CC BY
39
Menlimuratov T.
Ozbekstan mamleketlik korkem oner ham madeniyat instituti Nokis filiali "Xaliq doretiwshiligi" kafedrasi oqitiwshisi
BAQSILAR HA'M BAQSISHILIQ MEKTEPLERI
Annotatsiya. Qaraqalpaq xalqinin' ko'rkem-o'ner salasinda o'zlerinin' bay muzika miyrasi menen, qosiq-sazi, atqariwshiliq o'neri menen ayriqsha xaliq h'u'rmetine iye bolg'an, baqsishiliq o'nerin rawajlandiriwshilar h'a'm taratiwshilar bular baqsilar bolip tabiladi. Maqolada Qaraqalpaq muzika ma'deniyati, baqsilar ha'm baqsishiliq mektepleri haqida so^zyuritiladi.
Kalit so^zlar: baqsi, Qaraqalpaq muzika ma'deniyati, baqsishiliq mektebi, qosiq, o'z repertuarlari, baqsishiliq.
Menlimuratov T.
lecturer
"People's Education " department Uzbekistan is the state of the country Nokis branch of the Institute of Culture
SCHOOLS OF BAKSILAR AND BAKSHISHILYT
Annotation. Karakalpak people, who have earned the respect of the people for their rich musical heritage, singing, and performance art, are the promoters of the art of singing. These are the ones that are spread out. This article talks about the music culture of Karakalpak, Bakshilar and Bakshishiliq schools.
Key words: baksi, Karakalpak music culture, school of bak§ilik, kosik, own repertoire, baksilik.
Qaraqalpaq xalqinda duwtar shertip, qosiq aytatug'in o'ner iyesinin' biri «baqsi»-dep ataladi. Baqsi su'yiwshilik da'stanlarin atqariwi menen Orta Aziya h'a'm Zakavkaziya ellerinde ken' taralg'an. Qaraqalpaqlarda «baqsi», o'zbek h'a'm tu'rkmenlerde «baxshi», qazaqlarda «jirshi», A'zerbayjanlarda «ashug», gruzinlerde «misagan», Armiyanlarda «gusan» so'zleri xarakteri jag'inan uliwma uqsaslig'in g'ana an'latip qalmastan, olardin' atqariwshiliq o'nerinin'de jaqinlig'in ko'rsetedi. Baqsishiliq o'nerinin' bunday jaqinliqlari olardin' ko'p a'sirlik ekonomika h'a'm ma'deniy baylanislarinin' teren' tamirlarinin' ken' en jayip urqan atqanlg'inan derek beredi. Qaraqalpaq muzika ma'deniyati tarawinda baqsishiliq o'neri o'zlerinin' atqariwshiliq jollarina qaray bir qansha mekteplerge bo'linedi.
Filologiya ilimlerinin' doktorlari N. Da'wqaraev, Q.Aymbetovlar baqsishiliq mektebin Muwsa h'a'm Su'yew mektebi dep ekige bo'ledi. Olardan burinda bir neshe baqsilar bolip bul jollarda aytip kelgen, biraqta ko'bisinin' ati ma'lim emes ekenligin aytiwimiz kerek. Muwsa h'a'm Su'yewlerden ilgeri Xorezm jerinde «Shag'atayli» ati qosiq bolip tillerge da'stan bolg'an a'psanaliq baqsi Eshbay o'tken. Ol pu'tkil Xorezm oypatlig'inda jasawshi O'zbek, Qaraqalpaq, Tu'rkmenler arasinda ken'nen belgili bolip, oni o'zbeklerde, qaraqalpaqlarda, tu'rkmenlerde o'zlerimizdin' baqsimiz desedi.
Eshbay baqsinin' Qaraqalpaqlar arasinda teren' h'u'rmetke iye bolip, xaliq Eshbaysiz kewil xoshliq etpeytug'inin, onin' atindag'i «Eshbay» qosig'in elege shekem su'yip aytatug'inlig'inan h'a'm tin'laytug'inlilig'inan da ko'riwge boladi:
Eshbay barmay h'esh kim toyin qurmadi, ju'zin ko'rmey qizlar wa'kil bermedi, -degen qatarlarinda Eshbay xaliq baqsilarinin' atasi sipatinda h'u'rmetke bo'lenedi.
