CC BY
0МРНТИ 68.29.07; 68.35.29
DOI: 10.51886/1999-740Х_2024_2_54
О.Д. Шойкин1, Ж.М. Гумарова2, А.А. Булекова2 , Н.В. Малицкая3, М.А. Кузнецова3, М.Ж. Эшiрбеков3* ЦАЗАЦСТАН НЫН, СОЛТYСТIК АЙМАГЫНДА КАРТОПЦА ТЬЩАЙТЦЫШТАРДЫ ЦОЛДАНУДЬЩ БИОЭНЕРГЕТИКАЛЫЦ БАГАСЫ
1П.А. Столыпин атындагы Омбы мемлекеттк аграрлыкуниверситету 644008, Омбы к., Институт алацы, 1, Ресей Федерациясы e-mail: od.shoykin@omgau.org 2«Md^ip хан атындагы Батыс Казакстан аграрлык-техникалык университетi» КеАК, 090009, Орал к, Жацгiр хан квшеа, 51, Казакстан 3«М. Крзыбаев атындагы Солтустж Казакстануниверситетi» КеАК, 150000, Петропавл к., Пушкин квшеа, 86, Казакстан, *e-mail: mukhtar_agro@mail.ru Аннотация. Далалы; тэжiрибелерде СолтYстiк Каза^станныц ;оцыр топырак;та-рында картоп;а минералды тыцайтк;ыттарды ;олданудыц жогары энергетикалы; тиiмдiлiгi аныщталды. Азот, фосфор жэне калий тыцайтк;ыттарын ;олданудыц энергетикалы; тйiмдiлiгi зерттелдi. Тыщайтныштардыщ дозаларына байланысты Heri3ri 6HiMiHi4 1 ц ;осымша eсiмiне азотты тыщайтныштардыщ энергия шыгыны 6223,3 МДж-ден (пайдалы коэффициент эсерi = 2,2 б1рлж) 15129,6 МДж-га дейiн (пайдалы коэффициент эсерi = 1,0 бiрлiк) курады. Картоп тYЙнектерiнщ eнiмдiлiгiн (ц) арттыру ар;ылы ;олданы -латын 1 кг фосфор тыцайт;ыштарыныц энергия мeлшерi 11712 МДж-ден (пайдалы коэффициент эсерi = 1,9 бiрлiк) 18300 МДж-га (пайдалы коэффициент эсерi = 2,5 бiрлiк) дейiн багаланды, бул жогары энергетикалы; тйiмдiлiктi кeрсетедi. Энергия шынындары N45K45 фонында 5130,5 МДж диапазонында жэне N45P90K45 ец жа;сы нуск;асында 7208,3 МДж диапазонына дешн eзгердi. Калий тыцайт;ыштарын пайдаланудан энергия тшмдыш N45P45 фонында K45 жэне K90 нуск;аларында 2,2 бiрлiкте багаланды. Колданылатын тыщайтныштардыщ энергетикалы; тйiмдiлiгi тургысынан тйiмдi нус;аларда 1 центнерлiк картоп тYЙнектерiн алу Yшiн энергия шыгындары азайды. Да;ыл eсiруге жэне eсiмдiк eнiмдерiндегi энергия мeлшерiне (Vfo, МДж/га) арналган энергетикалы; шыгындарды (Ао, МДЖ) ескере отырып, тыцайтк;ыштарды ;олдану тэжiрйбесiнде да;ыл eсiрудiц тйiмдiлiгiне биоэнергетикалы; багалау жYргiзуге болады. Зерттеудщ ма;саты -Каза;станныц солтYстiк аймарыныц ;оцыр топыра;тарында картоп;а минералды тыцайтк;ыштарды ;олданудыц биоэнергетикалы; тйiмдiлiгiн аныщтау.
ТYйiндi свздер: биоэнергетикалы; тйiмдiлiк, картоп тYЙнектерi, минералды тыцайт;ыштар, ;оцыр топыра;тар, энергетикалы; шыгындар, eнiмдiлiктiц артуы.
К1Р1СПЕ
Ауылшаруашылы; да;ылдарын утымды орналастыру, тыцайт;ыштар-ды ;олданудыц гылыми негiзделген жYйесiн жYргiзу ;осымша инвестиция-ларды ;ажет етпейтш энергияны Yнемдейтiн эдiстер болып табылады [1].
Ауыл шаруашылыгы eндiрiсiнiц тйiмдiлiгiн объектйвтi талдау eнiм бiрлiгiне шыгындарды азайту жолда-рын iздеу жэне жердi багалау цогамдык; ;ажетп ецбек шыгындары мен eндiрiс
куралдары сйя;ты бiрлесiп жYргiзiлетiн кезде мYмкiн болады. Мундай багалау жYйелiк-энергетйкалы; тэсiлдi ;олдану ар;ылы болуы мYмкiн [1-3]. Бул тэсiл eсiмдiк шаруашылыгы eнiмдерiн eндi-руде энергия шыгындарын жэне олар-дыц eтелу дэрежесiн санды; аныщтауга, ауылшаруашылы; да;ылдарын eсiрудiц эртYрлi технологиялары, тыцайт;ыш-тардыц дозалары мен ара;атынасы, ауыспалы епстер, егiс ал;аптарыныц курылымы жэне т.б. агротехнологиялар
кезшде жалпы жэне тауарлык ешмнщ бiрлiгiне жумсалган энергия шыгыны бойынша агрофитоценоздарды салыс-тыруга мYмкiндiк береди [4-6].
