Научная статья на тему 'АНОРНИНГ GYULASHE НАВИ ЭКСПЛАНТЛАРИНИ ЮЗА СТЕРИЛЛАШ'

АНОРНИНГ GYULASHE НАВИ ЭКСПЛАНТЛАРИНИ ЮЗА СТЕРИЛЛАШ Текст научной статьи по специальности «Агробиотехнологии»

38
6
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
Ключевые слова
Анор / Punicagranatum L. / Punicea / эксплант / юза стериллаш / зарарланган куртаклар / микроклонал кўпайтириш / in vitro / Pomegranate / (Punicagranatum L.) / Punicea / explant / surface sterilization / damaged kidney / micropropagation / in vitro

Аннотация научной статьи по агробиотехнологии, автор научной работы — Жахонгир Менгдобилович Очилдиев, Сохиб Яхшибекович Исламов

Мақолада анорнинг Gyulashe нави экспланти натрий гипохлориднинг (NaOСl) 0,1 ва 0,3 фоизли эритьмасида 10, 20, 30 va 40 дақиқа давомида стерилланганда, зарарланган ва яшаб қолган куртаклар фоизи ѐритилган. In vitro усулида анор кўпайтиришнинг устун жиҳатларидан яна бири шундаки, жуда юқори кўпайиш хусусиятига эга бўлиб одатий усулда кўчатлар етиштиришда бир қанча муаммолар туғилиб кўчат етиштириш қийинлашган бир пайтта in vitro шароитида минглаб клон кўчатларини етиштириши мухим аҳамиятга эга

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
iНе можете найти то, что вам нужно? Попробуйте сервис подбора литературы.
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.

The article shows the percentage of damaged and surviving buds during sterilization of Gulashe pomegranate for 10, 20, 30 and 40 minutes in 0.1 and 0.3% sodium hypochlorite solution (NaOCl). Another advantage of in-vitro pomegranate propagation is that it has a very high reproductive capacity and it is important to grow thousands of clone seedlings in vitro at a time when it is difficult to grow seedlings in the traditional way.

Текст научной работы на тему «АНОРНИНГ GYULASHE НАВИ ЭКСПЛАНТЛАРИНИ ЮЗА СТЕРИЛЛАШ»

АНОРНИНГ GYULASHE НАВИ ЭКСПЛАНТЛАРИНИ ЮЗА

СТЕРИЛЛАШ

Жахонгир Менгдобилович Очилдиев

Академик М.Мирзаев номидаги бо-дорчилик, узумчилик ва виночилик илмий-

тадыиыот институти таянч докторанти

Сохиб Яхшибекович Исламов

Тошкент давлат аграр университети, профессори

АННОТАЦИЯ

Маколада анорнинг Gyulashe нави экспланти натрий гипохлориднинг (NaOCl) 0,1 ва 0,3 фоизли эритьмасида 10, 20, 30 va 40 дакика давомида стерилланганда, зарарланган ва яшаб колган куртаклар фоизи ёритилган. In vitro усулида анор купайтиришнинг устун жихдтларидан яна бири шундаки, жуда юкори купайиш хусусиятига эга булиб одатий усулда кучатлар етиштиришда бир канча муаммолар тугилиб кучат етиштириш кийинлашган бир пайтта in vitro шароитида минглаб клон кучатларини етиштириши мухим ахдмиятга эга.

Калит сузлар: Анор, Punicagranatum L., Punicea, эксплант, юза стериллаш, зарарланган куртаклар, микроклонал купайтириш, in vitro.

ABSTRACT

The article shows the percentage of damaged and surviving buds during sterilization of Gulashe pomegranate for 10, 20, 30 and 40 minutes in 0.1 and 0.3% sodium hypochlorite solution (NaOCl). Another advantage of in-vitro pomegranate propagation is that it has a very high reproductive capacity and it is important to grow thousands of clone seedlings in vitro at a time when it is difficult to grow seedlings in the traditional way.

Keywords: Pomegranate, (Punicagranatum L.), Punicea, explant, surface sterilization, damaged kidney, micropropagation, in vitro.

КИРИШ

Бугунги кунда дунё буйича йилига 1,5 млн. тонна анор ишлаб чикдрилади. Анор етиштириш буйича Эрон давлати биринчи уринни эгаллайди (600 минг тонна). Анор асосан Узбекистан, Озарбайжон, Россиянинг Кроснадар (Сочи) улкаси, Крим,

June, 2022

371

Жанубий ^озогистон ва Догистонда кенг таркалган.