Eshbay, Nurjan, Atash penen saz etti...
O'lgennen son' wa'spini G'a'ripniyaz aytti...
Eshbaydin' Nurjan, Atash usag'an qaraqalpaq baqsilari menen bir da'wirde jasap, zamanlas bolg'anlig'i olardin' doslig'i usi «Eshbay» atli qosiq qatarlarinda ko'rinedi. Al «O'lgennen son' wa'spin G'a'ripniyaz aytti»-delingen qatarg'a qarag'anda Su'yew baqsinin' ustazi- G'a'ripniyaz Eshbaydin' sha'kirti bolip, onin' jolin dawam ettirgen.
ílimpazlardin' baqsishiliq mektebin Muwsa h'a'm Su'yew baqsi mektebi dep ekige bo'liwi Muwsa baqsi o'zinin' ustazi Aqimbet baqsi jolin, al Su'yew baqsi bolsa ustazi G'a'ripniyaz baslag'an joldi joqari basqishqa ko'terip, baqsishiliq o'nerin, ma'deniyatin burin bolmag'an forma h'a'm atqariwshiliq stil metodlar menen bezep tvorchestvoliq jaqtan rawajlandirg'anlig'inda. Haqiyqatinda da olar tekte baqsi bolip g'ana qoymay, ku'shli kompozitorlarda bolip, qaraqalpaq xalqinin' muzikasin bayitti. Muwsa baqsi h'a'm Su'yew baqsi mektebinin' repertuarlarinda qosiqlardin' atlari h'a'm namalarinda uliwmaliq bolg'anlig'i menen atqariwshiliq usillari pu'tkilley o'zgeshe h'a'm bir -birinen pariq qiladi.
Muwsa baqsinin' joli nag'iz qaraqalpaq baqsisinin' atqariwshiliq usillari tolig'i menen sin'dirilgen o'zgeshe koloritke iye. Onin' namalarinda kishireytilgen sekunda Frigiyaliq lad jiye ushirasadi. Al Su'yew baqsinin' namalarinda kishireytilgen sekunda aytarliqtay ushiraspaydi. Ba'rinen burin aytatug'in na'rse h'a'r bir baqsinin' individualliq o'zgesheligine baylanisli boladi. Bir mektepten shiqqan baqsilar bolsa da sol mekteptin' mayda-shu'ydesine shekem qaldirmay, ustazi qalay aytsa tap sonday etip o'zgertpey aytadi degendi an'latpawi kerek. Ha'tte bir baqsinin' o'zi de bir de bir namani bir tu'rli etip aytsa, ekinshi jerde sol namani tap buring'isinday etip qaytalawi mu'mkin bolmag'aninday ga' asip yamasa kem tu'sip, yaki o'zgeriske ushiratip aytatug'ini so'zsiz.
Bul jerde h'a'r bir baqsinin' atqariw sheberligi, sazendeligi, xosh h'awazlig'i h'a'm namani jaqsi o'zlestiriwi, duwtardi shertiwde ju'da' jaqsi mengergenligine onin' improvizatorliq qatnasina baylanisli boladi.
