CC BY
13UJ
KULTUROZNAWSTWO / KYAbTYPOAOmfl HAYKM
AZ9RBAYCANDA 9N9N9V TOY M9RASIML9R1 V9 ONA HAZIRLIGIN M9RH9L9L9RiNIN KULTUROLOJI T9HLILI ("KITABI-D9D9 QORQUD" EPOSU
9SASINDA)
Zeynalova Leyla Mikayil
AzBrbaycan Dovl8t M8d8niyy8t v8 inc8s8n8t Universitetinin doktoranti
M8qal8d8 Az8rbaycan turkl8rinin ad8t-8n8n8l8rini ozund8 8ks etdir8n toy m8rasiml8ri ara§dirilir. Sn8n8vi toy m8rasiml8ri "Kitabi-D8d8 Qorqud" eposuna istinad8n oyr8nilir. Toy m8rasiml8rinin muxt8lif m8rh8l8l8rin8 kulturoloji t8hlil verilir. Toy m8rasiminin ayri-ayri elementl8rin8 diqq8tyetirilir.
Afar sozl8r: 8n8n8, m8rasim, toy, m8rh8l8, epos.
AZERBAIJAN TRADITIONAL WEDDING CEREMONIES AND PREPAREDNESS STAGES OF THE CULTURAL ANALYSIS ( "THE BOOK OF DEDE KORKUT" EPOS BASED)
Zeynalova L.M.
PhD student of the Azerbaijan State Culture and Art University
Wedding ceremonies, that reflect customs and traditions of Azerbaijanian Turks, were investigated in this article. The traditional wedding ceremonies are analyzed on the ground of "Kitabi - Dede Korkud" epos. It has been made a culturological analysis upon different stages of wedding solemnities. The particular attention was given to special elements of wedding ceremonies.
Key words: tradition, ceremony, wedding, stages, epos.
Türk xalqlarimn ad8t-8n8n8sind8, folklorunda, etnoqrafik h8yatinda v8 birg8ya§ayi§ m8d8niyy8tind8 Ózün8 móhk8m yer tutmu§ toy m8rasiml8rinin t8dqiqi v8 bu tarixi-m8d8ni irsin 9agda§ kulturoloji d8y8rl8rl8 müqayis8li t8hlili, fikrimizc8 müasir Az8rbaycan c8miyy8tind8ki m8d8niyy8t quruculugunun in^asi baximindan 8h8miyy8tlidir. Tarix8n Az8rbaycan toy 8n8n8si Ózünd8 evl8nm8 m8rasiminin bütün m8rh8l8l8rini - qizb8y8nm8, el^ilik, ni§an, toy §8nlikl8ri v8 g8nc ail8nin toydan sonraki h8yatinin b8zi m8qamlarini 8hat8 edir. Toy ^oxsayli ad8t-8n8n8l8rl8 z8ngin olan -qizb8y8nm8d8n ba§lami§ g8linin 8r evind8 üz8 9ixmasinad8k davam ed8n mür8kk8b bir m8rasimdir.
Toy zamani h8yata ke^iril8n m8rasiml8r, ad8t v8 8n8n8l8r ictimai-sosial mahiy-y8t da§imi§dir. Toy §8nlikl8ri zamani hazirlanan xór8kl8r, ^alinan musiqi, oxunan n8gm8l8r, oynanilan r8qsl8r v8 ke^iril8n idman yari^larinda xalqin bütün t8b8q8l8ri yaxindan i^tirak etmi§l8r [3, s. 13]. Ad8t8n Az8rbaycan dilind8 toy k8lm8si "evl8nm8 m8rasimi, habel8 h8min m8rasiml8 8laq8dar düz8ldil8n §8nlik, §adliq m8clisi" kimi izah edilir [2, s. 193-194]. Y8ni, evl8nm8 münasib8til8 §8nlik düz8ltm8k. Xalq arasinda "toy" dedikd8 müasir evl8nm8 prosesinin son m8rh8l8si, qonaqliqla ba§a ^atan §8nlik, ^alib oynamaq m8rasimi ba§a dü^ülür ki, bu t8sadüfi deyildir. Qünki, ulularimizin "toy" anlayi^inda §8nlik m8clisi, qonaqliq, yeyib-i^m8k, ^alib-oynamaq Ózün8 móhk8m yer etmi^dir. Bu m8nada q8dim oguz c8miyy8tind8ki 8n8n8vi toy m8rasiml8rinin "Kitabi-D8d8 Qorqud" eposu 8sasinda Óyr8nilm8si biz8 daha tutarli faktlar 8ld8 etm8y8 imkan verir.
El arasinda ^ox i§l8dil8n "Filank8s §adyanaliq edib toy ^aldirdi" fikri "Kitabi-D8d8 Qorqud" dastaninda da Óz t8sdiqini tapir: "Xanlar xani Bayindir ild8 bir k8r8 toy edib Oguz b8yl8rin qonaqlardi" [5, s.16]. Bu m8nada toy-bayram dedikd8, h8m d8 §8nlik, §adliq, bayram, §8nlik m8clisi, t8nt8n8, toy-düyün,
toy, toy-büsat ba§a dü^ülür [2, s.194]. Evl8nm8 prosesinin son m8rhal8sind8 icra olunan qonaqliq - §8nlik m8clisi is8 "Kitabi-D8d8 Qorqud"da "toy-düyün" adlandirilir: "Qirx gün, qirx gec8 toy-düyün ed8rdil8r" [5, s.68]. Odur ki, bütövlükd8 evl8nm8 prosesi ü^ün sosial hadis8, etnoqrafik anlayi§ kimi "toy-düyün" ifad8sinin i§l8dilm8si daha m8qs8d8uygundur v8 ger^8kliyi daha dolgun 8ks etdirdiyin8 gör8 elmidir.