Биоэнергетикалык багалауды паИ-далану салыстырмалы бiрлiктерде казiрri жэне бурынгы ецбек ресурстар шыгындарын елшеуге, орны толмас энергия шыгындарынын баптарын аньщтауга жэне оны темендету жолда-рын табуга мYмкiндiк бередi. Бул тек бага динамикасына гана емес, сонымен катар ендiрiстiк ресурстар мен ешмнщ объективт табиги касиеттерше де баИ-ланысты. Fалымдар гылыми-техника-лык прогрестщ даму децгеИiн аныцтау-да энергетикалык багалауды цолдану-дыц гылыми непздерш куру сиякты жалпы мэселенi шешу мYмкiндiгiн усынады [1].
Дакылдардын тынаИткыштарды колданудын нэтижесiндеенiмдiлiгiнiц есуiн багалау кезшде, дацылдарды есь руге арналган антропогендж энергия шыгындарынын цурылымын егжеИ-тегжейлi талдау, агроэкожYИелердiц енiмдiлiгiн багалау цажет [7, 8]. Биоэнергетикалык талдау жYргiзу ауыл шаруашылыгы дакылдарын еару кезш-де енiмдiлiктi арттыруда колданылатын факторлардыц энергетикалык элеуетiн жэне энергияны паидаланудыц орын-дылыгын объективтi багалауга мYм-кiндiк бередi.
Ауыл шаруашылыгынын, есуiнiц каркындылыгы кYPДелi ендiрiстi куруга экелдi, онын эр технологиялык сатысы аитарлыцтаи энергия шыгындарын та-лап етед^ Аграрлык ендiрiстiн энергия сыИымдылыгынын артуымен ендiрi-летiн енiмнiн есуше карамастан, ендь рiлген енiмнiн салыстырмалы мелшерi (ендiрiлген енiмнiн жумсалган энергия бiрлiгiне шыгымы) азаяды. Бул жагдаИ-да биоэнергетикалык тиiмдiлiк темен-деИд^ ол алынган енiмнiн энергия-сынын ендiрiс процесiнде жумсалган жиынтык энергияга катынасы ретiнде есептеледi [2, 9].
Энергетикалык тиiмдiлiк, ауыл-шаруашылык экологиясынын негiзгi акикатына аИналган А. Тюрго-Т. Мальтус Занына сэикес езгередi жэне келе-сiдеИ агроэкожYИеге энергиянын накты инвестициясынын артуы онын ешмдь лiгiнiн тен пропорционалды есуiн кам-тамасыз етпеИдi - деп тужырымдалады.
Мысалы, А^Ш-та 1945 жылдан 1970 жылга деИiн енеркэсiптiк ендiрiс эдютерш енгiзу аркылы жYгерi ешмдь лшшщ 2,61 есе артуы энергиянын жиынтык шыгындарынын 10 есе есуш талап еттi, ал биоэнергетикалык тшмдыж 4,4 есе темендедi, ендiрiс куралдарын ендь руге энергия шыгыны осы уакыт iшiнде 964,3%-га, ал тжелеИ ауыл шаруашы-лыгында - 318%-га естi [2, 3, 9, 10].
Демек, ауылшаруашылык ендiрiсi-нiн каркындылыгы жанартылмаИтын энергия шыгындарынын есуiмен баИла-нысты. ^азiрri уакытта элемде казба отындары элемдегi энергия кажеттыж-тершщ шамамен 78%-ын камтамасыз етедi. Жыл саИын элемде шамамен 9 миллиард тонна шартты отын жагы-лады, бул коршаган ортага 20 миллиард тоннадан астам СО2 жэне 700 миллион тоннадан астам баска да косылыс-тардын шыгарылуына экеледi. Осы факторлардан баска, коршаган ортанын ластануы, казба отындарын ендiру жэне тасымалдау кезiнде паИда болады. Сондыктан, ен аз энергетикалык шы-гындармен ауылшаруашылыгы дакыл-дарын есiру технологияларын куру казiргi кезенде манызды, эрi езект мэселе болып табылады [2, 9-11].
Энергия талдауынын негiзгi тужырымдамасы аграрлык ендiрiстiн энергетикалык тиiмдiлiгi болып табылады, сонымен катар онын сандык жагы фотосинтез энергиясы есебiнен жинакталган энергиянын дакылдарды есiру кезiндегi жалпы шыгындарга катынасы болып табылады.
Зерттеудщ максаты - ^азакстан-нын солтYстiк аИмагынын коныр топы-рагында картопка минералды тынаИт-
кыштарды колданудын биоэнергетика-лык тшмдШгш аныктау. ТынаИткыш-тарды колданудын непзп максаты -егiн енiмдiлiгiн улгаИту Yшiн кажеттi экономикалык тиiмдi дозаларды белп-леу. ТынаИткыштар картоп тYЙнекте-рiнiн енiмдiлiгi мен сапасын арттыру-дын шешушi куралдарынын бiрi болып табылады. Крлданылатын тынаИткыш-тардын энергетикалык тиiмдiлiгiн агро-номиялык тургыданалганда енпзШен тынаИткыш бiрлiгiнiн дакылдын ко-сымша енiмiмен етелуiн багалау кенiнен колданылды.
