda amalga oshiradigan faoliyat sifatida belgilaydi va bu hech qachon kattaligiga, biznes sohasiga yoki geografik joylashuvga bog'liq emas.
1) Benchmarking - doimiy rivojlanish dasturlari doirasida ijobiy o'zgarishlarni talab qiluvchi sohalarni aniqlash uchun kompaniya biznesini tahlil qilish jarayoni.
2) Benchmarking - muntazam tizimli izlanishlar, eng yaxshi amaliyotlarni joriy etish, bu esa ishlashni yaxshilash imkonini beradi.
1 Аренков, И.А. Бенчмаркинг и маркетинговые решения / И.А. Аренков, Е.Г. Багиев. - 2005. - URL : http://marketing.spb/ru/read/m12/index.ht
2 Азоев, Г.Л. Конкурентные преимущества фирмы / Г.Л. Азоев, А.П. Че-ленков. - М. : Новости, 2000. - 176 с. - С. 81.
Benchmarking jarayoni - bir obyektning boshqaruv ko'rsatkichlarini bir-biriga nisbatan taqqoslash, boshqa korxona faoliyatida ijobiy tajriba va uslublarni o'rganish, takomillashtirish va qo'llash bo'yicha eng yaxshi boshqaruv tajribasini aniqlash. Benchmarking - bu bozor va sanoatning eng yaxshi kompaniyalari bilan raqobatbardoshlikni ta'minlash va qo'llab-quvvatlashga qaratilgan o'zgarishlarni amalga oshirish bilan solishtirish jarayonidir.
Benchmarkingning eng mashhur tafsirlari, shuningdek, 10-jadvalda keltirilgan ta'riflarni o'z ichiga oladi.
1-jadval
Muallif Ta'rif
Arenkov I.A., Baum P.F., Tomilov V.V. Korxonaning barcha darajalarida eng raqobatbardoshlik darajasini oshirish maqsadida eng muvaffaqiyatli innovatsiyalarni izlash va amalga oshirish usuli3
Bog'iyev G.L. Tarmoq, tarmoqlararo, milliy va xalqaro miqyosda hamkorlar va raqobatchilarning ilg'or tajribalariga asoslangan tadbirkor strategiya uchun uzoq muddatli fikrlash jarayoni4
Kampi R. Eng yuqori yutuqlarga olib keladigan sanoat tajribasini toping5
Mikhailova E.A. Raqobatchining mahsulotini yoki uning biron bir qismini tahlil qiladigan kompaniyaning mahsuloti bilan solishtirish, uning raqobatbardoshligini oshirish6
Rietveldt D., Kachalin V., Fukolova U. Bir kompaniyaning iqtisodiy ko'rsatkichlarini qiyoslash va boshqa, yanada muvaffaqiyatli ishlash7
Shuni ta'kidlash kerakki, ekspertlarning aksariyati kvotalash - tashkilotning zaif tomonlarini aniqlash uchun muvaffaqiyatli mavjud bo'lgan kompaniyalar va tadbirkorlar boshqaruv usullarini qo'llash ekanligini ta'kidlashadi.
Aslida, benchmarking eng yaxshi kompaniyalar, sanoat rahbarlari, sheriklar va raqobatchilar tajribasiga ijodiy munosabatdir. Sizning izlayotgan yechimlaringizning 90 foizi allaqachon mavjud deb hisoblashadi - kimdir sizga bunday muammolarni hal qilishdan oldin kerak edi, demak siz butun yo'lni bosib o'tishingiz shart emas, shunga o'xshash sharoitlarda muvaffaqiyatga erishgan boshqa kompaniyalarning eng yaxshi tajribasidan foydalanish yaxshiroqdir. Benchmarkingning o'ziga xosligi shundaki, uning faoliyati boshqa sohalarda to'plangan kompaniyalarning tajribasi ham o'rganilmoqda.