"Kitabi-D8d8 Qorqud" eposunun ad8t-8n8n8, ritual v8 m8rasim dünyasi arxasinda türkün daha böyük m8n8vi-8xlaqi v8 kulturoloji d8y8r funksiyasinda 91x15 ed8n bayram v8 toy dü§ünc8si d8 vardir. Bel8 kulturoloji d8y8rl8ri t8dqiqat^ilar b8z8n ad8t, 8n8n8, b8z8n d8 el8 öz adi il8 bayram - toy adlandirmi^, onlarin c8miyy8t h8ya-tinin öyr8nilm8sind8ki rolunu yüks8k qiym8tl8ndirmi§l8r. M.H.T8hmasib m8s8l8d8n b8hs ed8rk8n göst8rirdi: "Xalqin ruhunu, m8nliyini, m8n8viyyatini yax^i ba§a dü§m8k v8 ba§a salmaq ü^ün bel8 q8dim ad8tl8r ^ox zaman 8n göz8l vasit8 rolu oynayir. Toy m8rasiml8ri eyni zamanda xalqin dünyagörü^ünü, müxt8lif m8s8l8l8r8 münasib8tini, 8xlaqi keyfiyy8tl8rini ba§a dü§m8k ü^ün d8 8n yax^i vasit8 rolu oynayir" [11, s.386] v8 epik yadda^in meyarina ^evrilir.
Toy "Kitabi-D8d8 Qorqud" eposunda diqq8ti c8lb ed8n v8 oguz q8bil8-tayfa h8yati ü^ün s8ciyy8vi olan, c8miyy8tin geni§ dair8sini 8hat8 ed8n mühüm kulturoloji d8y8rdir. Türk m8i§8tind8 toy f8r8h, sevinc m8nb8yi, ad8t-8n8n8 v8 rituallar r8mzidir. "Kitabi-D8d8 Qorqud"da toyun m8na ^alari geni§ oldugu kimi, m8zmun v8 ritual ^evr8si d8 8hat8lidir. "Qiz arxasinca getm8" "§ 8rtl8 qiz alib g8tirm8" d8y8rl8ri üz8rind8 formala^an türk toyunun tarixi mür8kk8b v8 ziddiyy8tlidir. Bir onu dem8k lazimdir ki, "Götürüb qa^ma", "Ba^qa eld8n §8rtl8 qiz alma", "Döyü§ meydaninda c8ngav8ri öldürüb (yaxud aldadib) qizi götürüb qa^ma", be§ikk8rtm8 v8 s. kimi 8n8n8l8rin acisini dadmi§ türkl8r uzun faci8l8rd8n sonra el^i gedib qiz almaqla
uu
toy etm8k 8n8n8sini formala§dirmi§lar [8, s.615].
"Kitabi-D8d8 Qorqud'da adlari ^8kil8n formalarla yana§i, el^i gedib qiz almaq 8n8n8si güclü olub sonradan islam d8y8rl8rin8 uygun olaraq yenid8n i§l8nmi§dir. O dövrd8n etibar8n Az8rbaycanda evl8nm8yin 8n8n8vi yolu qizi el^ilik vasit8sil8 il8 ni^anlayib toy etm8kdir. Bu m8nada evl8nm8k prosesi bir ne^8 m8rh8l8d8n ibar8t olmu^dur: qiz b8y8nm8, el^ilik, ni^an v8 toy §8nliyi. Toy-düyün, h8r §eyd8n önc8, qiz b8y8nm8d8n ba^layirdi. Qiz se^8rk8n bir sira §8rtl8r n8z8r8 alinir. Qiz se^8rk8n anasinin kimliyin8 xüsusi fikir verilirdi. Bununla 8laq8dar el arasinda geni§ yayilmi§ z8rb-m8s8l vardi: "Qiragina bax bezini al, anasina bax qizini al". Qizin özünün göz8lliyi, q8nd-qam8ti, sad8liyi, evdarligi, i^güzarligi, agli, m8rif8ti v8 ba^qa keyfiyy8tl8ri d8 n8z8r8 alinirdi [3, s.375]. Evl8n8rk8n qizlarin hansi keyfiyy8tl8rin8 fikir verm8sinin 8n yax§i nümun8si "Kitabi-D8d8 Qorqud" dastaninda verilmi^dir. oguz elinin bilicisi D8d8 Qorqud qadinlari dörd qism8 bölürdü:
"Qarilar dörd dürlüdür:
Birisi solduran soydur.
Birisi dolduran toydur.
Birisi evin dayagidir
Birisi nec8 söyl8rs8n bayagidir" [5, s.14].
Eposda toy türk qövmünd8 bayramdan ki^ik, m8rasimd8n böyük, q8bil8 v8 ya tayfa h8yatinin 8sas8n bütün zümr8l8rinin i^tirak etdiyi v8 ya 8n azi x8b8rdar oldugu ümumxalq m8rasimidir. Oguz toyu t8k iki f8rdin §8nliyi, m8clisi yox, bütün oguz elinin i^tirak etdiyi ümumxalq d8y8ridir. Toy c8miyy8tin etnik-psixoloji durumunun, oguz elinin daxili m8n8vi-8xlaqi dünyasinin aynasidir. "Eposda toy - ail8 qurmanin, ev düz8ltm8nin, ail8daxili nikahin pozulmasindan sonraki dövrün islama q8d8rki v8 islam dövrü m8rh8l8l8rini 8hat8 edir. Bel8 ki, qiz görm8, qiz se^m8d8n sonra g8l8n el^ilik toyun 9oxm8rh8l8li silsil8sini yaratmi§ v8 bütövlükd8 o, c8miyy8tin geni§ diqq8t m8rk8zind8 dayanan el §8nliyi modelini formala§dirmi§dir" [9, s.27].