Ауыл шаруашылыгынын жанар-тылмаИтын энергия шыгындарынын улгаюымен, онын iшiнде химияландыру куралдарын паИдаланумен катар жYретiн каркынды технологияларды паИдалануга кешуiмен катар, ауыл шаруашылыгы енiмiн ендiрудiн энергиялык шыгынды технологияла-рын эзiрлеу кажет. Мунын бэрi ауыл-шаруашылыгы мамандарынан химияландыру куралдарын колданудын энергетикалык тшмдШгш есептеу непздерш бiлудi талап етед^
Сондыктан, тынаИткыштарды колданудын энергетикалык тшмдШгш есептеу ауылшаруашылыгы дакылда-рын еаруде колданылатын прогрес-сивтi технологиялардагы к-шараларды объективтi багалауга мYмкiндiк бередi.
МАТЕРИАЛДАР МЕН ЭД1СТЕР
Зерттеулер Павлодароблысынын шыгыс белiгiндегi <^штерек жэне К» ЖШС-нщ егiс алкабында жYргiзiлдi. Тэжiрибелiк учаскенщ топырагы - же-Hiл гранулометриялы, гумус мелшерi темен (1,7-2,1%) ^нпрт кара коныр топырак. Топыракты зертханалык тал-дау жумыстары «Омбы ОАС» ФМБМ-де жалпы кабылданган эдiстер боИынша жYргiзiлдi.
Тэжiрибелерде дала жумыстары аИмак Yшiн жалпы кабылданган агротехника боИынша жYргiзiлдi. Тэжiри-белерде шетелдж селекциянын «Гала» картоп сортынын тYЙнектердi отыргы-
зылды. Тэжiрибелер 2021-2022 жыл-дары далалык аландарда нускалардын 4 рет каИталануы аркылы орналас-тырып жYргiзiлдi.
Мелдектердiн ауданы терт ден-геИде 48 м2 курады. 0сiмдiктiн коректе-ну элементтерiнiн дозалары: 0; 45; 90; 135 кг/га, рН 7,1. ТынаИткыш ретшде аммониИ нитраты, аммофос жэне калиИ хлоридi колданылды.
Тэжiрибе жYргiзiлген Евгеньев ауылдык елдi мекенiнiн топырак-кли-маттык жагдаИлары далалык аИмакка тэн (Павлодар облысынын ауыл шаруа-шылыгы тэжiрибе станциясы). ТынаИткыштар картоптын коректiк заттарга кажеттiлiгiне караИ 45 кг/га кадаммен классикалык схема боиынша колда-нылды.
Зерттеу аланында картопка аИ-мактык колданыстагы агротехника колданылды. ^зде 25-30 см терендiкке жыртылган жердщ ерте кектем тырма-лау аркылы ылгал жабу жумыстары жYргiзiлдi. Топырактын физикалык тур-гыда егiске даИын болуына караИ 1518 см теренджте копсытылды. Топы-рактагы температура 8-10°С болганда мамыр аИынын 10-15 аралыгында картоп тYИнектерi отыргызылды. Картоп тYЙнектерш отыргызу схемасы 60х30 см боИынша салмагы 55-60 г тYЙнектер тандап алынды.
Вегетация мерзiмiнде картоп алкабы екi рет арамшептерден колмен отау жумыстары аркылы тазартылып, зиянкестерге карсы фунгицидтер колданылды.
СондаИ-ак жаз мезгiлiнде картоптын атыздарына суаруга жYИек алу жумыстары жYргiзiлдi. Вегетация боИы картоп екi рет гектарына 300-350 текше (м3/га) метр нормада суару жумысы жYргiзiлдi. Топырактын онтаИлы ылгал-дылыгы 70-80% шамасында болды.
КYздiн алгашкы аязынан сон казан аИынын 15-20 аралыгында картоп ешмдерш колмен жинау жумыстары жYргiзiлдi.
НЭТИЖЕЛЕР ЖЭНЕ ОЛАРДЫ ТАЛЦЫЛАУ
Агроенеркэсштж кешенде тынайтцыштарды цолдану экономикалыц тургыдан тйiмдi гана емес, сонымен бiрге энергетикалыц тургыдан да орынды болуы керек. Ауыл шаруашы-лыгында енiмдiлiктi арттыру пробле-масы ендiрiстщ царцындылыгымен байланысты жэне энергия шыгында-рыныц, соныц iшiнде тынайтцыштарды цолдану арцылы артуымен бiрге жYредi. Сондыцтан энергияны тутыну шыгын-дарына царсы технологияларды эзiрлеу жэне паидалану мацызды [2].
Алынган нэтйжелердi тYсiндiру нэтижесшде картопца минералды ты-найтцыштардын дозаларын цолдану-дыц энергетикалыц тйiмдiлiгi аныцтал-ды. Энергия мелшерi джоульмен (Дж= 0,2388 кал), мегаджоульмен (МДж= Дж^10б) есептелдi жэне жалпы енiмнiц шшде жанама енiм де ескерiлдi.
