CC BY
128RAQAMLI TEXNOLOGIYALAR DAVRIDA TILLARNI INTENSIV O'QITISHNING PSIXOLOGIK-
PEDAGOGIK JIHATLARI RESPUBLIKA ILMIY-AMALIY ANJUMANI 2023-yil 2-iyun
ATROF-MUHITNI MUHOFAZA QILISH VA TABIIY RESUSLARDAN OQILONA
FOYDALANISH 1Olimova Dilsuz Abduxalimovna , 2Raximova Marjona Azim qizi
1Shahrisabz davlat Pedagogika instituti Ijtimoiy fanlar kafedrasi o'qituvchisi 2Shahrisabz davlat Pedagogika instituti Geografiya va iqtisodiy bilim asoslari yo'nalishi talabasi
https://doi.org/10.5281/zenodo.7994009
Annotatsiya. Inson hayoti va faoliyati davomida tabiatdan foydalanadigan barcha turdagi tabiat ne 'matlariga tabiiy resurslar deyiladi. Tabiiy resurslardan oqilona foydalanish bugungi kundagi eng dolzarb masalalardan biri hisoblanadi. Ushbu maqolada tabiiy resurslardan oqilona foydalanish metodlari hamda oqilona foydalanish usullari haqida ma'lumotlar berilgan.
Kalit so'zlar: atrof-muhit, tabiiy resurslar, yer, suv, mineral, neft, gaz.
KIRISH
Atrof muhitni ifloslanishida tabiiy va antropogen omillar asosiy rol o'ynaydi. Tabiiy omillar asosida atrof muhitning ifloslanishi, avvalo, tabiiy o'l bilan chaqmoq chaqishi, o't-olovlar va o'rmonlarning yonishi,vulqonlar otilishi, shamol harakati, biosferada uzluksiz boradigan cherish (o'simlik va hayvonot qoldiqlari) va boshqa jarayonlar natijasida yuz beradi.
Ammo hozirgi kunda tabiatning ifloslanishida sun'iy omillar (antropogen jarayon) eng ko'p qatnashmoqd. Atmosferaga chiqarilayotgan ifloslanishning 2/3 qismi uning hissasiga to'g'ri keladi.
Tabiat resurslar, tabiiy boyliklar — jamiyatning moddiy va ma'naviy ehtiyojlarini qondirish maqsadlarida xo'jalikda foydalaniladigan hamda insoniyatning yashashi uchun zarur bo'lgan, uni o'rab turgan tabiiy muhitning barcha tabiat komponentlari, energiya manbalari. Tabiat resurslariga Quyosh energiyasi, Yerning ichki issiqligi, suv, yer, mineral boyliklar, foydali qazilmalar, o'simliklar, tuproqlar, hayvonot dunyosi kiradi. Tabiat resurslari tugaydigan (ko'pgina foydali qazilmalar), tugamaydigan (suv, havo, Quyosh nuri, Yerning ichki energiyasi) va tiklanadigan (biologik elementlar, ayrim foydali qazilmalar) boyliklarga bo'linadi. Neftni qayta ishlash sanoati ishlab chiqarishda qayta tiklanmaydigan xomashyolardan foydalaniladi, bu esa yer atmosferasining qo'shimcha isishi, issiqxona effelefiuing rivojlanishi, ozon qatlamining pasayishiga olib keladi, bu esa yer biosferasini qo'shimcha qarizlardan himoya qiladi.
Asosiy fazifa zamonaviy sharoitlar tabiiy sharoitlardan oqilona foydalanish orqali noxush oqibatlarni minimallashtirish.
Yaxshilash uchun ekologik vaziyat neft sanoati quydagi shartlarni bajarish kerak.
• Uglivodorod zaxiralarini to'ldirish va chekka hududlarda yangi neft va gaz hududlarini o'zlashtirish
• Yangi neft va gaz konlarini o'rganish va o'zlashtirishni eng samarali olib borish uchun kadirlarning kasbiy tayyorlarligi darajasini oshirish va texnologiyalarini qo'llash.
• Atrof-muhit holatini yaxshilash shuningdek faoliyatining ekologikn oqibatlarini qoplash yoki bartaraf etish.
• Neft bilan bog'liq gazdan foydalanish.
Atrof-muhitning ifloslanishini kamaytirish maqsadida yangi ekologik toza texnologiyalar ishlab chiqilib joriy etilmoqda, chuqursiz burg'ulash o'zlashtirilmoqda bu sanoat chiqindilari hajmini sezirali darajasida kamaytirish imkonini beradi.
RAQAMLI TEXNOLOGIYALAR DAVRIDA TILLARNI INTENSIV O'QITISHNING PSIXOLOGIK-
PEDAGOGIK JIHATLARI RESPUBLIKA ILMIY-AMALIY ANJUMANI 2023-yil 2-iyun
Neft va gaz konlarini ekspluatatsiya qilishni boshlagan odamlar bu tabiiy boyliklarni haqida o'ylamaydilar. Katta xavf naft va gazni yoqilg'i sifatida ishlashtish. Bu mahsulotlar atmosferada yondirib qancha ko'p miqdorda korbonot angidirid, turli oltingugurt birikmalari, azod oksidi va boshqalar ajiralib chiqadi. Kislorod miqdorini kamayishi va korbonot angidirid miqdorining oshishi,o'z navbatida , iqlim o'zgarishiga ta'sir qiladi.