Bul jerde ko'zge tu'setug'in bir na'rse h'a'r bir atqariwshi o'z repertuarlarin jasaw ortasina qarap, tin'lawshilardin' ko'pshiliginin' talabina qarap, sog'an ilayiqlap du'zetetug'inlilig'inda. Misalg'a Shernazar baqsi Shimbay a'tirapinda jasap qaraqalpaqsha jolg'a aytsa, Juman baqsi Beruniy, To'rtku'l a'tiraplarinda jasap, namag'a qosimtalar qosip atqarg'an ekewide birdey Muwsa baqsinin' mektebinen shiqqan namalardi aytsada. Usi Muwsa mektebinin' son'g'i a'wladlarinan Esjan baqsi menen Shaniyaz baqsinin' aytiwinin' arasinda da u'lken o'zgeshelikler bar. Sebebi olar Muwsa mektebinen taralg'an boliwina qaramastan Esjan baqsi Muwsa baqsinin' jolina aytsa, Shaniyaz baqsinin' aytiwi Arzi baqsinin' jolina jaqin aytadi. Sonday-aq Su'yew baqsinin' mektebinen tarag'an Orinbay h'a'm Jan'abay baqsilar Japaq baqsinin' atqariwinda da u'lken ayirmashiliqlar bar. Japaq baqsi nag'iz Su'yew baqsinin' jolina aytatug'in bolsa, Orinbay menen Jan'abay baqsilardin' aytiw jolina jergilikli xaliqtin', yag'niy Aralli o'zbeklerdin' ta'siri tiyip bir qansha o'zgesheliklerge ushirag'anlig'in ko'riwge boladi. Sonin' menen qatar Orinbay baqsinin' repertuarlarinda Japaq baqsinin' repertuarlarinda ushiraspaytug'in namalarda gezlesedi.
Misalg'a: «Shirwani qatar», «Shayki shiwar», «Zerletme», «Molla a'rman», «Sayqal» t.b. atamadag'i namalar ko'p. (Orinbay h'a'm Jan'abay baqsilar ataqli Qon'iratli baqsilar, Aralli o'zbeklerden shiqqan baqsilar ekenligin aytip o'tiw orinli boladi). Qaraqalpaq muzikasinda a'sirler boyi dawam etip kiyatirg'an atqariwshiliq o'neri da'stan menen namanin' arasindag'i baylanisti bekkemlep keldi.
Baqsilar da'stanlardin' tekte quri mazmunin bayan etip qoymastan, olar o'z bayanlamasin saz benen namag'a salip atqaradi. Qaraqalpaq muzikasinda da'stang'a salip aytilatug'in namalar u'lken orin iyeleydi. Sonliqtan baqsilardin' atqarg'an «G'a'rip ashiq», «Sayatxan-Hamra», «Hu'rliqa-Hamra», «Ashiq Na'jep», «Yusup-Axmed», t.b. lirikaliq da'stanlari menen Nawayi, Maxtimquli, A'jiniyaz, Berdaq,
O'tesh, Omar h'a'm t. b. klassiklerdin' qosiqlarina aytilg'an namalari o'zinin' ko'rkemliginin' baylig'i jag'inan Qaraqalpaq xalqinin' ruwxiy ma'deniyati h'aqqinda ken' tu'sinik beredi.
Lirikaliq da'stanlarda qosiq penen nama bir-birinen tig'iz baylanista bolip, olar h'adal muxabatti, xaliqlar doslig'in, h'ayal-qizlar a'wladinin' berikligin, aqilliliq penen tapqirliqti jir etedi. Olar bastan ayag'ina shekem qosiq muzika menen toli. Sonliqtan da Qaraqalpaq xalqinin' lirikaliq xarakterdegi namalarinin' rawajlaniwinda onin' a'debiy folklorinda lirikaliq da'stanlardin' payda boliwi menen baylanisli h'a'm ta'sirinin' og'ada ulli bolg'anin aytiw kerek.
Klassik shayirlardin' poeziyasindag'i oylardin' aniqlig'i, sezimlerdin' teren'ligi, turmisliq faktlerdi ko'rkem so'z benen juwmaqlastiriwdag'i sheberligi, xaliq muzikasinin' tag'i da ko'rkeyip go'zzallaniwina alip keledi.