Mazkur konsaltingli xizmat qo'yidagilarga tenglashtiriladi: • Maslaxatchilarni taklif qilgan korxonaning kuchli va zaif tomonlarini aniqlash;
3 Аренков, И.А. Инновационный потенциал фирмы: стратегия развития / И.А. Аренков, П.Ф. Баум, В.В. Томилов. - СПб. : Изд-во СПбГУЭФ, 2001. - 122 с.
4 Багиев, Г.Л. Бенчмаркинг в разработке стратегий маркетинга / Г.Л. Ба-гиев, И.А. Аренков, М.В. Мартынова // Маркетинг в системе управления предпринимательством. - Киев, 1996. - С. 22-34.
5 Кемп, Р. Бенчмаркинг: обзор опыта достижения делового совершенства / Р. Кемп. - 2007. - URL : http ://www.benchmarketingclub. ru/kemp.pdf
6 Михайлова, Е.А. Основы бенчмаркинга / Е.А.Михайлова /Менеджмент в России и за рубежом. 2001.- № 1.
7 Ритвельдт, Д. Сравнительный анализ эффективности предприятий как инструмент стратегического планирования / Д. Ритвельдт, В. Качалин. - 2007. - URL: http://vasilievaa.narod.ru/ptpu/7_3_00.htm_
• Harakteristik jihatdan bir xil, lekin ko'rsatgichlari yaxshi bo'lgan korxona va tashkiliy tizimlarni ko'rsatish;
• Shaxsiy raqobat imkoniyatlarini oshirish uchun yetakchilarning ilg'or tajribasini qo'llash.
"Benchmarking" iborasini o'zbek tilidi bir so'z bilan ifoda etib bo'lmaydi. U ingliz tilidagi «benchmark» so'zidan kelib chiqqan bo'lib, qayd etilgan ob'yektdagi maxsus belgini anglatadi. Masalan, dengiz satxining balanligini ko'tsatuvchi ustundagi belgi. Umumiy ma'noda, «benchmark» -boshqa o'xshash, turdosh predmetlar bilan solishtirilganda, sifat va son jihatdan tavsiflovchi standart yoki etalon sifatida qo'llaniluvchi predmetdir. Shu asosda benchmarkingni - ob'yektning miqyosi, biznes sohasi va geografik joylashuvidan qat'iy nazar uning optimal yechimlarini izlash, baholash va o'rganishga qaratilgan sistemali faoliyat deb ta'riflash mumkin.
Benchmarking - bu boshqalarning bizdan ko'ra ish uslubining yaxshi tomonlarini aniqlash hamda o'rganish va qullashning yangicha samarali uslublarini topish san'atidir.
Bunda korxona faoliyatini o'rganish va taxlil qilishda boshqa raqobatdosh yetakchi korxonalarning samarali usullaridan xufiya yo'l bilan o'g'irlash orqali foydalanish tushinilmaydi. Xorijda 1970-yillarning boshlarida ba'zi korxonalar nafakat raqobatchi-korxonalarning faoliyatini o'rganish, balki boshqa tarmoqlardagi ilg'or korxonalarning faoliyatidagi yutuqlaridan foydalanish g'oyasini ilgari sura boshladi. Firmalarda korxonalarni boshqarishdagi farqlarni o'rganishga qiziqish ortdi. Ular ishlab chiqqan usul va konsepsiyalar sarf-harajatlarni qisqartirishga, daromadni oshirishga, korxona faoliyati strategiyasini tanlashga imkon berardi.
Ko'pgina tashkilotlar uchun benchmarking biror-bir yangilik emas, u raqobatli tahlil doirasida o'ta aniqlikka asoslangan, shakllantirilgan va tartibga solingan yondoshuvdir.
Benchmarkingdan foydalanish ko'p yo'nalishlidir. Shunday qilib, benchmarking mantiqan haridorga yakin soxada, byurtmani bajarish uchun muammoli vaziyatlarni tez va kam harajatlar bilan yechishga imkon beradi. Benchmarking doirasida tadbirkorlik funksiyasi tovar yoki xizmatlarni yaratuvchi va ularni bozorga suruvchi jarayon sifatida taxlil qilinadi.