"Kitabi-D8d8 Qorqud"da toy dü§ünc8si epik yadda^daki bütün ^evr8si il8 8ks olunur. Bu motiv h8m "Qanturali", h8m d8 "Qambör8nin oglu Bamsi Beyr8k boyini b8yan ed8r, xanim, hey!" boyunda özünü göst8rir. "Toyun bir ^ox m8qamlarda övlad 8ld8 etm8, be§ikk8rtm8, övlad t8rbiy8 etm8 motivl8ri il8 bagliligi n8z8r8 ^arpir ki, bu m8s8l8l8r t8dqiqat9ilarin diqq8tind8 olmu§ v8 onlarla bagli bir ^ox maraqli mülahiz8l8r ir8li sürülmü^dür. Boyda diqq8ti c8lb ed8n el8 m8s8l8l8r önd8dir ki, onlarin türk c8miyy8tind8 özün8m8xsus yeri, mövqeyi vardir" [8, s.614].
Türk toyunun strukturu, onun m8rh8l8l8ri oguz q8bil8 v8 tayfa h8yatini 8ks etdirm8k baximindan ön8mlidir ki, bu da eposda öz 8ksini tapmi^dir [7, s.127-179]. T8dqiqat^i Ülk8r N8biyeva yazir ki, "ozan repertuarinda ged8n d8yi§iklikl8r tayfa h8yatina m8xsus göst8ricil8rin eposda 8ksini d8 sinxronla§dirmi§dir. Bu, ozana tayfani bütün öz8llikl8ri il8 8ks etdirm8kl8 Beyr8k süjetinin böyük v8 ki^ik toydan balayan 8n8n8vi arxiotipini qoruyub saxlamaga da imkan vermi^dir. onlar q8hr8manin dogulmasi, evl8nm8si, dustaqligi v8 ölümüdür. Beyr8yin bu faci8vi h8yati fonunda oguz elinin tayfa ger^8klikl8ri geni§, hadis8l8rin boydaki sira düzümü 8n8n8vi, repertuarda 8ksi real v8 ardicildir" [8, s.617]. "Kitabi-D8d8 Qorqud" türk dü§ünc8sind8 q8hr8manin h8yatinin mühüm inki^af v8 yüks8li§ ^evr8sini bayram v8 toy modell8rind8 c8ml8§dirmi§dir ki, bu da türk eposunun yüks8k s8n8tkarliq d8y8ri kimi diqq8ti c8lb edir.
Son dövrlara qadar Azarbaycanda, adatan qiz ara verilarkan rayi soru^ulmazdi. Bu, adat §aklini aldigi ü^ün qizdan ray soru^ulanda da o: "atam-anam bilar", - deya cavab verardi. Kübar ailalarda isa qizin rayi soru^ular va vaxt asas götürülardi. Azarbaycanda kübar dairalarda ke^mi^da "qiz görma", "qiz bayanma" adati ila yana^i qiz tarafindan "oglan görma", "oglan bayanma" adati da olmu^dur. Qadim türk aila quruculugunda bela bir adat da olub ki, qiz aila quracagi oglanin igidliyini, casurlugunu yoxlarmi§. Sgar meydanda qar§ila§mali olsaydilar, o zaman qiz yalniz maglub olduguna ara gedarmi^. "Kitabi-Dada Qorqud" dastaninda Bamsi Beyrakla Bani^ayin qar§ila§masi sahnasi a^karca hamin adata i^ara edir. Demali, ^ox tabii olaraq, qiz evi da öz növbasinda layiqli bir aila ila, dayanatli bir oglanla qohum olmagi arzulami§-dir. "Oglan görma" adati da onu imtahani ^akma adati ila bagli idi. Azarbaycanda bazi hallarda qiz evi oglani imtahana ^akmak ü^ün ona kötük yardirar, ke^anin ucunu buraxmamaq §artila biz ila ^ariq tikdirar va s. i^lar gördürardilar. Oglanin qiz evi tarafindan imtahana ^akilmasinin klassik nümunalarindan biri da "Kitabi-Dada Qorqud" dastaninda Trabzon hakiminin qizi Selcani Qanturaliya vermami^dan önca onu agir sinaga ^akmasidir. Qanturali vah§i buga, aslan va bugra (erkak dava) ila vuru^ub onlari öldürdükdan sonra qizin atasinin ragbatini qazanir. Bu, ham da qiz ü^ün "oglan görma" sahnasi olur. Qanturali heyvanlarla döyü^mak ü^ün meydana girarak, niqabini ^ixardanda kö^kdan baxan Selcan onu görüb bir könüldan min könüla a§iq olur [5, s.96-100].
Azarbaycanda bazan "qiz bayanma" va "oglan görma" adatlarina ehtiyac olmurdu. Bu, xalq arasinda "be^ikkartma" ("be^ikkasma") va ya "göbakkasma" adlanan adatin icrasi ila bagli olurdu. Adata göra, oglanin va qizin valideynlari övladlarini hala be^ikda ikan adaxlayirdilar. Bir ^ox hallarda övlad hasrati ^akan ki^ilar, arzulari yerina yetarsa, övladlarini bir-biri ila evlandirmayi ahd edardilar. "Be^ikkasma" haqiqi manada kabin olmasa da, bir növ ramzi nikah idi. Valideynlarla barabar bütün qohum-aqraba bilirdi ki, "be^ikkasma" olan u^aqlar böyüdükda evlanib aila quracaqlar [3, s.381].
"Be^ikkasma" adati ila, "Kitabi-Dada Qorqud" dastaninda deyildiyi kimi, bir-birina "yavuqlu" elan edilan körpalar böyüdükdan sonra el arasinda onlari "deyikli" adlandirirdilar. Adata göra, deyikli qiza bütün bayramlarda ni^anli qiz kimi "bayramliq" aparardilar. Deyiklilar nikah ya^ina ^atdiqda rasmi "el^ilik" vasitasila ahdi tazalayib toy-düyün marasimlarina ba^lamaq olardi. Bu adata ox^ar hadisa "Kitabi-Dada Qorqud" dastaninda da tasvir edilir. Beyrak va Bani-^ak görü^dükdan sonra Beyrak barmagindaki qizil üzüyü ^ixarib Bani^ayin barmagina taxir va deyir ki, qoy bu aramizda ni^an olsun [5, s.48].
