CC BY
19Кадырова Урие Рефатовна.
Репрезентацияобразоввозлюбленной и влюбленного в поэзии Ашыка Умера (на примере одного стихотворения)
В статье рассматривается образ влюбленного и возлюбленной в поэзии Ашыка Умера. Изначально дан анализ исследований, посвященных творчеству поэта. На примере одного стихотворения показано многообразие художественных средств, используемых автором для отражения данной темы. Показано, что основные образы любовной лирики - возлюбленная и влюбленный всегда используются вместе. Наряду с описанием красоты и особенности возлюбленной всегда описана боль и страдания влюбленного. Творчество Ашыка Умера - это бескрайняя сокровищница ярких образов и разнообразных выразительных средств, изучение и анализ которых одна из важных задач современного крымскотатарского литературоведения.
Ключевые слова: Ашык Умер, возлюбленная, влюбленный, мурабба, изобразительные средства.
Kadyrova Urie Refatovna.
Representation of images of the Beloved and in Love in the Poetry of Ashyk Umer (on the Example of One Poem)
The article examines the image of a lover
1 Кадырова Урие Рефатовна, младший научный сотрудник НИИ крымскотатарской филологии, истории и культуры этносов Крыма ГБОУВО РК КИПУ имени Февзи Якубова (Симферополь, Крым)
У.Р. КАДЫРОВА1, E-mail: uriye@list.ru
Ашыкъ Умернинъ шиирлеринде севгили ве ашыкъ образларнынъ айдынлатылувы (бир шиир мисалинде)
УДК: 929Умер + 821.512.145
and beloved in the poetry of Ashyk Umer. Initially, an analysis of studies devoted to the poet's work is given. The example of one poem shows the variety of artistic means used by the author to reflect this topic. It is shown that the main images of love lyrics -beloved and lover are always used together. Along with the description of the beauty and characteristics of the beloved, the pain and suffering of the lover are always described. The work of Ashyk Umer is an endless treasury of vivid images and various means of expression, the study and analysis of which is one of the important tasks of modern Crimean Tatar literary criticism.
Key words: Ashyk Umer, Beloved, Lover, Murabba, Visual Means.
Къырымтатар ве бутюн тюрк ашкъ эдебиятынынъ энъ буюк темсильджиси, айдын сымаларындан бири - Ашыкъ Умердир.
Бугуньге къадар Ашыкъ Умер - ады белли, шахсиети мешур, иджады дикъкъат чекмеге девам эткен шаирлерден биридир. Онынъ ичюн эм къырымтатар, эм тюрк, эм рус эдебиятынынъ векиллери шу сыма узеринде даима меракънен чалыша, огрене эдилер. Иште, олардан эписинде токъталмайып, тек бир къачыны анъмагъа истеймиз.
Бу саада энъ семерели чалышкъан, хызметлери баягъы терен олгъан алимлер - тюрк тедкъикъатчыларыдыр. Амма олар даа чокъ Ашыкъ Умер ким олгъаныны, онынъ шахсиетини айдынлаталар. Белли тюркшынас Фуад Копрюлю [Koprulu, 1962], эдебиятшынас Нихад Сами Банарлы [Banarli, 1987], тедкъикъатчы
Абдуллах Кабаклы [КаЬак1|, 1987], тюрк эдебиятшынасы, тедкъикъатчы Садеддин Нузет Эргун [Егдип, 1936] Ашыкъ Умерге буюк къыймет кеселер. Бу ерде Ф. Копрюлю-заденинъ сёзлерини анъмамакъ мумкюн дегиль: «Ашыкъ Омер - ялынъыз кенди асырдаки саз шаирлерининъ дегиль, кендинден эвель ве сонъра келип кечкен бутюн саз шаирлерининъ энъ мешурыдыр» [КоргйЮ, 1962].
Рус алимлери арасында Ашыкъ Умерге дикъкъат айыргъан ве буюк эмиет берген белли шаркъшынас Феликс Домбровский олгъан эди.
Къырымтатар эдебиятында, белли шаиримизнен багълы малюматлар, 1894 сенесинден басылмагъа башланды. 1894 йылында Багъчасарайда Исмаил Гаспринский тарафындан «Ашыкъ Умернинъ диваны» адлы, 105 шиирден ибарет олгъан китабы дюнья юзюни корьди.