Бiр кг эсер етушi зат (э.з.)мине-ралды тынайтцыштарды есептегенде жиынтыц шыгындардагы тыцайт-цыштар энергияныц мынадай мелшерь мен багаланды, МДж: азот (а^ - 8б,б; фосфор (ар) - 12,6; калий (ак) - 8,3. Ен аз энергетикалыц цундылыц азотты тынайтцыштарда байцалды, бул фосфор жэне калий тынайтцыштарымен салыстырганда оларды ендiруге жога-ры энергия шыгындарымен байланысты болды.
Минералды тынайтцыштардын энергетикалыц тйiмдiлiгi энергия беру жэне оларды цолданудын биологиялыц пайдалы эсер коэффициент (ПЭК) тйiмдiлiгi бойынша аныцталды, ол Yшiн энергия мелшерi ^о, МДж/га) жэне энергия шыгындары (Ао, МДж) есептелдi [2].
Бiздiн тэжiрибелерiмiзде картопца берiлген минералды тынайтцыштардын нормаларын зерттеу азот-фосфор-калий тынайтцыштарын бiрлесiп цолданудын тйiмдiлiгiн аныцтады. Ен Yлкен тйiмдiлiк ^Р90К45 кг/га енпзу-
ден алынган, картоп тYинектершщ эр гектардан 50 центнер еамш цурады. Бул норма картоп тYЙнектерiнiн ешм-дiлiгiн орта есеппен ею жылда 16,9%-га арттырды. Минералды тынайтцыштар-ды цолданудан ауыл шаруашылыгы ешмшде жинацталган энергия мелшерi 1-формула бойынша былайша аныцталды:
У/о = Уп ■ш -100
(1)
Мундагы:Уи - тынайтцыштарды цолданганнан енiм шыгымдылыгынын артуы, ц/га;
RiL -ауылшаруашылыгы енiмiнiн бiрлiгiн цургац затца ауыстыру коэффйЦйентi;
1 -ешмнщ 1 кг цургац затындагы жалпы энергиянын мелшерi, МДж;
100 -центнерден килограммга ауыстыру коэффйЦйентi.
Картоп Yшiн 1 кг дацылдын жалпы энергиясынын мелшерi 3,66 МДж цурайды [2, 25 бет].
Осы жерден: У/о = 50 ■ 3,66 ■ 100 =18300 МДж
Минералды тынайтцыштарды цолдануга арналган энергетикалыц шыгындар (Ао, МДж) егiндi жинауга, оны ендеуге жэне тынайтцыштарды енпзуге жумсалатын энергия шыгын-дарын ескере отырып, 2-формула бойынша аныцталды:
А0 = (НN • а N) + (Нр • ар) +(Нк • ак) + (Уп • ауб) + (Нф.в • авн) (2)
Мундагы:Щ, Нр, Нк -азот, фосфор жэне калий тынайтцыштарын енпзудщ нацты дозалары, кг э.з./га;
Уп -тынайтцыштарды цолданудан енiмдiлiктYсiмiнiн артуы, ц/га;
Нф.в - азоттын, фосфордын, калий-дiн физикалыц салмацтагы дозалары, ц/га;
ауб, авн- енiмдi жинауга жэне тынайтцыштарды цолдануга арналган энергия шыгындары, МДж;
аN,ар, ак-азот, фосфор жэне калий
тынаИткыштарына есептегендеп 1 кг э.з. арналган энергия шыгындары.
Бiздiн жагдаИда энергия шыгын-дары келесiдеИ керсеткiштерге тен: Ао = (45 • 86,8) + (90 • 12,6) + (45 • 8,3) + (50 • 4,8) + (3,76 • 413,5) = 7208,3 МДж
ТынаИткыштарды колданудын энергетикалык тиiмдiлiгiнiн жалпы-лама керсетюшш есептеу (энергия тиiмдiлiгi немесе биоэнергетикалык паИдалы эсер коэффициентi тшмдШп) 3-формула боИынша жYргiзiлдi:
V
1 =
/с
А
(3)
Мундагы: Vfo -минералды тынаИт-кыштарды колданудан алынган косым-
ша енiмнiн есуiнен алынган энергия мелшерi, МДж/га;
А0 -тынаИткыштарды колдануга арналган энергетикалык шыгындар, МДж.
Картопка N45P9oK45 бiрiктiрiлген минералды тынаиткыштарды колдану кезiнде орташа есеппен ею жыл iшiнде шыгындар бiрлiгiне 2,5 бiрлiк энергия жумсалды.
Картопка минералды тынаИткыштарды колданудын энергетикалык тшм-дШгшщ нэтижелерi 1-кестеде кел^ры-ген. Энергия шыгындарынын бiрлiгiне тынаИткыштарды колдану кезiнде минералды тынаИткыштардан ешмдь лiк тYсiмнiн есуiндегi 1,4-2,5 бiрлiк энергия алынды.
Кесте 1 - Картопка минералды тынаИткыштарды колдануды биоэнергетикалык багалау (орташа 2021-2022 жж.)
