CC BY
11ASINXRON MASHINADAGI ELEKTRMEXANIK OTKINCHI JARAYONLARNI
TAHLIL QILISH Maxmudov Bobomurod Qurash o'g'li
Jizzax politexnika instituti 2-kurs talabasi https://doi.org/10.5281/zenodo.10802322
Annotatsiya. Hozirgi vaqtda ishlab chiqarish korxonalarida inson qol mehnatini yengillashtirish maqsadida turli operatsiyalarni bajaruvchi dastgohlar va qurilmalar mavjud.Ularni harakatga keltirish uchun aksariyat hollarda asinxron dvigatellardan foydalaniladi.Demak asinxron dvigatel oszi nima va u qanday funksiyani bajaradi. Asinxron dvigatel elektr energiyasini mexanik energiyaga aylantirib beradigan mashina.Asinxron dvigatellar arzonligi va doimiy ravishda texnik xizmat ko rsatish imkoniyati mavjudligi sabab turli ishlab chiqarish korxonalarida keng foydalanilib kelinmoqda. Asinxron divigatellar qurilmalarni harakatlantirib mahsulotlarni u joydan bu joyga tashish, aralashtirish va h.k operatsiyalarni amalga oshiradi.
Kalit so'zlar: motor, stator, rotor, transformator, fazalar, reostat, moment, kontaktor.
Asinxron elektr mashina — Rotorining aylanish chastotasi stat-rinint magnit maydoni aylanish chas-totasiga mos kelmaydigan o'zgaruvchan tok elektr mashinasi. Asosiy qismlari: staninaga o'rnatilgan po'lat o'zak va o'zakka o'ralgan chulg'amlardan iborat stator hamda o'qqa o'rnatilgan va ariqchalariga chulg'amlar joylashtirilgan po'lat o'zakdan iborat rotor. Rotor o'zagi ham, stator o'zagi ham po'lat plastinalardan yig'iladi. Chulg'amlarning bir-biriga o'zaro ulanishi va manbadan tok bilan ta'minlanishi usuliga ko'ra stator bir, ikki, uch va ko'p fazali qilib tayyorlanishi mumkin. Uch va ko'p fazali chulg'amlar o'zaro yulduzcha, uchburchak va ko'pburchak shaklida ulanadi. Chulg'amlarining tayyorlanishiga ko'ra, rotor qisqa tutashtirilgan va fazarotorli xillarga bo'linadi. Stator bilan rotor orasidagi havo tirqishi iloji boricha kichik (0,025 mm gacha) qilinadi. Asinxron elektr mashina rotorining aylanish chastotasi stator magnit maydonining aylanish chastotasiga bog'liq bo'ladi va iste'mol qilinadigan tok chastotasi hamda mashinaning juft qutblar soni bilan aniqlanadi. Sirpanish (siljish) qiymatiga qarab, Asinxron elektr mashinani asinxron elektr dvigatel va asinxron generator sifatida ishlatish mumkin.
Asinxron mashinalarning aylanma diagrammasini A.Geyland (1884-yil), yanada aniqrog'ini esa Osanna (1900 -yilda) taklif qildi. Asinxron mashinalarningaylanma diagrammasini mavjud matematik tasdiqlarini K.A.Krug 1907-yilda berdi. Elektr mashinalarining nazariyasining rivojida 1897-yilda I.Shteynmetsomning simvolli metodi va asrimizning 20-yillarida Forteskning simmetrik tashkil etuvchilar metodining kirib kelishi muhim asos bo'ldi.
Asinxron mashinaning tuzilishi:Asinxron mashina ikki qism: qo'zg'almas (rotor) va aylanuvchi (stator) qismlardan iborat. Rotor stator ichiga o'rnatiladi. U val, magnit o'zak (magnit o'tkazgich) va uning tashqi silindrik yuzasidagi pazlariga joylashtirilgan qisqa tutashgan (ko'p fazali) chulg'am yoki uch fazali chulg'amdan iborat. Stanina, magnit o'zak va uning ichki silindrik yuzasidagi pazlarida joylashgan bir, ikki yoki uch fazali chulg'amdan iborat. Stator va rotorlarning magnit o'zaklari maxsus elektrotexnik po'latdan tayyorlangan yupqa tunukalardan yig'iladi.