Умумен алгъанда, Ашыкъ Умер узеринде къырымтатар эдебиятында Э. Шемьи-заде [Шемьи-заде, 1969; Шемьи-заде, 1974; Шемьи-заде, 2000], Б. Гъафар, Л. Меметова [Гъафар, 1980; Гъафар, Меметова, 1983], Р. Фазыл [Ашыкъ Умер, 1989; Ашыкъ Умер, 1990; Фазыл, 1999; Фазылов, 2001; Фазылов, 2001], З. Акъсакъов [Акъсакъов, 1985], Н. Абдульваап [Грёзы розового сада, 1999; Грёзы любви, 2003], Т. Б. Усеинов [Усеинов, 1999], С. Нагаев [Нагаев, 2001], Ю. Къандым [Окрушина, 2003] чалышкъан эдилер.
Ашыкъ Умернинъ шиирлеринде ашыкъ ве севгили образларнынъ айдынлатылув меселесини огренмек ичюн бу саада япылгъан араштырмаларны козьден кечирмелимиз. Не языкъ ки, къырымтатар эдебиятында шаиримизнинъ иджады терен огренильмеди, яни яратыджылыгъынынъ жанрлары, образлар чешитлилиги, услюп хусусиетлери, айры-айры шиирлернинъ талиллери киби меселелерине
киришильмеди, токъталмады.
Ишимизде чокъусы рус - И. В. Стеблёванынъ «Семантика газелей Бабура» [Стеблёва, 1982] ве тюрк М. Н.
Сеферджиогълунынъ «Неви диванынъ талили» [Sefeгcioglu, 1990] киби менбаларнен файдаландыкъ.
Бу саа араштырма, тедкъикъатларгъа не къадар мухтадж олгъаныны къайд этмемек мумкюн дегиль. Биз де шу саанынъ аспектлеринден бирисинде токъталмакъ истер эдик. Ашыкъ Умернинъ лирик шиирлерининъ энъ зенгин мевзусы -ашкътыр. Ве, эльбетте, ашкъ мевзусынынъ, ильк эвеля, дикъкъат чеккен тарафы -ашыкъ ве севгили образларыдыр.
Макъалемизде образлар системине кирген иште бу эки образыны, яни севгили ве ашыкъны бираз ачыкъламагъа, айдынлатмагъа тырыштыкъ. Аслында, чокъ мундериджели, ренкли, чокъ аспектли, чокъ тарафлы бу образларыны биз бир шиирде талиль эттик. Ашыкъ Умернинъ 2000-ге якъын шиирлеринден бир шиири сечильмеси, онынъ буюк потенциалына, пек характеристик олгъанына багълы. Яни шаиримизнинъ шиирлери фаркълы образларнен, бедий васталарынен о къадар зенгиндир ки, тек бир шиир мисалинде бутюн инджеликлерини, онынъ иджадына аит хусусиетлерини косьтермек мумкюндир.
Чалышмамызнынъ эсас мевзусы Ашыкъ Умернинъ ашкъ ве диний-фельсефий лирикасы эсасында образларнынъ чешитлилигидир. Бу макъалемиз умумий ишимизнинъ энъ уфакъ бир къысмыдыр. Эсасен мында токъталгъан ве ачыкълангъан фикир - Ашыкъ Умернинъ лирик шиирлерини талиль этип, баш образларыны айдынлатувдыр. Яни шаиримизнинъ бир мураббасыны козьден кечирип, биз севгили ве ашыкъ образларыны огренемиз.
Ашыкъ Умернинъ бир мураббасыны алып, талиль этмеге тырышайыкъ.
1. Алем ичре хублугъы мешур олан дильберми бу?
Леблери бал, дишлери дюрр, дане-и гевхерми бу?
Гульшен-и хюсни музеййен хуб джемалы афитаб.
Ренки ал олмыш, янагъы ляле-и ахмерми бу?
2. Хюснюне, адеттир, эйлер, чюнки эр дильбер гъурур,
Бир тебессюмле идер, амма диле бахш-и сюрюр.
Гёр Худанынъ хикметин, халкъ, эйлемиш бир паре нур
Хеп гёренлер диди иште, мех-и энверми бу?