Bunda dikkat markazida kuyidagi savollar turadi: Kaysi firma raqobat chukkisida turibdi? Nima uchun o'z korxonamiz eng zo'r emas? Yetakchi bulish uchun korxonada nimani uzgartirish va nimani saklab qolish kerak? Eng yaxshi bulish uchun qanday strategiyani qullash kerak?
Shunday kilib, benchmarking taxlilining moxiyati shuni kursatadiki, uni marketing tadqiqotlari yunalishlaridan biri deb qarash kerak. Benchmarkingni amaliy jixatdan qo'llash turtta harakatlar ketma-ketligini talab etadi.
Benchmarkingni amalga oshirishda taxlilning uchta asosiy turi qo'llaniladi:
• Ustunlikning ichki taxlili - tashkilot ichida solishtirish, masalan bo'limlar, qismlar yoki tovar guruxlari bo'yicha;
• Ustunlikning tashqi tahlili - turli soxalarda faoliyatning o'xshash turlarini solishtirish, masalan turli bozorlarda ishlovchi raqobatchilar yoki hamkasblar;
• Ustunlikning funksional tahlili - turli tarmoqlar tashkilotlariga xos jarayonlar yoki funksiyalarni solishtirish.
Asosiy g'oya shundaki, uchragan yaxshi natijaviy xolatlarni, uslublarni topishdir. Ustunlik taxlili quyidagi qoidalarga majburiy ravishda amal qilishni talab kiladi:
• Tashkilot raxbarlarining ustunlik tahlili g'oyasiga qiziquvchanligi;
• Loyixa maqsadlari va zarurati xaqida ishchilarni xabardorligi ;
• Ishchi dasturning oddiy, qadamma-qadam va tushunarli tartibda tuzilishi;
• Loyixa jarayonining batafsil hujjatlashtirib borilishi.
Raqobat kurashida g'alaba qozonish uchun o'z tarmog'idagi sharoitlar va o'yin qoidalarini bilish bilan birga, aniq bir tarmoq yoki yetakchi korxona bo'lishidan qat'iy nazar yutuqning umumiy omillarini tushinish muhimdir. Bu shunday omillarki, asosiy faoliyatning natijaviy xolatini mo'ljalga ola bilish, harajatlarni e'tibordan chetda qoldirmaslik, tovar yetkazib beruvchilar bilan aloqalar, sifat va mahsuldorlikni oshirish, zamonaviy texnologiyalarni qo'llash kabilardir.
Benchmarking jarayonini oltita bosqichga ajratib qarash mumkin:
1. Ustunlikni taxlil qilish ob'yektini aniklash. Bunda ishlab chikarish taxlili yordamida o'rganish mumkin bo'lgan yordam ko'rsatilayotgan korxonalarning ob'yektlarini aniqlash tushuniladi. Bunda tashkilotni butunlay yoki tarmoqlar bo'yicha tanqidiy taxlil qilish imkoniyatlari to'g'ilib, ustunlik taxlilining ichki yoki tashqi jixatdan, haridorning qabul qilish poziyasi nuqtai nazarlaridan o'rganish aniqlab olinadi. Undan tashkari, bu qurol tovarlarni tahlil qilishda, sotish xajmining nazorat kursatkichlari, mijozlar talablariga yo'naltirish kabilarda qo'llanilishi mumkin. Umuman olganda, yordam ko'rsatilayotgan korxona talablari va iste'molchilarning ehtiyojlarini hisobga olmaganda, bu usulni qo'llashda hech qanday cheklovlar bo'lmaydi.