Korbonot angidrid molikulalari quyosh qisqa tulqinli radiatsiyasining yer atmosferasiga kirib borishi va kechiktirilishini taminlaydi, infiroqizil nurlanish yer yuzasi tamonida chiqaveradi. Havoning ifloslanishida katta rol reaktiv samaliyotlar avtomabillarga tegishli Atlantika okeanini kesib o'tish uchun zamonaviy reaktiv layner 35 tonna kisloradni o'ziga singdiradi va bulutlarni oshiradigan tirgaklarni qoldiradi.
Atmosferani va avtotransport vositalarini sezirali darajasida ifloslantirilmoqda, ulardan 500 milliondan ortiq. Boshqa turdagi yoqilg'ida ishlaydigan dvegitillarni yaratish bo'yicha turli zavodlar issiqlik va elektir stansiyalar katta hissa qo'shmoqda. Mazutda ishlaydigan o'rtacha elektr stansiyasi atrof-muhitga kuniga 500 tonna oltingugurtni oltingugurt kislatosini beradi, kislotali yomg'ir shaklida tushadi, bu katta kimyoviy xususiyatlariga ega. Har yili u yoki bu sabablarga ko'ra 2dan 10 million tonnagacha neft Jahon okeaniga tashlanadi, sun'iy yo'doshdan olingan aerafotosurat ocean yuzasining dearli 30 %ni alla qancha yog' plyonka bilan qoplanganini qayd etdi. Ayniqsa O'rta yer dengizi Atlantika okeani va o'larning qirg'oqlari suvlari ifloslangan. Bir litr moy 40ming litr dengiz suvini kisloroddan malerum qiladi.
Bir tonna neft 12 kv km ocean yuzasi Dengiz suvida 0.1-0.001 ml/l miqdorida uning konsentratsi yonida baliq tuxumlari bir necha kun ichida nobud bo'adi. 1 gektar dengiz yuzasida 100 milliondan ortiq baliq lichikalarini o'lishi mumkin, agar yog'li dog'li bulsa. Dengiz va okeanlarga kiradigan neftning bir necha manbalari mavjud. Bular toucherlar ba burg'ulash platformalarning avariyalari ballast va oqova suvlarni oqizish daryolar tomonidan ifloslantirivchi tarkibiy qisimlarini olib kelishadi.
Xavfli savol tug'iladi, bu ,,qora okeanlar'' bilan nima qilish kerak? Qanday qilib ularning aholisini o'limdan qutqarish mumkin? Shvetsiyali va Britaniyalik mutaxasislar dengiz suvlarini neftdan tozalash uchun eski gazetalar o'zam bulaklari qog'oz tegirmonlarining qoldiradigan foydalanish taklif qilinmoqdalar suvga tashlangan va maydalangan holda ular o'z vazniga nisbatan 28 marta kuproq yog'ni o'zlashtita oladi. Katta neylon ,,sumkalarga'' joylashtirilgan bunday qog'oz chiziqlari tanker holatiga joyiga dengizda neft yig'ish uchun ishlatishi taklif etiladi.
Dispersantlardan foydalanish yaxshi natijalar beradimi? Moyni bog'laydigan maxsus moddalar naft plyonkalarini temir kukuni bilan qayta ishlash so'nga talashni yig'ish magnit. Biologik kimyoga katta umid bog'lanadi. Turli sabablarga ko'ra xom-ashyoning bir qismi yer yuzasiga va suv havzalariga quyiladi. 1988 yilda samotlar haqida naft quvurlari yorilib ketganda huddi shu nomdagi kulga 110 ming tonnaga yaqin neft tushgani aytish kifoya, ob-havo daryosiga (qimmatbaho baliq turlarining urug'laninsh joyi va mamlakatning boshqa suv arteriyalariga mazut vax om neftning quyilishi holatlari ma'lum. Atrof-muhitni ifloslanishidan himoya biri bu yaratishdir, integratsiyagalanishgan avtomatlashtirish neftni ishlab chiqarish tashish va saqlash jarayonlari. Neft va gaz nasoslari hududlarda darajada cho'kishi, bu quruqlikda ham o'zlashtirilayotgan konlar joylashgan dengiz tubining hududlarida ham sodir bo'ladi. Muhim holatlarda chukish darajasi yiliga 81 sm ga yetishi mumkin.