3. Ол перининъ медхи диллерде даим даситан,
Ким оны икълим-и хюсне эйлемиш хакъан-и земан?
Афитаб-и хюсни зиб-и мех юзю гульден нишан,
Бильмедим хуриймидир ёкъса пери-пейкерми бу?
4. Сёйлесем бир сёз анъа ремзи-рюмюз иле дуяр,
Хем ферасеттен хабир ве хем маарифтен уяр.
Бакъмагъа козьлер къамашур, бакъышы джанлар къыяр.
Дер ки, Ашыкъ Умер: «Акълым алан дильберми бу?»
1. Бу дюльберми, гузеллигинен бутюн дюньягъа мешур олгъан? Бумы, дудакълары бал, тишлери инджи, джевхер данеси, гузеллиги гуль багъчасы, кунешнен сюсленген дюльбер юзюли, янагъы къырмызы ляле киби ал олгъан?
2. Гузеллигине алышкъан, эр дюльбер гъурурлы, бир тебессюмнен кетер, амма гонъюльге бахшыш олур, бир парча нур яратты - Аллахнынъ икметини корь, эп корьгенлер деди: «Бумы ай киби парлагьан гузель?»
3. О перининъ медхи тиллерде дестан олды. Оны ким гузеллик диярына земаненинъ хакъаны эйледи? Гузеллиги кунеш, юзю айнен безетильген, гульден
нишан, бу уриймидир, пери-пейкерми, бильмедим?
4. Бир сёз сёйлесем, оны символик манада анълар. Эм ферасеттен билир, эм маарифтен уяр. Козьлер къамашыр бакъкъанда, бакъышы джангъа къыяр. Дер ки, Ашыкъ Умер: «Бу дюльберми акълымы алгъан?»
Корьгенимиз киби, бу мураббада ашыкъ озь севгилисини тарифлей, онынъ дюльберлигини, гузеллигини анълата. Мураббанынъ секиз мысрасындан тек экисинде севгилининъ тасвири бериле, къалгъан алтысында исе «пери-пейкерми бу?» (бу пери киби дюльберми?), «дильберми бу?» (дюльберми бу?) «янагъы ляле-и ахмерми бу?» (янагъы къырмызы лялеми бу?) деген суаллер къоюла. Яни ашыкъ озь севгилиси акъкъында тасавурларны акълында тута эди ве онынънен къаршылашкъанда бутюн тасавурларны хатырлап, къыяс эте. Бу эсерде ашыкъ суаллерни озюне къоя ве, бойлеликнен, севгилисининъ тарифини эте. Яни мысра мысрадан севгилисини анълата, онынъ дюльберлигинде токътала, тасвир эте. Яни, бу - мурабба-тасвирдир.
Биринджи дёртлюкте, бир кереден севгилининъ не къадар дюльбер олгъаныны коре билемиз. Мында къулланылгъан тасвирий васталарнынъ пек зенгин олгъаныны къайд этмеге мумкюн. Меселя, биринджи ве экинджи мысраларда мубалягъа («алем ичре хублугъу мешур» - гузеллиги бутюн дюньягъа мешур, гузеллигинен дюньягъа белли олгъан) ве меджазлар («леблери бал» - дудакълары бал, «дишлери дюрр дане-и гевхер» - тишлери инджи джевхер данеси) къулланыла. Бу сатырларда ашыкъ озь севгилисини башкъалардан энъ устюн, энъ мешур ве энъ аджайип дюльберликте олгъан гузель оларакъ тарифлей.
Учюнджи ве дёртюнджи мысраларда, кене де, мубалягъа («гульшени хюсню музейен» - гульшен гузеллигинен
сюсленген, гузеллиги гуль багъчасы киби безетильген) ве меджазларгъа («джемали афитаб» - юзю кунеш, «янагъы ляле»
- янагъы ляле) расткелип, биринджи мысраларнынъ къуветлендирмесини къайд этмеге мумкюн. «Джемали афитаб» дегенде - ашыкъ севгилининъ ашыры дереджеде дюльбер олгъаны тарифлей. Бу дюльберлик иле севгилининъ сыджакълыгъы, якъыджылыгъы, ашыкътан узакъ, онъа етмеси кучь олгъаны да козьге алына.