"Qiz bayanma" adatindan sonra galan el^ilik marhalasi azarbaycanlilarin aila mai^atinda xüsusi diqqat markazinda dayanan hadisa hesab edilir va ona böyük ahamiyyat verilirdi. Adat-ananaya göra, el^ilar qizin ailasi tarafindan hörmat va izzatla qar§ilanirdilar. El^iliya galan qadinlari isa ba^qa bir otaga ötürardilar. El^ilara münasibat müsbat olardisa, qizin anasi hörmat alamati olaraq oglanin anasinin boyunun qucaqlayib üzündan öpardi. Qonaqlara süfra a^ilsa da oglan adamlari "hari" cavabini alma-yinca süfraya al uzatmazdilar. Qizin "harisi" verildiyi gündan oglan va qiz bir-birina "deyikli" hesab edilirdi. El^ilara radd cavabi verildikda da ^ox adab-arkanla, ela tarzda deyirdilar ki, oglan tarafi bundan incimaz va dü^mana ^evrilmazdi [3, s.384].
ии
Az8rbaycanin 8ks8r bölg8l8rind8 niçan v8 çirni bir yerda olardi. B8zi bölg8l8rd8 bu m8rasim8 "agsaqqal plov" da deyilirdi. Niçanda qiz ûçûn üzük v8 çal aparildigina gör8 bu m8rasim8 Baki, L8nk8ran, T8briz kimi bölg8l8rd8 "çal-ûzûk" aparma da deyilirdi. "Kitabi-D8d8 Qorqud" dastaninda niçan aparmaq v8 çirni içm8k m8rasimi "kiçik dügün" adlandirilmiçdir. Dastanda deyilir: "yalançi oglu yalinciq qizi alir oldu, kiçik düyünü el8di, ulu düyün8 v8d8 qoydu" [5, s.54].
"Deyikli" qiz v8 oglan artiq niçandan sonra r8smi olaraq "niçanli" v8 ya "adaxli" hesab edilirdil8r. Az8rbaycanda niçanli qizin q8dim zamanlardan b8ri "niçanli" v8 ya "adaxli" adlanmasi "Kitabi-D8d8 Qorqud" dastaninda da öz 8ksini tapmiçdir. Dastanda deyilir: "...Bu otaq (...) Baniçiç8k otagiymiç ki, Beyr8yin beçikk8rtm8 niçanlisi, adaxlisiydi" [5, s.46].
Niçandan sonra oglan evi böyük toya hazirlaçmaga baçlardi. G8lin üçün paltar v8 zin8t 8çyalari alinir, toy t8darükü görül8rdi. Bu müdd8td8 d8 qiz evi cehiz t8darükün8 baçlardi. Imkanli v8 ehtiyatli ail8l8rd8 qizlari üçün cehizi lap kiçik yaçlarindan hazirlardilar. G8linin köçm8sin8 az qalmiç qohum v8 qonçular qiz evin8 yigiçar, g8lini yorgan-döç8yinin siriyar, cehizl8rini qaydaya salardilar. El ad8tin8 gör8, toy-düyün ç8nlikl8rind8n 8vv8l, g8lin köç8n qiz qohum-8qr8ba t8r8find8n qonaq çagirilardi. Qonaqliqlarin sonunda qohum-qardaç g8lin köç8c8k qiza yorgan, döç8k, yastiq, xalça, nalça, nazbalçi, mis qazan v8 qab-qacaq v8 s. h8diyy8 ed8rdi. H8min h8diyy8l8r g8linin cehizin8 8lav8 olunurdu.
Sn8n8y8 gör8 oglan v8 ya qiz evi axund v8 el agsaqqallari il8 m8sl8h8tl8çdikd8n sonra razilaçib toy ç8nlikl8rinin gününü mü8yy8n edirdi. Önc8 qiz evind8 toy ç8nlikl8ri olardi. Ad8t8 gör8 qiz evind8ki toy x8rcini oglan evi ç8k8rdi. Oglan evind8n boynuna qirmizi parça baglanmiç v8 ya baçina qirmizi r8ng vurulmuç bir neç8 qoç v8 8rzaq m8hsullari gönd8ril8rdi. Qiz evind8 t8çkil olunan toy ç8nlik-l8-rind8n biri "paltark8sdi" adlanirdi. §irvan bölg8sind8 ona h8m d8 "bazarliq" deyilirdi.
"Paltark8sdi" günü çalgiçilarin içtiraki il8 oglan evind8n baçlayaraq çalib-oynayirdilar. Günorta üstü g8lin üçün alinmiç pal-paltari sandiga, çirni-xuçk8b8r v8 8rzaq m8hsullarini is8 z8nbill8r8 yigib musiqi s8dalari altinda qiz evin8 aparardilar. §eyl8ri qiz evin8 g8tir8n kiçil8r çalib-oynayanlara tamaça etdikd8n sonra bir st8kan çay iç8r8k ged8rdil8r. Qadinlar is8 ür8kl8ri ist8dikl8ri q8d8r r8qs ed8r, ç8nl8n8rdil8r. Sonra is8 oglanin anasi "baçlbütöv", y8ni 8ri, oglu v8 qizi olan bir qadinla otaqlarin birind8n paltarlari çixarib xonçalara yigardi.