Qaraqalpaq baqsilarinin' namalari tuwrali aytqanda yag'niy olardin' h'a'r ta'repleme bayiwina qon'si xaliqlardin' baqsilarinin' tiygizgen ja'rdemin ayta ketiw orinli boladi. Ataqli Tu'rkmen baqsisi Su'yew baqsinin' namalarin o'zlestirip, baqsishiliq usilin qaraqalpaqlar ishinde dawam etiwshi Japaq baqsi Aqimbet baqsinin' namalarin dawam etiwshi Muwsa baqsi, Esjan baqsilar boldi. Edenbay baqsinin'da namalarin dawam ettiriwshi sha'kirtleri bolg'an. Ha'zirgi qaraqalpaq namalarinin' ishinde «Qon'irat» namasi dep atalip ju'rgen nama buring'i Aralli o'zbekler namasinan kirgen.
Qaraqalpaq baqsilari qon'silas o'zbek, tu'rkmen, baqsilari menen jaqinnan qarim-qatnasta bolg'an, bir-birine ja'rdem berip, repertuar almasip, toy merekelerdi birge sawg'an. A'miwda'ryanin' ayag'indag'i «Aralli» dep atalg' an Xorezm o'zbeklerinin' baqsilari menen bolg'an tig'iz baylanisti atap o'tken jo'n. Aralli o'zbek baqsilarinin' ko'bisine tu'rkmen baqsisi Su'yew baqsi ustazliq etken.
Aralli o'zbekler ku'n ko'ris ta'repinen qaraqalpaqlarg'a ku'ta' jaqin turadi, olar ko'p zamanlardan beri, qaraqalpaqlar menen irgeles qon'si bolg'an. Aralli o'zbeklerdin' baqsilari qaraqalpaq baqsilarina usap duwtar menen qosiq aytadi.
Aralli o'zbeklerdin' baqsilari tu'rkmenler h'a'm qaraqalpaq baqsilari menen repertuar almasip bir-biri menen qatnasip otirg'an, mine sonliqtan da aytatug'in namalari da bir-biri menen aralasip ketken. Baqsilar aytatug'in ko'p namalarg'a tu'rkmen, o'zbek h'a'm qaraqalpaq baqsilari ortaq. Tu'rkmenlerdin' ataqli baqsisi Su'yew baqsi aralli o'zbeklerden ko'p sha'kirtler tayarlag'an. Su'yew baqsinin' sha'kirtlerinen belgili bolg'an baqsilari: A'dilbay, Qutim, Alliyar, Awez, Gurbek, Jan'abay, Orinbay baqsilar bolip esaplanadi. Bular Su'yew baqsinin' baqsishiliq o'nerin dawam ettiriwshi baqsilar bolg'an.
Qaraqalpaq baqsilarinin' baqsishiliq o'nerinin' o'siwine, olardin' repertuarlarinin' ko'beyiwine Xorezmli baqsilardin' ta'siri bir jaqtan tiygen bolsa, al ekinshi jaqtan Xorezmde jasag'an Tu'rkmen baqsilarinin' etken ta'siri og'ada u'lken.
Zaman o'zgerip, jan'aliqlar tuwip otiriwi arqali xaliq jirshilarinin' shertetug'in saz a'spablari da o'zgerip otirg'an. Xorezmli o'zbek baqsilarinda burin qobiz bolip, onin' ornin duwtar basqan, al onnan beri kele, duwtardin' ornin garmon (oris qobiz) basqan. Jigirmalanshi jillari ( xx-a'sir) Xiywali Sapa sazshi, Enesh sholaq, U'rgenishli Shirazi bala, Shabbazli Xojaniyaz garmonshi, To'rtku'lli Qoshaqqor, Xojeliden Qutli qiz qusag'an o'zbek jirshilari qaraqalpaqtin' toy merekelerinde garmon shertip jirlag'anin, son'in ala garmonnin' ornina tar (rubab) a'spabin paydalana baslag'anin alim atamiz Q.Ayimbetov o'zinin' «Xaliq danalig'i» atli kitabinda aniq keltirip o'tedi. Qaraqalpaq baqsilari usi ku'nge shekem qasinda janapayg'a g'irjekshi h'a'm
balamanshi menen duwtar shertip qosiq aytip kiyatir. Baqsilarimizdin' tuwisqan xaliqlardin' baqsilari menen qarim-qatnasi kem-kemnen o'sip rawajlana baslaydi.