RAQAMLI TEXNOLOGIYALAR DAVRIDA TILLARNI INTENSIV O'QITISHNING PSIXOLOGIK-
PEDAGOGIK JIHATLARI RESPUBLIKAILMIY-AMALIY ANJUMANI 2023-yil 2-iyun
Olimlar shuningdek neftni faol haydash va kichik zilzilarar faollashishi o'rtasidagi to'g'ridan to'g'ri bog'liqligni qayt etadilar. Neft qazib olish shuningdek, turli sabablarga ko'ra yiliga 10 million tonnagacha neft bo'gan Jahon okeaniga salbiy ta'sir ko'satadi. Aerofotosurat natijalari shuni kursatadiki butun sirtning uchdan bir qismi allaqachon yupqa yog'li plyonka bilan qoplangan, bu dengiz faunasi va qushlarning ommaviy nobut bulishiga olib keladi.
Gaz ishlab chiqarish va qayta ishlash korxonalari atmosferani uglivodorodlar bilan ifloslantiradi. Neftni yoqilg'I sifatida ishlatish yoqilg'idan atmosferaga chiqaradi katta soni korbanat angidirid va kislorod nisbati seziralli datajada o'zgaradi: kislorod darajasi 0.02%ga kamaydi, korbonot angidirid 12% ga oshdi. Ekologiyaga ta'sir ko'rsatadigan daraxtlarning o'sishiga, tarkibining ketishiga va strukturaning soddalashishiga olib kelmoqda. Ekologik vaziyatni taranglashishini oldini oloish uchun Hayvonlar va o'simliklarga yashash sharoitlarini o'zlashtirish, yuqori konsentratsiyalanishni oldini olish. Ifloslanishi to'plash va sirt qatlamida tarqalishini rag'batlantirish ular tuzlarni eritib ularni neft to'kilmasidan olib tashlash kerakligi.
Xulosa qilib shuni aytish mumkinki tabiiy resurslardan oqilona foydalanish orqali nafaqat bugungi kunda atrof muhitni muhofaza qilish balki, ertanggi kundagi avlodlarga meros qilib iflos havo yoki suvni emas balki toza musaffo osmonni qoldirganimiz maqsadga muvofiq bo'ladi. Atrof muhitni muhofaza qilishni tabiiy resurslardan foydalanishda zamonaviy metodlardan foydalanish, chet el tajribasini amalga tatbiq etish orqali resurslardan tejab tergab foydalanish orqali amalga oshirish mumkin.
REFERENCES
1. «O'zbekiston Respublikasi iqtisodiyoti» T. "O'zbekiston Milliy ensiklopediyasi" 1998y.105-bet.
2. O'zbekiston iqtisodiy ijtimoiy geografiyasi. Soliyev. Toshkent.
3. SamDU atrof muhitni muhofaza qilish haqida o'quv qo'llanma.
4. www.lex.uz internet sayti.
5. Kuzibayevna K. D. et al. Drying of the Aral Sea and changes in the landscape of the Aral
6. Sea region //Texas Journal of Multidisciplinary Studies. - 2022. - Т. 4. - С. 108-110.
7. Броварский В. Д., Турдалиев А. Т., Мирзахмедова Г. И. Воздействие температуры окружающей среды на пчел и растения //Научное обозрение. Биологические науки. -2020. - №. 3. - С. 43-48.
Malikova, D. (2020). Deposit base of Uzbekistan commercial banks. World Scientific News, (143), 115-126.
8. Malikova, D. (2020). Consulting services market of Uzbekistan. World Scientific News, (145), 168-179.
9. Malikova, D. (2023). METHODOLOGY FOR EFFECTIVE ASSESSMENT OF THE LEVEL OF ECONOMIC SECURITY OF BANKS. Innovative Society: Problems, Analysis and Development Prospects, 96-98.
10. Malikova, D., & Ziyadullayeva, M. (2023). INFLATION: THEORETICAL ASPECTS AND ANALYSIS OF PRICE CHANGES IN UZBEKISTAN. Galaxy International Interdisciplinary Research Journal, 11(2), 204-207.
11. Malikova, D., & Abduganieva, F. (2023). The Role of Consulting in the Modern Economy. Global Scientific Review, 12, 1-4.
12. Malikova, D., & Rakhmonov, N. (2023). MONETARY AGGREGATES AND THEIR IMPORTANCE IN THE ECONOMY.
RAQAMLI TEXNOLOGIYALAR DAVRIDA TILLARNI INTENSIV O'QITISHNING PSIXOLOGIK-
PEDAGOGIK JIHATLARI RESPUBLIKA ILMIY-AMALIY ANJUMANI 2G23-yil 2-iyun
13. Malikova, D., & Ochilova, I. (2023). Analysis of the Current State of Deposit Operations of Commercial Banks of Uzbekistan. Web of Synergy: International Interdisciplinary Research Journal, 2(2), 28-31.
14. Malikova, D., & Ochilova, I. (2023). THE IMPORTANCE OF DOMESTIC BANKS'PRECIOUS METALS ACCOUNTING OPERATIONS. International journal of advanced research in education, technology and management, 2(2).
15. Маликова, Д. (2021). UMUM TA'LIM MAKTABLARIDA KITOBXONLIK STRATEGIYASINI QO 'LLASH: Malikova Dilrabo Mahmudovna, O 'zbekiston pedagogika fanlari ilmiy tadqiqot instituti tayanch doktoranti. Образование и инновационные исследования международный научно-методический журнал, (7), 299305.