Oglanin qohumlarindan bir neç8 qadin xonçalari baçlarina qoyub oynaya-oynaya m8clis8 g8tir8r v8 ortada yer8 qoyardilar. "Baçlbütöv" qadin xonçalarin yaninda oturaraq çeyl8ri bir-bir götür8r, ayaq üst8 durmuç baçqa bir qadina ver8rdi. Önc8 g8li-nin baç örp8yi veril8rdi. Ayaq üst8 durmuç qadin da baç örp8yini m8clisd8kil8r8 göst8rib dey8rdi: "Bu g8linin baç örp8yi! Allah mübar8k el8sin, gör8nl8r görüb, gör-m8y8nl8r d8 görsün!" [3, s.388]. Bel8likl8, g8lin üçün g8tirilmiç bütün çeyl8r m-mayiç etdiril8r v8 sonra yenid8n xonçalara yigilardi. Sonra oglanin v8 qizin anasi paltarlarin üstün8 pul atardi. M8clisin sonuna qizin anasi 8n yaxin adamlarindan on-on beç n8f8r8 "paltark8sdiy8" qalmagi t8klif ed8rdi. Oglanin anasi da qabaqcadan bir o q8d8r qadinin v8d8sini alardi [3, s.391].
"Paltark8sdi"d8n sonra toy-düyünün son m8rh8l8si olan böyük toy baçlayardi. Qaynaqlarda Az8rbaycanda q8dim toyun 40 gün 40 gec8 edilm8si haqqinda m8lumat vardir. XIX-XX 8srl8rd8 is8 böyük toy varli ail8l8rd8 7 gün 7 gec8, orta t8b8q8li v8 yaxud yoxsul ail8l8rd8 3 gün, çox vaxti is8 bir gün davam edirdi. Toy ç8nliyin8 2-3 gün qalmiç "çagiriççi", b8zi
Ьölgalarda "salaçi" va ya "xalfa" adlanan Ьir nafara müayyan qadar nogul veriЬ adamlari toya davat etmaya göndarardilar. Çagiriççi evlari gaziЬ nogulu paylar va adamlari toya davat edardi. Davat olunanlar "mübarak olsun", - deyib nalЬakida çirni, yumurta, meyva va yaxud xirda pul qoyardilar.
Toya galanlar taza va tamiz paltarlarini geyar, Ьazanardilar. Toy kand ahalisinin ümumi çanliyina çevrilardi. AzarЬaycanda aila-maiçatla Ьagll adat-ananalarin incisi toy-düyün idisa, toy çanliklarini Ьazayi musiqi idi. Toya varli ailalar xananda, sazandalar va açiqlardan iЬarat Ьir neça musiqiçi dastasi davat edardilar. Yoxsul ailalarin toyunda isa musiqiçilar zurna-ЬalaЬan va nagara-qaval çalanlardan ibarat olardi. Toyu ailanin sosial mansubiyyatindan va maddi durumundan asili olmayaraq Azarbaycanin QaraЬag Ьölgasinda xanandasiz, §irvan va QarЬ Ьölgalarinda açiqsiz tasavvür etmak olmazdi.
Toyda ustad açiqlar dastan söylayan zaman kand ahli, Ьöyüklü-kiçikli onlari dinlamaya galardi. Ozan-açiqlar qadimda da AzarЬaycan toylarinin yaraçigi olmuçlar. Bütün oguz toylarinda ozan baçda oturardi. Oguz toy çanliklarindan Ьahs edan "KitaЬi Dada Qorqud" dastaninda musiqi alatlarindan "sirna (zurna) va nagaranin, raqslardan "yellatma"nin (yallinin) adlari çakilmakla yanaçi, "qopuz çallЬ boy Ьoylayan, soy-soylayan" ozan-açiq yaradiciligindan da geniç Ьahs edilir. Toylarda xalq mahnilarinin ifasi da geniç yer tutmuç, musiqi ila raqs qadim zamanlardan akiz olmuçdur. Cavanlar "Yalli", "Cangi". "Qaytagi", "Uzundara" "T arakama", "innaЬl", "Turaci", "Ceyrani", "Mirzayi" "^çan" " Qsgari", "Qazagi" va s. oyun havalarini raqs etmakdan yorulmazdilar. Toya çagirilan musiqiçilara, mügannilara, xanandalara va açiqlara xalat, hadiyya va pul vermak qadim zamanlardan el adati olmuçdur. Azarbaycan xalq dastanlarinda deyilir ki, açigi xalq dolandirar. "KitaЬi Dada Qorqud" dastaninda bacllarlnln yanina ozan qiyafasinda galan Beyrak deyir: "Köhna qaftaniniz varsa geyayin, düyünda alim qaftan girarsa geri qaftaninizi verayin" [S, s.60].
Azarbaycan taylarini idara edan, onun aparicisi "toybayi" adlanirdi. Bazi bölgalarda ona "toy babasi", "toybaçi", "toyagasi", yaxud "çah" deyilirdi. Toybayinin sözü toy içtirakçilari üçün qanun sayilirdi; hami onun dediklarini amal etmali idi. O, toyda istadiyi adami oynamaga macbur edar va ya carimalayardi. Toybayi çanlik maclisini öz kâmakçisi vasitasila idara edardi.
Kand yerlarinda toy-düyün zamani müxtalif idman yariçlari, oyun va aylancalar taçkil edilardi. Kandin ganclari özlarinin at çapmaq maharatlarini cidir yariçinda nümayi§ etdirardilar. Azarbaycan toylarinda at çapmaq yariçi va bay oglanin üzüyünü niçan alib ox atmaq yariçi "Kitabi-Dada Qorqud" dastaninda da tasvir olunmuçdur: "Mayar göykünün üzüyüna niçan atarlardi. Beyrak bir oxla üzüyü vurdu, paraladi" [S, s.62].