Картоп- тын енiмдiлiгi, ц/га Косымша Энергия Энергия шыгын- дары, Ао,МДж Энергия косым- Биоэнергетика- лык П, ПЭК
Нускалар еншдыж, ц/га деректер^ Ую, МДж/га шасы, Уго, МДж/ га
Азот тынаитакыштарынын эсерi
Р45К45 303 13 4758 1660,4 3097,6 2,9
И45Р45К45 327 37 13542 6223,3 7318,7 2,2
И90Р45К45 339 49 17934 10724,4 7209,6 1,7
И135Р45К45 331 41 15006 15129,6 -123,6 1,0
Фосфор тынаитакыштарынын эсерi
И45К45 300 5 1830 5130,5 -3300,5 0,4
И45Р45К45 327 32 11712 6199,3 5512,7 1,9
И45Р90К45 345 50 18300 7208,3 11091,7 2,5
Калии тынаиткышта рынын эсерi
И45Р45 311 21 7686 5483,5 2202,5 1,4
И45Р45К45 327 37 13542 6223,3 7318,7 2,2
И45Р45К90 332 42 15372 6910,2 8461,8 2,2
Картопка тынаИткыштарды колдану энергетикалык тургыдан тшмд^ дегенмен биоэнергетикалык тиiмдiлiк жылдар боИы аИтарлыктаИ езгердi. Мэселен, 37 ц/га ешм алу максатында картопка азотты тынаИткыштардын есептiк дозаларын колдану кезшде ПЭК
тиiмдiлiгi ен жогары болып 2,2 бiрлiктi курады.
Фондык нускада ПЭК тиiмдiлiгi жогары болып 2,9-га тен болды. Кешн-нен азотты тынаИткыштардын дозасын 90-135 кг/га дешн улгаИтканда, энергия тиiмдiлiгi коэффициент 1,0-1,7
дешн темендед^ Муны картоптыц энер- ге болады, сонымен цатар картоптын гетикалыц шыгындары 9064,0 жэне ешмдШп Р45К45 нусцасымен салыстыр-13469,2 МДж-га ескендiгiмен тYсiндiру- ганда 41-49 ц/га-га есп.
Сурет 1 - Азот тынаИтцыштарын цолданудын дозаларынан МДж алуга арналган 1 ц картоп тYИнектерi енiмiнiн есуi мен энергия шыгындарынын гистограммасы
Азотты тынаИтцыштардын есiп келе жатцан дозаларына баИланысты алынган энергия шыгындары 1-суретте аИцын керсетiлген. ТынаИтцыштын дозалары гектарына 45-тен 135 кг эсер етушi затца деИiн улгаИган кезде энергия шыгыны 6223,3-15129,6 МДж артады, бул азотты тынаИтцыштар ен-дiрiсiндегi жогары шыгындармен баИланысты. Картопца фосфор тынаИт-цыштарын цолданудын энергетикалыц тургыдан тиiмдi екендт аныцталды. Картопты есiру кезiндегi ен жогары ПЭК тиiмдiлiгi N45P9oK45 нусцасында баИцалды, мунда шыгындар бiрлiгiне минералды тынаИтцыштарды енгiзуден алынган енiмдiлiктегi энергиянын 2,5 бiрлiгi алынды.
N45P45K45 нусцасында минералды тынаИтцышты толыц цолдану энергетикалыц тургыдан тиiмдi болмады, еИт-кенi шыгындар бiрлiгiне аз энергия алынды. Фондыц нусца энергетикалыц тургыдан тиiмсiз болды, еИткенi ПЭК тшмдШп бiреуден аз болды.
Картопта тынаИтцыштарды цол-дануга арналган энергетикалыц шы-гындар зерттеу жылдарында орташа есеппен 6199,3 жэне 7208,3 МДж болды (32-50 ц/га ешмдШктщ есу нусцалары). Жалпы алганда, Р45-90 кг/га фосфор тынаИтцыштарынын дозаларынын энергия шыгыны фондыц нусцамен салыстырганда 1068,8-2077,8 МДж денгешнде болды (сурет 2).
Сурет 2 - Фосфор тынаИткыштарын колданудын дозаларынан МДж алуга арналган 1 ц картоп тYЙнектерi енiмiнiн есуi мен энергия шыгындарынын
гистограммасы
Сурет 3 - КалиИ тынаИткыштарын колданудын дозаларынан МДж алуга арналган 1 ц картоп тYЙнектерi ешмшщ есуi мен энергия шыгындарынын гистограммасы
КалиИ тынаИткыштарын колдану азот-фосфор тынаЙткыштарынын фо-нында энергетикалык тургыдан тиiмдi болды. Жалпы алганда, калиИ тынаИткыштарын колданудан энергия шыгы-мында тынаИткыштардын 90 кг/га дешн есуiмен аИырмашылыктар баИ-
калмаИды, мунда ПЭК тиiмдiлiгi 2,2 бiрлiкке тен болды.
Картоп тYЙнектершщ ешмдШп-нiн 1 центнерге арттыруынын мини-малды шыгындары 5483,5 МДж - ШбРфб нускасында алынды, бiрак ПЭК тшм-дiлiгi 1,4 бiрлiктi курап ен аз керсеткiш
болды. Калий тынайтцыштарын цолда-ну кезшдеп энергия шыгыны N45P45K90 нусцасында - 6910,2 МДж кeрсеткiшке тен болып, Heri3ri фонмен салыстыр-ганда 1426,7 МДж айырмашылыгымен жогары болды, ал 45 кг/га фосфор мел-шерi енгiзiлген алцапта ПЭК тшмдШп -1,9 кезiнде энергия шыгыны 6223,3 МДж-га тен болды (сурет 3).
