CC BY
326AXBOROT XAVFSIZLIGI TUSHUNCHASI
Sobirova Mahliyo Jumaniyoz qizi
UrDU huzuridagi fizika, matematika, informatika fanlariga ixtisoslashgan maktabning informatika fani o'qituvchisi https://doi.org/10.5281/zenodo.7386940
Anotatsiya: Bugungi kunda globallashuv davrida axoborot va uning xavfsizligi muhimbo'rin tutadi. Axborot tizimlarning zaifligi mamlakat xavfsizlik tizimiga bevosita ta'sir qiladi.
Kalit so'zlar: kibernetika, axborot xavfsizligi, axborot kompyuter, axborot tizimlar.
Bugun butun dunyoda axborot tahdidlari tinmasdan uchrab turgani ham bor gap. Bunda barcha tashkilolar, hatto bugun internet tarmoqlari orqali ma'lumotni tarqab ketishi natijasida har yili tashkilotlar banklar milliardlab dollar zarar ko'rishadi. Shunday ekan bugun har bir shaxs axborot egasiga tahdid mavjud ekan. Tahdidning uchta ko'rinishi mavjud.
1. Konfedensiallikning buzilishiga tahdid shuni anglatadiki, bunda axborot unga ruxsati bo'lmaganlarga ma'lum bo'ladi. Bu holat konfedensial axborot saqlanuvchi tizimga yoki bir tizimdan ikkinchisiga uzatilayotganda noqonuniy foydalanaolishlikni qo'lga kiritish orqali yuzaga keladi.
2. Butunlikni buzishga tahdid hisoblash tizimida yoki bir tizimdan ikkinchisiga uzatilayotganda axborotni har qanday qasddan o'zgartirishni o'zida mujassamlaydi. Jinoyatchilar axborotni qasddan o'zgartirganda, bu axborot butunligi buzilganligini bildiradi. Shuningdek, dastur va apparat vositalarning tasodifiy xatosi tufayli axborotga noqonuniy o'zgarishlar kiritilganda ham axborot butunligi buzilgan hisoblanadi. Axborot butunligi-axborotning buzilmagan holatda mavjudligidir.
3. Xizmatlarning izdan chiqish tahdidi hisoblashtizimi resurslarida boshqa foydalanuvchilar yoki jinoyatchilar tomonidan ataylab qilingan harakatlar natijasida
foydalana olishlilikni blokirovka bo'lib qolishi natijasida yuzaga keladi. Axborotdan foydalana olishlilik - axborot aylanuvchi, sub'ektlarga ularni qiziqtiruvchi axborotlarga o'z vaqtida qarshiliklarsiz kirishini ta'minlab beruvchi hamda ixtiyoriy vaqtda murojaat etilganda sub'ektlarning so'rovlariga javob beruvchi avtomatlashtirilgan xizmatlarga tayyor bo'lgan tizimning xususiyatidir.
Tez rivojlanib borayotgan axborot-kommunikatsiya texnologiyalari bizning kundalik hayotimizning barcha jabhalariga sezilarli o'zgarishlarni olib kirmoqda. Hozirda — axborot tushunchasill sotib olish, sotish, biror boshqa tovarga almashtirish mumkin bo'lgan maxsus tovar belgisi sifatida tez-tez ishlatilmoqda.Shu bilan birga axborotning bahosi ko'p hollarda uning o'zi joylashgan kompyuter tizimining bahosida bir necha yuz va ming barobarga oshib ketmoqda. Shuning uchun tamomila tabiiy holda axborotni unga ruxsat etilmagan holda kirishdan, qasddan o'zgartirishdan, uni o'g=irlashdan, yo'qotishdan va boshqa jinoiy harakatlardan himoya qilishga kuchli zarurat tug=iladi. Ammo, jamiyatning avtomatlashtirishni yuqori darajasiga intilishi uni foydalaniladigan axborot texnologiyalarning xavfsizligi saviyasiga bog=liq qilib qo'yadi.
Axborotning muhimlik darajasi qadim zamonlardan ma'lum. Shuning uchun ham qadimda axborotni himoyalash uchun turli xil usullar qo'llanilgan. Ulardan biri - sirli yozuvdir. Undagi xabarni xabar yuborilgan manzil egasidan boshqa shaxs o'qish imkoniga ega bo'lmagan. Asrlar davomida bu san'at - sirli yozuv jamiyatning yuqori tabaqalari, davlatning elchixonarezidensiyalari va razvedkamissiyalaridan tashqariga chiqmagan. Faqat bir necha o'n yil oldin hamma narsa tubdan o'zgardi, ya'ni axborot o'z qiymatiga ega bo'ldi va keng tarqaladigan mahsulotga aylandi. Uni endilikda ishlabchiqaradilar, saqlaydilar, uzatadilar, sotadilar va sotiboladilar. Bulardan tashqari uni o'g'irlaydilar, buzib talqin etadilar va soxtalashtiradilar. Shunday qilib, axborotni himoyalash zaruriyati tug'iladi.
Axborotning himoyasi deb, boshqarish va ishlab chiqarish faoliyatining axborot xavfsizligini ta'minlovchi va tashkilot axborot zahiralarining yaxlitliligi, ishonchliligi, foydalanish osonligi va maxfiyligini ta'minlovchi qafiy
reglamentlangan dinamik texnologik jarayonga aytiladi. Axborotni himoyalashning maqsadlari quyidagilardan iborat:
- axborotning kelishuvsiz chiqib ketishi, o'g'irianishi, yo'qotilishi, o'zgaгtiгilishi, soxtalashtiгilishlaгning oldini olish;
- shaxs, jamiyat, davlat xavfsizliligiga bo'lgan xavf - xatarning oldini olish;
- axborotni yo'qqilish, o'zgartirish, soxtalashtiгish, nusxako'chiгish, to'siqlash bo'yicha mxsatetilmagan haгakatlaгning oldini olish;
Xulosa qilib aytganda, bugun kibernetika fani rivojlantirish va axborot sohasini rivojlantirishga qaratilgan chora tadbirlarni kuchaytirish.
Yuгtimizda aholi o'гtasida kompyuteг savodxonligini oshiгish: Dunyo standartlariga javob beradigan ishonchli serverlar va platformalarni yartish chora tadbirlarini kuchaytirish yurtimizda bu sohani yanada rivojlantirishga olib keladi. Axborot hisoblash tizimlarida axboгot xavfsizligini ta'minlash nuqtai nazaridan o'zaгo bog=liq bo'lgan uchta tashkil etuvchini ko'rib chiqish maqsadga muvofiq:
1) axborot;
2) texnik va dasturiy vositalar
3) xizmat ko^satuvchi pereonal va foydalanuvchilar.
Har qanday axborot hisoblash tizimlarini tashkil etishdan maqsad foydalanuvchilaming talablaгini Ыг vaqtda ishonchli axboгot bilan ta'minlash hamda ulaming konfedensialligini saqlash hisoblanadi. Bunda axborot bilan ta'minlash vazifasi tashqi va ichki ruxsat etilmagan ta'siriaMan himoyalash asosida hal etilishi zarur.\ Axboгot tarqab ketishiga konfedensial ma'lumotning ushbu axboгot ishonib topshirilgan tashkilotdan yoki shaxslar doirasidan nazoratsiz yoki noqonuniy tarzda tashqariga chiqib ketishi sifatida qaraladi.
Foydalanilgan adabiyotlar:
1. O'zbekiston Respublikasi qonun hujjatlari to'plami. 2007 y., 52-son, 532-modda
2.www.stat.uz
3. www.tami.uz