2. Ustunlikni taxlil qilishda hamkorlarni tanlash. Tanlanadigan hamkor -tashkilotlar nafakat o'z-o'zicha yetakchilar qatorida bo'lishi, balki shaxsiy kompaniya bilan yuqori darajada solishtiruvga loyiq bo'lishi kerak. Bu jarayon quyidagi qadamlarni o'z ichga oladi:
• Axborotning aniq manbalardan tezlikda va doimiy olish imkoniyati, shuningdek ishonchli ma'lumotlarni yig'ish;
• Yig'ilgan malumotlarni atroflicha tasniflash, tartibga keltirish;
• Eng yaxshi namunalarni tanlash.
3. Ma'lumotlarni yig'ish nafaqat sifat yoki miqdor ko'rsatgichlari balki, mehnat mazmunini, yukori hosildorlikni anglatuvchi jarayon yoki omillarni urganish va tasniflashni ham nazarda tutadi. Bu bosqich quyidagi vazifalarni o'z ichiga oladi:
• Aniqlashtirish va tushuntirish xususiyatiga ega bo'lgan so'rov qog'ozlarini tahlil etish konsepsiyasini ishlab chiqish;
• Yordam ko'rsatilayotgan tashkilot xaqidagi ma'lumotlarni yig'ish (kuchli va zaif tomonlar);
• Ustunlikni tahlil qilishda hamkorlar haqidagi dalillarni yig'ish;
• Qo'shimcha manbalardan foydalanish;
• Axborotlarni hujjatlashtirib borish;
• Qo'lga kiritilgan ma'lumotlarni raxbariyat(byurtmachi) tomonidan tan olinishi va qo'llab qo'vvatlanishi uchun tadqiq etish.
4. Axborot taxlili ustunlikni taxlil qilish jarayonida ishtirok etuvchilarda ijodiy va analitik qobiliyatning mavjudligini nazarda tutadi. Tahlil qilish o'xshashlik va farqni tan olishgina emas, balki solishtirishni murakkablashtirib yuborishi mumkin bo'lgan ta'sirlarni ko'rsatish, o'zaro aloqalarni tushunish hamdir. Bu yerda quyidagi ishlar bajariladi:
• Olingan ma'lumotlarni tartibga solish va solishtirish;
• Axborot materiallarining sifatini nazorat qilish;
• Ma'lumot olishda chalg'ituvchi ta'sirli omillarni kuzatish;
• Samarali usullar bilan solishtirish asosida ishdagi kamchiliklarni ko'rsatish; Kamchiliklarning mavjudligini tushuntiruvchi sabablarni aniqlash;
• Shaxsiy resurslar hisobidan tovar ishlab chiqarish va iste'molchiga yetkazish oralig'ida ba'zi qism yoki jarayonlarni tanlashga imkon beruvchi taxlilni o'tkazish. ("Tayyorlash yoki harid" taxlili).
5. Olingan malumotlarni hayotga tadbik etish. Tadbiq etiladigan uslub nafaqat ishlab chiqarishni yaxshilashi, balki tashkilotning kelajakdagi taraqqiyoti, kutilmagan muammolardan bexatar o'tishini ta'minlashi kerak. Bu uslublar yuqori cho'qqidagi korxonalardan ko'chirilgan uslub bo'lmasdan korxonaning innovatsion taraqqiyotini ta'minlaydi.
Mavjud imkoniyatlarni aniq tadbirlar yordamida amalga oshirish kerak. Bunda olingan ma'lumotlar oddiy rejalashtirish bilan amalga oshadimi, yo'qmi? yoki alohida yondoshuv kerakligini aniqlash zarur. Bunday maksadlarga yunaltirilgan yangiliklar: ustunlik taxlili okibatlarini ko'rib chiqish; manfaatdor shaxslarga natijalar xaqidagi hisobotni berish; yaxshilanish imkoniyatini kursatish; korxonaning doimiy ish rejasi bilan muvofiqlik; rejaga zaruriy o'zgarishlarni kiritish bo'yicha qayta ishlov berish; rejani xayotga tadbik kilish; ustunlik taxlilini uzluksiz jarayon sifatida qabul qilish; kelajakda innovatsion rivojlanish uchun natijalardan foydalanishni anglatadi.