Зерттеулер керсеткендей, картоп-ца азот, фосфор жэне калий тынайт-цыштарынын эр тYрлi дозаларын цо-ныр топырацтарда цолдану энергетикалыц тургыдан тиiмдi, eИткенi энергия тшмдШп негiзiнен бiр бiрлiктен асады.
КОРЫТЫНДЫ
Осылайша, тынайтцыштарды цол-данудын энергетикалыц тиiмдiлiгiн есептеу картоп eсiрумен байланысты барлыц технологиялыц процесстерде тынайтцыштар жYИесiн дэлiрек, объек-тивтi жэне жан-жацты багалауга кемек-теседi.
Азотты тынайтцыштарды п = 1,72,2 бiрлiкте цолдану энергетикалыц тургыдан картоп еару кезiнде тынайтцыштарды цолдану тиiмдi болды, ейт-кенi энергия тшмдШп бiрлiктен 1,7-2,2 есе асып тYстi деген цорытынды жасау-га мYмкiндiк бередi. Алайда азоттын 135 кг/га э.з. дозасын цолдану энерге-тикалыц тургыдан тиiмдi болмады, eИткенi энергия шыгындары цураган энергиядан 123,6 МДж асып тYстi.
Картоп eсiру кезiнде фосфор тынайтцыштарынын энергетикалыц
тиiмдiлiгi (энергия тшмдШп) 1,9-2,5 бiрлiктi цурады, энергия мeлшерi N45K45 фонында 1830-дан 90 э.з. кг/га фосфор дозасы бар нусцада 18300 МДж-га деИiн eстi.
Калий тынайтцыштарын цолдану кезiнде энергетикалыц шыгындар бiрлiгiне N45P45 нусцасында 1,4-тен, ал К45-90 э.з. кг/га нусцасында 2,2 бiрлiкке деИiн алынды. Минералды тынайтцыштарды цолданудын энергетикалыц тшмдШп картоптын негiзгi eнiмi бойынша тынайтцыштардын есептiк дозаларына, егiннiн eсуiне байланысты езгерш отырды жэне бiр бiрлiктен жогары багаланды.
Зерттеулерде картоп ешмдШгш улгайтуда СолтYстiк Казацстаннын ^н-прт цара цоныр топырацтарында минералды тынайтцыштарды цолданудын биоэнергетикалыц тургыда тшмдШп дэлелденд^ Агрономиялыц тургыдан алганда тынайтцыштар картоптын ешмдШп мен сапасын жацсартудын негiзгi цуралдарынын бiрi болып табылады. Колданылатын тынайтцыштардын энергетикалыц тшмдШгш цосымша eнiмiмен eтелуiн багалау жYр-гiзiлдi. Осылайша, минералды тынайтцыштарды дацылдарга цолданудын энергетикалыц тиiмдiлiгiн есептеу кар-топца цолданылатын прогрессивтi тех-нологиялардагы iс-шараларды объек-тивтi тургыда багалауга мYмкiндiк бередi
ЭДЕБИЕТТЕР Т1З1М1
1. Абрамов Н.В., Селюкова Г.П. Оптимизация структуры посевных площадей на биоэнергетической основе// Екатеринбург: УрГСХА. - 2001 - С. 55-75.
2. Ермохин Ю.И., Красницкий В.М. Экономическая и биоэнергетическая оценка применения удобрений// Омск: КАН. - 2021 - С. 122-136.
3. Бобренко И.А., Матвейчик О.А. и Кормин В.П. Биоэнергетическая эффективность применения удобрений под картофель// Вестник Омского государственного аграрного университета. - 2021. - Т. 2 (42) - С. 27-33.
4. Великанова Л.О., Сисо А.В. Биоэнергетическая оценка альтернативных технологий возделывания кукурузы на зерно и озимой пшеницы в низменно-западинных агроландшафтах центральной зоны Краснодарского края// Полите-
матический сетевой электронный научный журнал Кубанского государственного аграрного университета -2013. - № 87. - С. 528-536.
5. Дмитриев Н.Н. Биоэнергетическая эффективность севооборотов, удобрении и известкования в условиях Предбаикалья// Вестник ИрГСХА. - 2016. - №77.
- С. 26-34.
6. Образцов В.Н., Щедрина Д.И. и Кондратов В.В. Экономическая эффективность и биоэнергетическая оценка применения минеральных азотных удобрении на семенных посевах фестулолиума// Вестник Воронежского государственного аграрного университета. - 2016. - № 4 (51). - С. 14-20.
7. Abeuov S.K., Shoykin O.D. and Kamkin V.A. Mathematical models for predicting the level of potatoes nutrition from the soil chemical composition in the Northern Kazakhstan conditions// IOP Conf. Series: Earth and Environmental Science. - 2022.
- Vol 954. - Р. 012003.
8. Temereva I.V., Smirnova T.B. and Chemisenko O.V. Agrochemical assessment of cultivation efficacy for different potato varieties on meadow-chernozem soils of the iriysh river area in Western Siberia// IOPConf. Series: EarthandEnvironmentalScience. - 2021.
- Vol 624. - P. 012098.
9. Бобренко И.А., Попова В.И. и Гоман Н.В. Биоэнергетическая эффективность применения удобрении под озимую пшеницу в Западнои Сибири// Вестник Омского государственного аграрного университета. - 2014. - №1 (13). - С. 3-9.