Субтропик мевалар узига хос булган агроэкологик ва технологик хусусиятлари билан мухим ахамиятга эгадир. Узбекистонда субтропик мевалардан анор мевасини етиштириш етакчи уринда булиб, анорзорлар 25% ташкил этади. Анор мевалари кадимдан халк хужалигида кенг фойдаланилиб, юз дардга даво сифатида кулланилиб келинади.

Инродукция килинган анор усимлигининг уругли ва уругсиз навларини микроклонал купайтириш усулидан фойдаланиш, тукималарни устириш учун макбул озука мухитини танлаш, стерилизация жараёнини тугри йулга куйиш, ёш новдалардан илдиз орттириш усимликларни ностерил шароитга утказишни лаборатория (in vitro) ва иссикхона (in vivo) шароитида амалга ошириш мухим илмий-амалий ва долзарб масала хисобланади.

Узбекистон Республикаси Президентининг 2017 йил 7 февралдаги ПФ-4947-сон Фармонининг 3.3 банди хамда 2019 йил 11 декабрдаги «Мева-сабзавотчилик ва узумчилик тармогини янада ривожлантириш, сохада кушилган киймат занжирини яратишга доир кушимча чора-тадбирлар тугрисида» ги П^-4549-сон кароридаги богдорчилик тармогида бошкарув тизимини шакллантириш хдмда замонавий ресурстежамкор технологиялар асосида юкори сифатли, ракобатбардош ва экспортбоп махсулотлар ишлаб чикариш хажмларини кенгайтиришда хамда мазкур фаолиятга тегишли меъёрий-хукукий хужжатлардаги вазифаларни амалга оширишга ушбу тадкикот иши муайян даражада хизмат килади.

АДАБИЕТЛАР ТАХДИЛИ ВА МЕТОДОЛОГИЯ

Анор (Punicagranatum L.) Punicea оиласига мансуб булиб, бу оилага P.granatum ва P.Protopunica турлари киради (Samir, 2010). Анор тропик ва субтропик минтакалар учун узининг ажойиб мевалари ва фармацевтик хусусиятлари туфайли иктисодий мухим усимлик тури саналади (Jayesh& Kumar, 2004). Анорнинг ватани Эрон, Афгонистон ва Хиндистоннинг шимолий минтакалари хисобланади. Бу усимлик тури куплаб микдорда Жануби-шаркий осиёнинг курук улкалари, Малайзия, тропик Африка ва Хиндистонда экилиб келинмокда (Raj &Kanwar, 2008).

Микроклонал купайтириш усули - бу усимликларни тез купайтиришда, шунингдек юкори сифатли ва вируссиз усимликларни олишда юкори салохиятга эга усул хисобланади. Бу тармокдаги ривожланиш, соханинг ичида усимликларни тез купайтириш ва мевали экинларнинг кенг камровли спектрини яхшилаш

June, 2022

372

буйича бир неча усуллар ишлаб чикилди. Микроклонал купайтириш уч хил вегетатив купайтириш усулидан ташкил топган:

1. Новда ва илдиздан ташкил топган структуралар шаклланадиган соматик эмбриогенез;

2. Каллус тукмасидан ёки бевосита эпидермал ёки субэпидермал хужайралардан адвентив (кушимча) новдаларни шакллантириш;

3. бугим куртаклардан новдалар шаклланишини фаоллаштириш ва улардан бошлангич материал сифатида фойдаланиш (Анварова Н.А. 1998; Джонс О.П. 1987).

Микроклонал купайтириш усулининг асосида усимликлар хужайрасининг тотипотентлик хусусияти, яъни узига ухшаш нусха ва клонларни яратиш хусусияти ётади. Клонлаш усули усимлик хужайраларидан бир хил усимликларни олиш усули булиб, ананавий усулга нисбатдан бир канча афзалликларга эга. Буларга усимликларнинг генетик жихатдан бир хил булиши, меристема культурасини куллаш оркали вируслардан холи усимлик олиш, юкори купайиш коэфиценти, селекция жараёнининг кискариши, усимликларни ювенил даврдан репродуктив даврга утишининг тезлашиши ва купайтириш жараёнининг автоматлаштирилишини мисол килиш мумкин. (Ананьина, 2005; Лебедев ва б. 2001)

Шундай килиб, in vitro шароитида усимликларнинг хужайра ва тукмаларини купайтириш жуда мураккаб жараён булиб, хар бир усимлик тури, хаётий шакли, ва навига караб индивидул ёндашишга мухтождир.

Тадкикот мавзуси юзасидан илмий изланишлар 2020-2022 йиллар мобайнида Академик М.Мирзаев номидаги богдорчилик, узумчилик ва виночилик илмий-тадкикот институтининг «Сурхондарё» илмий тажриба станциясининг «Биотехнология» лабораториясида утказилди.