Экинджи дёртлюкнинъ биринджи ве экинджи мысраларында, севгилининъ гузеллигинен бирликте гъурурлы, кибар олгъаны да къайд этиле. О, тек бир тебессюм иле бакъа, амма бу ашыкълар ичюн бахшыштыр.
Учюнджи ве дёртюнджи мысраларда мубалягъа («Худанынъ хикметин» -Аллахнынъ икмети), меджаз («паре нур» - нур парчалары), къыяс («мех-и энверми» - ай киби айдын, ай киби парлагъан) къулланыла. Оларнынъ ер алмасы севгилининъ не дередже дюльбер олгъаныны акс эте.
Учюнджи дёртлюкнинъ биринджи мысрасында севгили догърудан-догъру «пери» адынен анъыла («ол перининъ» -(о перининъ) - меджаз). Бундан гъайры, онынъ дюльберлиги «тиллерде дестан» олгъаны къайд этиле. Севгили ашыры дереджеде гузель олгъаны ичюн «хюсне эйлемиш хакъан» (гузеллернинъ хакъаны, дюльберлернинъ энъ дюльбери) -мубалягъа) оларакъ анълатыла.
Учюнджи дёртлюкнинъ учюнджи мысрасында севгили - «Афитаб-и хусни зиб-и» (гузеллиги кунешнен сюсленген, кунеш гузеллигинен зийнетлендирильген)
- меджаз), «мех юзю» (юзю ай - къыяс). Бу меджаз ве къыяслар ярдымынен муэллиф севгилининъ ашыкътан пек узакъ олгъаныны косьтере. Кене де бу сатырларда «бильмедим хуриймидир ёкъса пери пейкерми» (уриймидир ёкъса пери киби дюльберми бильмедим - къыяс). Урий ве мелеклер инсан козюне корюнмез
барлыкълар. Яни, кене де, шаир ашыкъ севгилисине ич къавушмаджагъыны косьтере.
Дёртюнджи дёртлюкнинъ экинджи мысрасында севгилининъ гузеллиги янында онынъ зекийлиги («ферасеттен хабир» - ферасетли, акъыллы, «маарифтен уяр» - маарифтен уяр), акъыллы, бильгили олгъаны къайд этиле.
Дёртюнджи дёртлюкнинъ учюнджи ве дёртюнджи мысраларында севгилининъ дюльберлигинден, парлакълыгъындан онъа бакъмасы агъыр олгъаны («бакъмагъа козьлер къамашур» - бакъмагъа козьлер къамашыр) ве ашыкънынъ алы («акълымы алан дильбер» - акълымы алгъан дюльбер, мени диване эткен дюльбер) анълатыла. Бу сатырда гизли къыясны корьмеге мумкюн: «акълымы алан дильбер» - «мени озюне багълагъан, ашыкъ, диване эткен дюльбер» манада къулланылгъаны къайд этмеге мумкюн.
Шу мураббада биз эки баш образгъа -ашыкъ ве севгилиге расткелемиз. Бу ерде севгилининъ образы даа да чокъ тасвир этиле, яни дикъкъат там онъа айырыла. Онынънен багълы бир сыра меджаз, мубалягъа, къыяслар ер алмакъталар. Тек мураббанынъ сонъунда, биз, ашыкъ образына («акълымы алан дильбер» -«мени дели-диване эткен») расткелемиз.
Корьгенимиз киби, Ашыкъ Умернинъ лирик шиирлери эки баш образ узеринде къурула. Олар: пек дюльбер, назик, вефасыз, меракъсыз - севгили ве заиф, аджыныкълы алда олгъан - ашыкъ. Бу эки унсур даима бири-бирине къаршы къоюлалар. Эгер де шиирде севгили дюльберлигининъ тасвирине расткельсек, мытлакъа ашыкънынъ ыстырап, эзиет, замет чеккенини де коребилирмиз. Эсас мевзунынъ эки образы бири-биринен пек багълылар: севгилининъ дюльберлиги ашыкъ ыстырапларнынъ себеби ола, амма бу дюльберлик акъкъында биз ашыкънынъ севгисинден, тарифинден билемиз. Бу эки къысым бири-биринден айырылмайып, даима бирликте къулланылып бир мевзу
мейдангъа кетирелер. тюкенмез бир хазинедир. Шу хазиненинъ
Бойледже, Ашыкъ Умернинъ тек инджилерини, джевхерлерини бирер-бирер
бир мураббасыны козьден кечирип, огренип, талиль этип, айдынлатып биз
зенгин, толукъанлы севгили ве ашыкъ Ашыкъ Умернинъ къыйметини юксельте
образларынен таныш олмагъа наиль билемиз. олды. Шаиримизнинъ иджады битмез,
Эдебият:
1. Акъсакъов З. Ашыкъ Умер // Йылдыз. 1985. №1. С. 66-73.