10. Созинов А.А., Новиков Ю.Ф. Энергетическая цена индустриализации агросферы// Природа. - 1985. - №5. - С. 11-19.
11. Abeuov S., Shoykin O., Kamkin V. and Ermokhin Y. Indicators of the relationship between the chemical composition and harvest of potatoes// International research conference on Challenges and Advances in Farming, Food Manufacturing, Agricultural Research and Education (KnE Life Sciences). - 2021. - №6 (3). - Р. 7-14.
REFERENCES
1. Abramov N.V., Selyukova G.P. Optimization of the structure of acreage on a bioenergetic basis// Yekaterinburg: UrGSHA. - 2001 - Р. 55-75.
2. Ermokhin Yu, I., Krasnitsky V.M. Economic and bioenergetic assessment of fertilizer application// Omsk: KAN. - 2021. - P. 122-136.
3. Bobrenko I.A., Matveychik O.A. and Kormin V.P. Bioenergetic efficiency of application of fertilizers for potatoes// Bulletin of Omsk State Agrarian University 2021.
- T. 2 (42) - Р.27-33.
4. Velikanova L.O., Siso A.V. Bioenergetic assessment of alternative technologies for the cultivation of corn for grain and winter wheat in lowland-western agricultural landscapes of the central zone of the Krasnodar Territory// Polythematic online electronic scientific journal of the Kuban State Agrarian University. - 2013. - № 87. - Р. 528-536.
5. Dmitriev N.N. Bioenergetic efficiency of crop rotations, fertilizers and liming in the conditions of the Pre-Baikal region// Bulletin of the IrGSHA. - 2016. - № 77. - Р. 26-34.
6. Obraztsov V.N., Shchedrina D.I. and Kondratov V.V. Economic efficiency and bio-energetic assessment of the use of mineral nitrogen fertilizers on seed crops of festulo-lium// Bulletin of the Voronezh State Agrarian University. - 2016. - №4 (51). - P. 14-20.
7. Abeuov S.K., Shoikin O.D., Kamkin V.A. Mathematical models for predicting the nutritional value of potatoes by soil chemical composition in the conditions of Northern Kazakhstan// International Scientific and Practical Conference. Series: Earth and Environmental Science. - 2022. - Vol. 954 - Р. 012003.
8. Temereva I.V., Smirnova T.B., Chemisenko O.V. Agrochemical assessment of the effectiveness of cultivation of various potato varieties on meadow-chernozem soils of the Irtysh river basin in Western Siberia// International Scientific and Practical Conference. Series: Earth and Environmental Science. - 2021. - Vol. 624. - P. 012098.
9. Bobrenko I.A., Popova V.I. and Homan N.V. Bioenergetic efficiency of fertilizers for winter wheat in Western Siberia// Bulletin of Omsk State Agrarian University. - 2014.
- №1 (13). - P. 3-9.
10. Sozinov A.A., Novikov Yu.F. The energy price of industrialization of the agricultural sphere// Nature. - 1985. - №5. - Р.11-19.
11. Abeuov S., Shoikin O., Kamkin V. and Ermokhin Yu. Indicators of the relationship between chemical composition and potato yield// International Scientific conference dedicated to problems and achievements in the field of agriculture, food production, agricultural research and education (KnE Life Sciences). - 2021. - №6 (3). - P. 7-14.
РЕЗЮМЕ
О.Д. Шоикин1, Ж.М.Гумарова2, А.А. Булекова2, Н.В. Малицкая3, М.А. Кузнецова3, М.Ж. Аширбеков3* БИОЭНЕРГЕТИЧЕСКАЯ ОЦЕНКА ПРИМЕНЕНИЯ УДОБРЕНИИ ПОД КАРТОФЕЛЬ В СЕВЕРНОМ РЕГИОНЕ КАЗАХСТАНА 1Омский государственный аграрный университет им. П.А. Столыпина, 644008, г. Омск, Институтская площадь, 1, Россия, e-mail: od.shoykin@omgau.org 2НАО «Западно-Казахстанский аграрно-техническийуниверситет имени Жангир хана», 090009, г. Уральск,улица Жангир хана, 51, Казахстан 3НАО «Северо-Казахстанскийуниверситет имени М. Козыбаева, 150000, г. Петропавловск,улица Пушкина, 86, Казахстан, *e-mail: mukhtar_agro@mail.ru
В полевых опытах выявлена высокая энергетическая эффективность применения минеральных удобрении под картофель на каштановых почвах северного Казахстана. Установлена энергетическая эффективность применения азотных, фосфорных и калииных удобрении. Энергозатраты азотных удобрении на 1 ц прибавки урожая основнои продукции в зависимости от доз удобрении составили от 6223,3 МДж (КПД = 2,2 ед.) до 15129,6 МДж (КПД = 1,0 ед.). Содержание энергии 1 кг применяемых фосфорных удобрении прибавкои урожая клубнеи картофеля (ц) оценивалась от 11712 МДж (КПД = 1,9 ед.) до 18300 МДж (КПД = 2,5 ед.), что говорит о высокои энергетическои эффективности. Затраты энергии варьировались в диапазоне 5130,5 МДж на фоне N45K45 и 7208,3 МДж на лучшем варианта N45P90K45. Энергоотдача от использования калииных удобрении оценивается в 2,2 ед. на вариантах К45 и К90 на фоне ^5Р45. Энергетические затраты уменьшаются на получение 1 ц клубнеи картофеля в более эффективных вариантах с точки зрения энергетическои эффективности применяемых удобрении. Зная энергетические затраты (Ао, МДж) на выращивание культуры и содержание энергии (Vf0, МДж/га) в урожае продукции, можно проводить биоэнергетическую оценку эффективности возделывания культуры в практике применения удобрении. Цель исследовании - выявить биоэнергетическую эффективность применения минеральных удобрении под картофель на каштановои почве в условиях Северного региона Казахстана.