O'zinin' talanti menen pu'tkil Xorezm oypatina dan'qi jayilg'an ataqli Su'yew baqsi Tu'rkmenlerdin' en' ataqli baqsisi bolg'an. Sonin' menen Xorezmde jasag'an o'zge xaliqlardin' da belgili baqsi bolip tanilg'an. Su'yew baqsi Tu'rkmenlerdin' shawdir ruwinin' bozashi tiyresinen h'a'zirgi Tashawiz oblastinin' Porsi rayoninin' a'tirapinda ka'malg'a kelgen.
Su'yew baqsi Qaraqalpaqlar arasina ko'p kelip baqsishiliq qilg'an. Qaraqalpaqlarda u'lken toylarda Su'yew baqsini shaqirtip ayttiriw da'stu'r bolg'an.
Qaraqalpaqtin' ataqli baqsisi Muwsa baqsi menen jaqin qarim-qatnasta bolg'an h'a'm zamanlasi bolg'an. Ekewi birgelesip ko'plegen toy merekelerdi birge sawisqan, biri-birin ju'da' siylag'an, repertuarlar almasip turg'an. Usi jerde tag'i aytatug'in na'rse ilimpazlarimizdan T.Adambaeva, Qiriqbay Bayniyazov, A'sen Alimovlar Su'yew baqsini qaraqalpaq G'a'ripniyaz baqsinin' sha'kirti dep tastiyiqlaydi. Sonday-aq belgili «Eshbay» namasin h'a'm «Ko'zlerim» atli muxalles namalarinin' qosig'inda (so'zin) h'a'm namasin G'a'ripniyaz baqsi do'retken dep aniq bayanlamalar beredi.
Qaraqalpaq xaliq baqsisi Japaq Shamuratov Su'yew baqsinin' o'mirinin' aqirg'i jillarinda da (1913-1914 jj) Qaraqalpaqstang'a kelip íyshan qalada (Xalqabadta), Xojelide da'stan aytip u'lken toylardi atqarg'anin aytadi.
Sonday-aq akademik A.N.Samoylovich Parsi da 1908-jili 58 jastag'i Su'yewdin' aytqanin tin'lag'ani tuwrali bildiredi.
Sonday-aq Su'yew baqsi Man'g'itli Qaraqalpaqtin' ataqli baqsilari bolg'an Amet h'a'm Atajan baqsilardin'da ustazi bolg'an. Ataqli Japaq baqsi Shamuratov bolsa usi Su'yew baqsinin' sha'kirtleri A'met h'a'm Atajan baqsilardin' sha'kirti bolg'an h'a'm ustazlarinan Su'yew baqsinin' namalarin toliq u'yrenip, oni o'zlestirip, qaraqalpaq muzikasina u'les qosqan ataqli baqsimiz boldi.
Su'yew baqsi «Go'rug'li» da'staninin' qw-shaqabin yaddan bilgen h'a'm aytqan. Tu'rkmen xalqi legendalarinda «Su'yew baqsini Xiywanin' xani shaqirip alip: «Go'rug'li» da'stanin ayttirip, o'zi Go'rug'li da'staninin' baspadan shiqqan kitabina qarap otirip teksergende Su'yew baqsi xan aldinda jan'ilispay aytqan eken» dep ertek qilip aytadi. Su'yew baqsi h'aqqinda qaraqalpaqlar arasinda da tolip atirg'an legendalar bar. Bir toyda Qaraqalpaq baqsisi Muwsa baqsi menen Su'yew baqsini jarispaqqa ayttiripti mish, toydin' son'inda «qaysi baqsi jaqsi aytti»- degende Su'yew baqsi turip:- «Muwsa baqsi mennen jaqsi aytti, sebebi ol bir duwtar menen g'ana aytip xaliqqa tamasha berdi, al men bolsam bul toyda tek duwtar menen g'ana emes, qasimdag'i girjekshi h'a'm balamanshilarim menen, bolip atirg'an sazdin' ku'shi menen, shawqim menen xaliqqa tamasha berdim, mine sonliqtan Muwsa baqsi jaqsi aytti «- deymen depti.