2. Ашыкъ Умер. Ашыкънынъ йырлары. Джылт II. / терт. Р. Фазыл. Ташкент: Гъафур Гъулам адына эдебият ве санъат нешрияты, 1990. 496 с.
3. Ашыкъ Умер. Шиирлер ве гъазеллер. Джылт I. / терт. Р. Фазыл. Ташкент: Гъафур Гъулам адына эдебият ве санъат нешрияты, 1989. 472 с.
4. Грёзы любви. Поэзия крымских ханов и поэтов их круга / пер. С. Дружинина, сост. коммент. и послесл. Н. Абдульваапа. Симферополь: Доля. 2003. 71 с.
5. Грёзы розового сада (из средневековой крымскотатарской классической поэзии) / пер. С. Дружинина, сост. коммент. и послесл. Н. Абдульваапа. Симферополь: Сонат. 1999. 88 с.
6. Гъафар Б. Ашыкъ Умер бизим заманымызда // Йылдыз 1983. №4. С.139-140.
7. Гъафар Б., Меметова Л. Ашыкъ Умер // Йылдыз. 1980. №3. С.128-137.
8. Окрушина сонця: Антол. крымскотат. поезп XIII - XX ст. / упоряд. М. Мiрошнiченко, Ю. Кандим. 2003. 792 с.
9. Стеблева И.В. Семантика газелей Бабура. Москва: Изд. «Наука». 1982. 201 с.
10. Усеинов Т.Б. Къырымтатар эдебиятынынъ орта асырлар девири. Симферополь: Къырымдевокъувпеднешир. 1999. 176 с.
11. Фазыл Р. Ашыкъ Умер // Йылдыз. 1999. №2. С.48-53.
12. Фазылов Р. Ирмакълар. Эдебий макъалелер, очерклер, хатырлар, левхалар. Симферополь: Къырымдевокъувпеднешир. 2002. 552 с.
13. Фазылов Р., Нагаев С. Къырымтатар эдебиятынынъ тарихы. Къыскъа бир назар. Симферополь: Къырымдевокъувпеднешир. 2001. 640 с.
14. Шемьи-заде Э. Ашыкъ Умер // Ленин байрагъы. 1969. Январь. 11,14,16.
15. Шемьи-заде Э. Омюр ве яратыджылыкъ. Эдебий макъалелер. Ташкент: Гъафур Гъулам адына эдебият ве саньат нешрияты. 1974. 148 с.
16. Шемьи-заде Э. Шаир Ашыкъ Умер ве онынъ классик эдебиятымыздаки ери. / Эдебий ве тенкъидий макъалелер. Симферополь: Доля. 2000. С. 5-36.
17. Banarli N.S. §ik Ömer / Resimli Türk Edebiyati Tarihi. C. II. istanbul: Milli egitim basimevi, 1987. S. 719-720.
18. Ergun S.N. A§ik Ömer: Hayati ve §iirleri. Ankara: Semih Lütfi Matbaa ve Kitabevi, 1936. 444 s.
19. Kabakli A. §ik Ömer / Resimli Türk Edebiyati. C. II. istanbul: Milli egitim basimevi, 1987. S. 696-701.
20. Köprülü F. Türk saz §airleri II: XVII asir saz §airlerininden: Gevheri A§ik Ömer. Karacaoglan. Ankara: Güven Basimevi. 1962. S. 253-314.
21. Sefecioglu M.N. Nevi divanin tahlili. Ankara: Gaye Matbasi. 1990. 448 s.