Qisqa tutashgan rotorli asinxron m otor — rotorining p o 'lat o 'zagi pazlariga eritilgan alum in iy quyilib chulg'am o 'tkazgichlari (steijenlar) hosil qilinadi va ularning pazlardan tashqari uchlari ikki tom ondan quym a alum iniy halqalar orqali qisqa tutashgan bo'ladi. N atijad a, yaxlit «olm axon katagi» ko 'rinishidagi qisqa tutashgan chulg'am hosil qilinadi.Faza rotorli asinxron m otori ham val, valga o 'rnatilgan p o 'lat o 'zak, uning pazlariga bir-biriga nisbatan 120" ga siljigan uch fazali chulg'amjoylashtiriladi. Rotom ing fazaviy chulg'am lari yulduz usulida ulangan bo'ladi va ulam ing uchlari esa valning b ir tom onida o 'm atilgan uchta mis yoki jez (m is va rux aralashmasi) halqalarga ulanadi.Ishlash prinsipi. U ch fazali asinxron m otom ing stator chulg'amiga uch fazali tok berilganda vujudga kelgan m agnit yurituvchi kuch (M Y K )statorda aylanish chastotasi n ,= 60 f /p bo 'lgan aylanma magnit maydonni hosil qiladi. Bu m aydon kuch chiziqlari stator chulg'ami o 'ram larini va rotorning qisqa tutashgan chulg'am steijenlarini yoki uch fazali chulg'am i o 'ram larini kesib o 'tib, ularda E Y K lar hosil qiladi.Agar rotor chulg'am i qisqa tutashgan bo'lsa, undagi E Y K ta'sirida qisqa tutashgan rotor chulg'am lari o 'tkazgichlaridan tok o 'tib, bu tokning stator hosil qilgan aylanm a magnit maydoni bilan o 'zaro ta'siri natijasida rotor chulg'am i o 'ram lariga elektrom agnit kuch ta'sir qiladi. Bu kuch hosil qilgan aylan tiru vch i (e le k tro m a g n it) moment tor momentdan katta bólsa,rotorni aylanma magnit maydon yo'nalishida aylantiradi.Aylanma magnit maydonning aylanish chastotasi n t bilan rotomning aylanish chastotasi n orasidagi nisbiy farqqa sirpanish deyiladi.
Uzgaruvchan tok mashinalarining stator chulgamlari, ularni xisoblash va urash usullari bilan oldingi bulimda tanishdik. Stator pazlariga uchta stator chulgami joylashtiriladi. CHulgamlarning bosh va oxirgi uchlari mashina korpusining yon yoki ust tomoniga urnatilgan klemmalar kugisiga chikariladi. Stator chulgamlarining bosh uchlari S1, S2, SZ bilan va oxirgi uchlari S4, S5, S6 bilan belgilanadi. Stator chulgamlari yulduz yoki uchburchak usulida ulanadi. Chulgamlarni bunday usullarda ulash ushbu dvigatelni kiymati buyicha marta fark kiladigan ikki xil kuchlanishda (380/220 V yoki 220/127 V) ishlatishga imkon beradi. Kupincha asinxron
dvigatel 380/220 V kuchlanishga muljallab tayyorlanadi. Agar tarmok. kuchlanishi 380 V bulsa, stator chulgamlari yulduz usulida, tarmok. kuchlanishi 220 V bulsa, chulgamlar uchburchak usulida ulanadi. Ishlatish davomida stator chulgamlarini turli usulda ulashni osonlashtirish maksadida klemmalar kutisida ayrim chulgamlarning bosh va oxirgi uchlari ma'lum tartibda urnatiladi. 3-rasmda klemmalarni urnatish tartibi va chulgamlarning ulanishi kursatilgan. Agar tarmok. kuchlanishi dvigatelb pasportida kursatilgan kuchlanishga moe kelmasa, bunday dvigatelni shu tarmoqqa ulab ishlatish mumkin emas.
Asinxron mashinalarning alohida ish rejimlarini o'rganishda ularni simmetrik ko'p fazali mashina deb hisoblab, stator bilan rotor orasidagi o'zaro induksiya havo bo'shligidagi magnit oqimning asosiy, ya'ni birinchi garmonikasi ta'siriga bog'liq deb hisoblaymiz. Stator cho'lg'ami birlamchi va rotor cho'lg'ami ikkilamchi cho'lg'am deb qabul qilamiz. Stator va rotorda uch fazali cho'lg'amlar o'rnatilgan. Birlamchi cho'lg'am U1 kuchlanishli uch fazali manbaga ulangan ikkinchi cho'lg'am esa qarshilik 0yul< ga ulangan, bu xolda asinxron mashina transformator rejimida ishlaydi. Simmetrik birlamchi I1 toklar magnitlovchi kuchning asosiy garmonikasini hosil qiladi, uning amplitudasi:
• (8.1) va bitta qutbda birlamchi aylanuvchi magnit oqimini hosil qiladi.
• (8.2) Ikkilamchi rotorcho'lg'amida induksiyalangan I2 toklar rotor cho'lg'amida xosil qilgan magnitlovchi tokning asosiy garmonikasini amplitudasi:
• (8.3) va magnit oqimini hosil qiladi. (8.4)F1 va F2 magnit oqimlar bilan bir xir xil tezlik bilan aylanib, mashinaning umumiy magnit oqimi F ni hosil qiladi. Umumiy magnit oqim transformatorga o'xshash birlamchi va ikkilamchi cho'lg'amlarda Ye1 va Ye2 eyuk larni induksiyalaydi. Rotori tormozlangan asinxron mashinaning ish rejimi, agar stator va rotorning pazlari bir-biriga mos kelmaganligi hisobga olinmaganda, rotorning holatiga bog'liq bo'lmaydi:Rotorning har qanday holatida ham asinxron mashinaning vaqt va fazoviy diagrammalari o'zgarmasdan qoladi.
REFERENCES
1. U. T. Berdiyev, N. B. Pirmatov elektromexanika
2. N.S.Salimov, N.B.Pirmatov
3. Ibroximov U. Elektr mashinalari
4. Salimov J.S.Elektr mashinalari
5. https://azkurs.org/elektrotexnika-elektromexanika-va-elektrotexnologiya.html?page=18