Tu'rkmenstanda Su'yew baqsinin' ataqli sha'kirtlerinen: Jumamurat baqsi, Balta baqsi, Qappar baqsi(Qambar), Qurban qilish baqsilardi h'a'm olardin' sha'kirtleri son'g'i waqitlardag'i Balta Qurt baqsi, Xatsha qiz, Esen, Aqshagu'l, Ta'jibay-Tayar, Ta'jibay-o're baqsilar Su'yew baqsinin' jolin dawam etip ju'rgen baqsilar ekenligin alim Q.Ayimbetov «Xaliq danalig'i» kitabinda keltirip o'tedi.
Misalg'a a'sirese Aqshagu'l Muradova qaraqalpaqlar arasina kelip ko'p g'ana toy-merekelerdi atqarg'an, qaraqalpaqlar su'yip tin'laytug'in baqsisina aylang'an. Aqshagu'l Muradova Su'yew baqsi jolina da sonday-aq Muwsa baqsi namalarinda(jolinda) ju'da' jaqsi aytatug'in ataqli baqsi bolg'anlig'i ko'pshilikke ma'lim. Orta Aziya xaliqlarinin' baqsilari aytatug'in, qissaxanlar oqiytug'in su'yiwshilik da'stanlari qaraqalpaq baqsilarinin' da en' negizgi repertuari bolg'an. Qaraqalpaq baqsilari qon'si xaliqlardin' baqsishiliq o'nerin u'yrenip g'ana qoymastan, o'z repertuarlarin, olardag'i qosiq-namalardi qayta islep, o'zlestirip, o'zleride namalar do'retip da'stan qosiqlarina jan'aliq kirgizip otirg'an. Baqsilar sha'kirt tayarlap o'z o'nerlerin keleshek a'wladqa miyras etip qaldirg'an h'a'm baqsilarg'a sha'kirt tayarlaw da'stu'r bolg'an.
Olar sha'kirtti h'a'r ta'repleme sinap tan'lag'annan keyin u'yrete baslag'an, sha'kirti duwtar shertiwdi u'yrene baslag'annan keyin oni toy-tamashalarg'a barg'anda izine ertip barg'an. Baqsi duwtar shertip qosiq aytqanda sha'kirti ustazinin' qasinda janapayg'a duwtar shertip ustazina duwtarin qosip otirg'an. Bul da o'z aldina u'lken mektep sanaladi. Sha'kirt namani yadlawg'a, duwtarda namani toliq shertiw menen birge ustazi aytqan qosiq qatarlarinda yadlap aliwg'a solayinsha erisiwge h'a'reket qilg'an. Bolajaq baqsi usilayinsha ustazinin' izine uzaq waqit erip, jillar o'tip, so'z benen sazdi u'yrenip, ustazdan pa'tiya alip, o'z aldina baqsishiliq etiwge, baqsi da'rejesine jetisken.
Sha'kirttin' ustazdan pa'tiya aliwida u'lken sinaq penen, ko'pshilik xaliqtin' aldinda, ustazdan u'yrengen, da'stan-qosiqlardi aytiw menen, ustazdan nama qosiqlarin qay da'rejede u'yrengenin xaliq aldinda aytip sinaqtan o'tken. Ustaz solay etip o'zinin' o'nerin sha'kirti toliq u'yrenip boldi-aw dep esaplag'anda g'ana og'an pa'tiya berip, baqsishiliq etiwine xaliq aldinda sha'kirtine ruxsat bergen. Bul da'stu'r baqsilarimiz arasinda h'a'zirgi ku'nde de saqlanip kelmekte.
Paydalang'ana'debiyatlar:
1. Q.Maxsetov «Qaraqalpaq jiraw-baqsilari» 1983
2. V.Shafrannikov «Karakalpakskie narodnie pesni» Moskva 1958
3. T.Adambaeva «Qaraqalpaq muzikasinin' tariyxinan» 1985