Toy çanliklarindan biri da oglan toyundan bir gün qabaq qiz evinda keçirilan çanlik marasimi idi. Qiz evinda olan bu sonuncu toy çanliyi Azarbaycanin aksar bölgalarinda "xinayaxdi", bazi bölgalarinda "xina toy", Baki, Lankaran va §aki bölgasinda ham da "qiz toyu", Qazax bölgasinda "qiz baçi", Quba bölgasinda "xina gecasi", Tabriz bölgasinda isa "yegal" adlanirdi. "Xinayaxdi" gecasindan baçlayaraq niçanli qiza "galin qiz", adaxli oglana "bay oglan" deyilirdi.
Toy-düyün prosesinin adat-ananalarla zangin marhalalarindan biri da galin qizin köçürülmasidir. Kabin kasildikdan sonra qizin cehizi oglan evina daçinar va galin otagi döçanib bazanardi. Hamin gün axçam bay oglan sagdiç-soldiç va tay-tuçlari ila birlikda "baylik hamamina" gedardi. Qiz evindan bay hamami üçün xüsusi "bay xonçasi" galardi.
ии
Xonçada ipak köynak, araqçinlar, corablar, ipak yayliqlar va s. hadiyyalar olurdu. Hamamdan sonra bay oglan qizin hadiyyasi olan ipak köynayi va corabin bir cütünü geyar, araqçinlardan birinin baçina, yayliqlardan birini cibina qoyar, qalanlarini sagdiç va soldiça verardi. Azarbaycanda qiz tarafindan bay oglana hadiyya köynak göndarilmasi adati qadimda da mövcud olmuçdur. "Kitabi-Dada Qorqud" dastaninda deyilir: "Adaxlisindan arganlik bir qirmizi qaftan galdi. Beyrak qaftani geydi" [S, s.S2].
Galinin atasi evindan çixmasi va ar evina qadam qoymasi zamani ayri-ayri bölgalarda müxtalif adat va ayinlar icra olunurdu. Ata evindan çixmasina yaxin galin ag duvaq altinda otagin ortasinda "baxt güzgüsü" ila üzbaüz durardi. Galini aparmaga galanlar onun üzünü görmamali idilar. Galinin duvagi yalniz ar evinda gardakda bay oglan qaldirmali idi [1, s.S9]. Qizin atasi va belini baglayan qayni galinin qollarindan tutub çiragin atrafinda üç dafa dolandirardilar. Galin otaqdan çixanda qapi agzinda dö^amaya üzüqoylu atilmiç §ü$a va ya saxsi boçqabi sindirib keçmali idi ki, ar evina "badbaxtlik" aparmasin. Galini qapidan çixarkan müqaddas "Quran"in altindan keçirardilar. Atasi va ya amisi, yaxud dayisi qapinin agzinda galini dayandirardi. Oglan adami burada kabin kagizini saxlamaq üçün qizin anasina taqdim etmali idi. El adatina göra, oglan adami kabin kagizi ila birlikda qizin anasina "süd pulu" -"halalliq" pulu da vermali idi.
Galin bay evina yaxinlaçanda eyvanda durmuç bayin anasi va ya bacisi onun baçina nogul, konfet va xirda pul sapardi. Uçaqlar isa hamin çeylari yerdan yigib sevinardilar. Çox vaxt galin hayata giranda ayagi altinda qoç da kasardilar. B azi bölgalarda galin evin qapisina yaxinlaçan zaman ayaqlari altina maça, nal, çiç va s. damir açya atardilar ki, ar evinda onun yeri damir kimi möhkam olsun. Galin otaga daxil olduqdan sonra qiz va ya galin onu dövraya alib, "xoç galdin" - deyarak qucaq-layib öpar va otagin yuxari baçinda divar boyu dö§anmi§ dö^a^alarin yanina apara-raq bir müddat ayaq üsta saxlayardilar. Adata göra, qayinata va qayinana galib galina "dizdayagi" qiymatli hadiyya vad etmali va oturmasina icaza vermali idi. Galin dö-§akca üstüna oturduqdan sonra qucagina З-S yaçinda bir oglan uçagi otuzdurub "ogullu-qizli olsun" deyardilar. Galin hamin oglan uçaginin baçina bir araqçin qoy-mali idi. Sonra galinin baçina toplaçmiç qiz va galinlar çalib-oynayar, oxuyar, çanlik edardilar. Qizlar galinin yanindan çakildikdan sonra yenga onun gardayini qurardi. Galinin gardayi arakasma pardadan ibarat olurdu. Azarbaycanin §irvan, Mil-Qarabag va Mugan düzlarinin maldar ahalisi bay üçün "gardak" olaraq alaçiq qurardilar va ya qargidan "qom" adlana müvaqqati otaq tikardilar [1, s.S9]. Qadimda Azarbaycan oguzlarinda da bay oglan ^ün xüsusi "gardak" tikilmasi adati olmuçdur. Oguz igidlari evlananda ox atardilar va ox hara dü§ardisa o yerda gardak (çadir) tikardilar. M asalan, Beyrak oxun atir va dibina da gardayin tikir. "Kitabi-Dada Qorqud"da adi çakilan gardak hamin dövrün marasim madaniyyatini nümayi§ etdiran tarixi faktlardandir: "Oguz zamaninda bir yigit ki, evlansa ox atardi. Oxu na yerda dü§sa onda gardak tikardi" [S, s.S2].