Ключевые слова: биоэнергетическая эффективность, клубни картофеля, минеральные удобрения, каштановые почвы, энергетические затраты, прибавка урожая.
SUMMARY
O.D. Shoykin1, Zh.M. Gumarova2, A.A. Bulekova2, N.V. Malitskaya3, M.A. Kuznecova3, M.Zh. Ashirbekov3* BIOENERGETIC ASSESSMENT OF THE USE OF FERTILIZERS FOR POTATOES IN THE NORTHERN REGION OF KAZAKHSTAN 1Omsk State Agrarian University named after P.A. Stolypin, 644008, Omsk, Institutskaya Square, 1, Russia, e-mail: od.shoykin@omgau.org 2NJSC «Zhangir Khan West Kazakhstan Agrarian and Technical University», 090009, Uralsk, st. Zhangir khan 51, Kazakhstan 3NJSC «North Kazakhstan University named after Manash Kozybayev», 150000, North-Kazakhstan region, Petropavlcity, Pushkinstreet, 86, Kazakhstan, *e-mail: mukhtar_agro@mail.ru
In field experiments, the high energy efficiency of the use of mineral fertilizers for potatoes on chestnut soils of northern Kazakhstan was revealed. The energy efficiency of the use of nitrogen, phosphorus and potash fertilizers has been established. The energy consumption of nitrogen fertilizers per 1 kg of increase in the yield of the main product, depending on the doses of fertilizers, ranged from 6223,3 MJ (efficiency = 2,2 units) to 15129,6 MJ (efficiency = 1,0 units). The energy content of 1 kg of phosphorous fertilizers used by increasing the yield of potato tubers (c) was estimated from 11712 MJ (efficiency = 1,9 units) to 18300 MJ (efficiency = 2,5 units), which indicates high energy efficiency. Energy costs varied in the range of 5130,5 MJ against the background of N45K45 and 7208,3 MJ against the best variant of N45P90K45. The energy efficiency from the use of potash fertilizers is estimated at 2,2 units for variants K45 and K90 against the background of N45P45. Energy costs are reduced by obtaining 1 c of potato tubers in more efficient variants in terms of the energy efficiency of the fertilizers used. Knowing the energy costs (Ao, MJ) for growing crops and the energy content (Vf0, MJ/ha) in the yield of products, it is possible to conduct a bioenergetic assessment of the effectiveness of crop cultivation in the practice of applying fertilizers. The purpose of the research is to identify the bioenergetic efficiency of the use of mineral fertilizers for potatoes on chestnut soil in the conditions of the Northern region of Kazakhstan.
Key words: bioenergetic efficiency, potato tubers, mineral fertilizers, chestnut soils, energy costs, yield increase.
АВТОРЛАР ТУРАЛЫ МЭЛ1МЕТТЕР
1. Шойкин Олжас Даулетжанович - ауыл шаруашылыгы гылымдарынын, кандидаты, «Агрохимия жэне топыра;тану» кафедрасынын доцент^ П.А. Столыпин атындагы Омбы мемлекеттж аграрлы; университет^ Ресеи Федерациясы,
e-mail: od.shoykin@omgau.org
2. Гумарова Жаннар Марат;ызы - PhD, доцент м.а., «Жэнпр хан атындагы Ба-тыс Казахстан аграрлыц-техникалык; университет^ КеАК, e-mail: aina_zhg@mail.ru
3. Булекова Ак^бек Ахмет;ызы - ауылшаруашылыгы гылымдарынын кандидаты, «Жэнпр хан атындагы Батыс Казахстан аграрлыц-техникалык; университет^ КЕАК, e-mail: akgibek73@mail.ru
4. Малицкая Наталья Владимировна - ауыл шаруашылыгы гылымдарынын кандидаты, «Агрономия жэне орман шаруашылыгы» кафедрасынын доцент!,
М. Козыбаев атындагы «Солтустж Казахстан университет^ КеАК, е-mail: natali_gorec@mail.ru
5. Кузнецова Мария Алексеевна - ауыл шаруашылыгы гылымдарынын кандидаты, «Биология» кафедрасынын доцент^ М. Козыбаев атындагы «Солтустж Казахстан университет^ КеАК, е-mail: mkuznecova_69@mail.ru
6. Эшiрбеков Мухтар Жолдыбаиулы - ауыл шаруашылыгы гылымдарынын докторы, «Агрономия жэне орман шаруашылыгы» кафедрасынын доценту М. Козыбаев атындагы «Солтустж Казахстан университет^ КеАК,
е-mail: mukhtar_agro@mail.ru