6. Tahlil natijalarini joriy qilish jarayonini nazorat qilish ikki bosqichda sodir bo'ladi: birinchidan, korxona faoliyati natijalari urnatilgan baholash ko'rsatgichlarining rivojlanishida kuzatib borilishi kerak; ikkinchidan, oraliq maqsadlarning bajarilishi hamda resurs va muddatlar bo'yicha rejalarning amalga oshirilishi tekshirilishi kerak. Uslub va jarayonlar doimiy o'zgarishlarni talab etadi. Eng yaxshi yutuq hisoblangan uslub, tez orada standart ko'rsatgichdan pastga tushib ketishi mumkin. Shuning uchun ko'rsatgichlar eng yaxshi ekanligini muntazam tekshirib turish kerak. Ustunlik tahlili - bu bir vaqtdagi harakat bo'lib qolmasdan, tashkilotda doimiy harakati shakllangan funksiyaga aylanishi kerak. Ustunlik taxlili joriy kilingach, harajatlar ancha pasayadi, chunki:
• Ishchilar ustunlik taxliliga ishona boshlaydi;
• Solishtiriladigan yetakchi tashkilotlar bilan doimiy tajriba almashish yo'lga qo'yiladi. Bunda bozorda yangi samarali faoliyat qo'rsatayotgan tashkilotlar paydo bo'lishini e'tibordan chetda qoldirmaslik kerak.
• Muxim axborot manbalarining aniqligi, ma'lumotlar bazasining shakllanganligi va ularning to'ldirib borish. Axborotlardan optimal foydalanish, ma'lumotlarni tizimli ravishda hujjatlashtirish va aniqlashtirishni talab etadi.
Shunday qilib, benchmarkingni strategik yo'naltirilgan marketing tadqiqotlarining muxim qismlaridan biri deb karash mumkin. Benchmarkingli yondashuv marketingda yechimlarni kabul kilish jarayonining uzgarishiga olib keladi. Odatda firmaning an'anaviy marketing yechimlari, marketing strategiyasi, marketing tadqiqotlari va marketing kompleksi munosabatlarida menejerlar va marketologlarning ichki sezgisi asosida qabul qilingan. Bugungi zamonaviy sharoitda firmaning raqobatbardoshligi va barqarorligini ta'minlashda bunday yondoshuv yetarli emas.
Foydalanilgan adabiyotlar ro'yxati
1. Ergashxodjaeva Sh.Dj., Qosimova M.S., Yusupov M.A. Marketing asoslari. -O'zbekiston Respublikasi Oliy va o'rta maxsus ta'lim vazirligi - T.: "IQTISODIYOT", 2019. - 305 bet.
2. Ergashxodjayeva Sh.J., Samadov A.N., Sharifxodjayev U.U., Ziyayeva M.M. Tarmoqlar va sohalar marketingi. Darslik. - Toshkent. Iqtisodiyot, 2019 y. 136 bet.
3. Белобородова А.Л., Шарафутдинова Н.С. Маркетинг в отраслях и сферах деятельности - Казань: 2018. - 233c.
4. Services Marketing Management. Third Edition. Peter Mudie and Angela Pirrie, 2006. - Published by Elsevier. 267 pages.
5. Крестофер Л. и др. Маркетинг услуг. Учебник. - СпБ.: Издательский дом "Выльямс", 2005. - 448 с.
6. Юсупов М.А., Эргашходжаева Ш.Д. Товарлар ва хизматлар маркетинги. Укув кулланма. -Т.: ТДИУ, Иктисодиёт, 2013. -174 бет.
7. Ergashxodjayeva Sh.J., Yusupov M., Xakimov Z., Abduraxmonova M. Tovarlar va xizmatlar marketingi. O'quv qo'llanma. - Toshkent, Iqtisodiyot, 2019 y. 202 bet.