Bay toyun avvalki günlarinda magarda oturmazdi. O, baçqa evda (amisigilda, dayisigilda, sagdiçigilda va ya qonçuda) yoldaçlari ila birlikda kiçik bir maclis qurar, yeyib-içar aylanardi. Bayin maclisini idara etmak üçün bir nafar "xan" seçilardi. "Xan" böyük salahiyyata malik idi va baydan baçqa maclisin bütün içtirakçilarini carima eda bilardi. Toyun sonuncu axçami, galin gatirildikdan sonra, bay musiqi sadalari altinda magara gatirilar, toy çanliyi daha da canlanardi. Bay,
magarin baçinda, xüsusi düzaldilmi§ yerda öz sagdiçi va soldiçi ila birlikda oturardi. Onun qarçisindaki mizin üsta meyva, çaraz va çirniyyatla dolu xonça qoyulardi. Qazax bölgasinda bayin sagdiçi onun ^ün "çax" bazayardi. "§ax" agac budagindan düzaldilirdi va onun kiçik budaqlarindan meyvalar va konfetlar asilardi. Ganca bölgasinda "çax" agaci xüsusi olaraq düzaldilar, üzarina xirda mixlar vurular, onlardan isa corab, konfet, yayliq, meyva va s. asilardi. "§ax" bayin masasinin qarçisinda yera qoyulardi. Toyun sonunda bay tarifi olardi. Bay tarifi adati Azarbaycanin müxtalif bölgalarinda "bay durma", "bay oturma" va "bay baçi" da adlanmiçdir. Bay tarifindan sonra bay oglanin anasi, baci-qardaç va bütün qohum aqrabasi onun baçina toplaçaraq bir qadar oynadiqdan sonra tabrik edib dagiliçardilar. Bay oglanin sagdiç va soldiçi isa onu magardan çixardib gardak otagina qadar ötürardilar. Toyun bu sonuncu gecasi "zifaf gecasi" adlanirdi. Gardakda oturmanin üçüncü günü keçirilan "üza çixdi" marasiminda oglanin anasi xörak hazirlayar va yaxin qohum va qonçulari "galin gördü"ya davat edardi. Qonaqlar toplaçdiqdan sonra qayinana galini çagirtdirardi. Yenga taza galini geyindirib qonaqlarin üzüna çixarardi. Galin hamiya salam verib bir tarafda dayanardi. Qonaqlar galina "Xoç qadam olasan, ayagin dü^arli olsun, ulduzlariniz bariçsin" - deyardilar. Sonra qayinanasi galina yer göstarib onu oturdardi. Galini görmaya galanlar ona hadiyya verardilar.
"Üza çixdi'nin saharisi günü galin aftafa-layani götürüb qayinata, qayinana va qayinlarinin alina su tökmakla yeni ailasinin hayatina qoçulardi. Galin arinin valideynlarina "qayinata" deyil, adatan arinin dili ila "ata" va "ana", qayinlarina va baldizlarina isa "qardaç", "baci" ifadasi alava etmakla adlari ila müraciat edardi. Galin qirx gün öz hayatlarindan bayira va camaat arasina çixmazdi, hatta anasigila da geda bilmazdi. Bu müddatda onun "çilla"ya dü^masindan ehtiyat edardilar. Qirx gündan sonra baldiz va qaynanasi galini camaat arasina çixarar, özlari ila bulaq baçina aparardilar. Galinin ata-anasi da qizlarini yalniz qirx gündan sonra qonaq çagirardi. Galinin atasi evina qonaq çagirilmasi "ayaq açdi" adlanirdi. "Ayaq açdi" zamani galinin atasi qizina xalça, sagmal heyvan va qiymatli bir hadiyya verardi.
Xalqimizin yazili yaddaçi da adlandira bilacayimiz "Kitabi-Dada Qorqud" kitabinda oguz türklarina xas olan bütün keyfiyyatlar, an ülvi dayarlar yer almiçdir. Qeyd edak ki, Azarbaycan arazisinda yaçayan xalqlarin har birinin özünamaxsus xüsusiyyatlari olsa da, onlarla oguz türklarinin toy marasimlarini yaxinlaçdiran ortaq adat-ananalar daha çoxdur. Masalan, hazirda Qabala rayonu arazisinda maskunlaçmiç udilarda da yeni toy edib aila quran zaman hayata keçirilan silsila marasimlar asasan açagidaki marhalalara bölünür: "qiz seçmak, ad elamak, kiçik niçan, böyük niçan, nahayat toy. Bu silsila adatlar bir neça ay, çox zaman isa bir iladak davam edir. Baçqa har hansi sabab olduqda, daha uzun çakir va ya süratlandirila bilir. Bazan isa qeyd edilan marhalalardan masalan, kiçik va ya böyük niçan ixtisara salinir" [4, s.10].
Istinad etdiyimiz manbalar da tasdiqlayir ki, "KitabiDada Qorqud"da oguz elinin adat-ananalari çox incalikla tasvir olunmuçdur. Bu dastan özünda türk xalqlarinin müxtalif tarixi dövrlardaki adabi-badii, ictimai-falsafi dü^üncasinin bir sira cahatlarini aks etdirir. Baçar madaniyyatinin nadir incilarindan biri kimi qabul edilan "Kitabi-Dada Qorqud" dastani oguz türklarinin çifahi söz xazinasinin ayrilmaz tarkib hissasidir. Çünki "Kitabi-Dada Qorqud" dastanlarinda xalqin gündalik maiçati va hayat tarzi, tasavvürlari, camiyyata
UJ
шши
baxiçlari, milli ad8t-8n8n8l8ri, psixoloji-m8n8vi keyfiyy8tl8ri, m8çguliyy8ti v8 h8yatda apardigi mübariz8nin t8sviri mühüm yer tutur" [10]. El8 bu s8b8bd8ndir ki, dastanlari xoçb8xt h8yat ugrunda aparilan mübariz8siz, o cüml8d8n n8slin davamliligina v8sil8 olan toy m8rasiml8ri olmadan t8s8vvür etm8k ç8tindir. Milli ad8t-8n8n8l8rin, 8xlaq normalarinin v8 davraniç qaydalarinin mühüm yer tutdugu bu dastanlarda toy m8rasiml8rinin t8svirin8 d8 8h8miyy8t verilmiçdir.
"Kitabi-D8d8 Qorqud" h8m d8 Az8rbaycan xalqinin tarixidir, onun ictimai-siyasi varliginin poetik inikasidir. Oguz c8miyy8tind8 hökm sür8n ad8t-8n8n8 normalari, davraniç qaydalari, h8r çeyd8n 8vv8l, m8n8vi-8xlaqi kökl8r8 bagli olmuçdur. Az8rbaycan türkl8rinin yaradici düçünc8 v8 t8f8kkürünün d8y8rli abid8l8rind8n biri olan bu dastanlar 8n8n8vi toy m8rasiml8rinin transformasiyasinda v8 m8d8ni irsimizin z8nginl8çm8sind8 d8 mühüm tarixi rol oynamiçdir.
Qdabiyyat
1. Aslanov Elçin. Az8rbaycan toyu. Baki, Tutu, 2003, 240 s.
2. Az8rbaycan dilinin izahli lüg8ti. 4 cildd8, IV cild. Baki: Elm, 1987, 544 s.
3. Az8rbaycan etnoqrafiyasi. Ûç cildd8. II cild. Baki, "§8rq-Q8rb", 2007, 384 s.
4. Georgi Keçaari. Udil8rd8 8n8n8vi toy m8rasiml8ri. G8nc8: Agah, 2003, 100 s.
5. Kitabi-D8d8 Qorqud. Baki, Az8rn8§r, 1962, 216 s.
6. "Kitabi-D8d8 Qorqud" (t8rtib, transkipsiya, sad8l8çdirilmiç variant v8 müq8ddim8 F.Zeynalov v8 S.Slizad8nindir). Baki, Qizil §8rq, 1988, 316 s.
7. Koroglu X.H. Oguz q8hr8manliq eposu. Baki, Yurd, 1999, 244 s.
8. Nebiyeva Ûlker. Eski Türklerde Bayram ve Toy Merasimleri. Degiçim Sosyolojisi. Dünyada ve Türkiyede Toplumsal Degiçme. Istanbul, Kitabevi, 2011, s.613-618.
9. N8biyeva Û. Türk epik dü§ünc8sind8 "Kitabi-D8d8 Qorqud". "D8d8 Qorqud" elmi 8d8bi toplu. B., 2006, № 3 (20).
10. Öm8rov Vahid. Az8rbaycançiligin qaynaqlari: "Kitabi D8d8 Qorqud" dastani v8 az8rbaycançiliq ideyasi. "S8s" q8z., 1 mart 2012-ci il.
11. T8hmasib M.H. Az8rbaycan xalq dastanlari (Orta 8srl8r). Baki, Elm, 1972, 400 s.
ВИКОНАВСЬКА ПАРАДИГМА ТЕЛЕВЕДУЧОГО В КОНТЕКСТ1 ЕФ1РУ XXI СТОР1ЧЧЯ
Дейнегта Тетяна OneKcaubpiena
заслужений журналкт Украгни, доцент кафедри тележурналктики, duKmopie та ведучих телепрограм факультету кто i телебачення Кигвського нацюнального ушверситету культури i мистецтв
У видовищному мuсmецmвi - телебачент, просто у видовищi, як загалом у жummi, поняття «виконавець» не обме-жуеться лише виконанням особливого, спецuфiчнoгo, якогось «професшного» завдання. Пoведiнка як така е його квттесен-цкю i визначальним фактором професшног дiяльнoсmi телеведучого, його виконавськог парадигми. До^джено теоретичш i практичш аспекти виконавськог парадигми телеведучого в кoнmексmi ефipу XXI сmopiччя. Пpoаналiзoванo принципову фахову piзнuцю пoмiж «тележурналктом» i «ведучим телепередачЬ або гх взаемозв'язок.
Ключoвi слова: виконавська парадигма, телеведучий, екранш професгг на телебачент.
PERFORMING THE PARADIGM OF THE PRESENTER IN THE CONTEXT OF THE
BROADCAST OF THE XXI CENTURY
Deinegina T.O.
honored journalist of Ukraine, associate Professor of journalism, broadcasters and leading television programs of the faculty of cinema and televisionm of Kyiv national University of culture and arts
The spectacular art - the television, just in sight, as in life in General, the term "contractor" is not limited only to performing specific, what "professional" tasks. Behavior as such is quintessential and a defining factor of professional activity of a broadcaster, performing his paradigm. Theoretical and practical aspects of performing the paradigm of the presenter in the context of the broadcast of the XXI century. Analyzed fundamental vocational difference between "journalist" and "a leading TV program" or their relationship.
Key words: performance paradigm, broadcaster, screen profession on television.
На порозi третього тисячолйтя вже недостатньо вичерп-ним представляються визначення феномену телебачення як «зааб масово! шформацп» або «зааб масово! комушка-Щ1». Йому давно ткно в каношчних рамках цих понять. На певному етат телевiзiйного родоводу з'явилися трактуван-ня, що зобов'язали до яюсно нових тенденцш осмислення його призначення.
Служителi «електронно! Музи» все частше нагадують «телетехнолопв», що намагаються виловити перли в кала-мутнш водi екранного хаосу i вседозволеность Боротьба за горезв^ний «рейтинг» без визначення правил гри, i шкали
щнностей в цш боротьбi часом таоруе всяю поняття про честь i совать, в штенсивних битвах «за свого глядача» в хщ йдуть найвитонченШ прийоми i рекламш трюки, «пси-холопчш бомби» або смакування недолтв. Раптом стало «ознакою поганого тону» розповвдати про хороше, показу-вати нормальш людсью стосунки, думати про пвднесене... Телебачення «вщдзеркалюе» реалп нашого життя. Але чи означае це, що ми безповоротно потрапили у телевiзiйну пастку? Як залежить сьогодення i майбутне кра!ни, стан «нервово! системи суспiльства» взагалi i життевi реалil кожного громадянина кра!ни вiд людей «екранно! професп»?