НАТИЖАЛАР

Тадкикот давомида амалга оширилган лаборатория ишлари Ж.Драйвернинг "Лаборатория шароитида тукималар ва хужайралардан сунъий (пробирка) устириш" буйича услубий кулланмаси, фенологик кузатувлар, биометрик хисоблар ва лаборатория назарий ва амалий тахлиллари Х.Ч.Буриев ва бошкаларнинг «Мевали ва резавор-мевали усимликлар билан тажрибалар утказишда хисоблар ва фенологик кузатувлар методикаси», В.Л.Витковский «Изучение динамики роста побегов, формирование почек и цветков у плодовых растений», барг сатхи П.Л. Феклистов, В.В. Худяков «Практикум по физиологии растений» услуби,

June, 2022

373

самарадорлик И.Б.Рустамова ва бошкаларнинг «Кишлок хужалигида инновацион технологиялардан фойдаланишни иктисодий бахолашнинг услубий асослари» кулланмаси, тажриба маълумотларига камерал ва вариацион-статистик ишлов бериш Б.А.Доспехов тавсия этган услублар буйича утказилди.

In vitro усулида микроклонал купайтиришда энг биринчи ва энг асосий боскич бу эксплантларни културага киритишдир. Аммо бунинг натижаси бевосита янги усимлик материаллари яъни эксплантларни юза стериллашга бевосита боглик жараён хисобланади. Стериллаш жараёни бутун бир тажриба ёки ишлаб чикариш боскичларида турли хилдаги касаллик ва зарарланишларни олдини олиш ва жараённи узвийлигини таъминлаш учун керак. Анор эксплантларини юза стериллаш учун натрий гипохлориднинг 0,1, ва 0,3% ли эритмасидан фойдаланилди (1-жадвалга каранг).

3.1-жадвал

In vitro шароитида Гюлаше анор нави эксплантларини юза стериллаш, 2021 й.

Юза стериллаш воситаси ва концентрацияси Стелиллаш муддати, дакика Културага киритилган куртаклар сони, дона Зарарланган куртаклар, % Яшаб колган куртаклар, %

Гюлаше

NaOCl - 0,1 % 10 30 87,8 12,2

20 30 48,0 52,0

30 нaзopaт 30 55,6 44,4

40 30 78,9 21,1

NaOCl - 0,3 % 10 30 63,3 36,7

20 30 81,1 18,9

30 30 96,7 3,3

40 30 100,0 0,0

МУХОКАМА

Гюлaше нaвини юзa стеpиллaшдa нaтpий гипoхлopиднинг(NaOQ) 0,1% ли эpитмaсидa нaзopaг вapиaнтидa 30 дaкикa дaвoмидa стеpиллaнгaндa кyлтypaгa киpитилгaн кypтaклap тони 30 дoнa, зapapлaнгaн кypтaклap 55,6% булиб, яшaб ^лган кypтaклap 44,4% ни тaшкил килди. Гюлaше тавини юзa стеpиллaшдa энг сaмapaсиз ^pcara^ нaтpий гипoхлopиднинг(NaOQ) 0,1% ли эpитмaсидa 10 дaкикa стеpиллaнгaндa кyлтypaгa киpитилгaн кypтaклap сoни 30 дoнa, зapapлaнгaн кypтaклap 87,8% булиб, яшaб калган кypтaклap 12,2% ни тaшкил килиб, нaзopaггa

June, 2022

374

HucöaraH 3apapHaHraH KypTaKHap 32,2% MKopu KypcaTKHH Kañg этннgн. rename HaBHHH Harpuñ rHnoxHopugHHHr(NaOCl) 0,1% hh эpнтмacнga 20 gaKHKa cTepuHHaHraHga KyHTypara KupuTHHraH KypTaKHap cohh 30 goHa, 3apapHaHraH KypTaKHap 48,0% öyHHö, amaö KOHraH KypTaKHap 52,0% hh TamKHH khhhö, Ha3opaTra HucöaraH 3apapHaHraH KypTaKHap 7,6% KaM KypcaTKHH Kañg этннgн. rename HaBH ynyH Harpuñ rHnoxHopugHHHr(NaOCl) 0,1% hh эpнтмacнga 40 gaKHKa cTepuHHaHraHga, 3apapHaHraH KypTaKHap 78,9% öyHuö, amaö KOHraH KypTaKHap 21,1% hh TamKHH khhhö, Ha3opaTra HucöaraH 3apapHaHraH KypTaKHap 23,3% WKopu KypcaTKHH Kañg этннgн. rename HaBHHH W3a crepuHHamga Harpuñ runoxHopugHHHr(NaOQ) 0,3% hh эpнтмacнga Ha3opaT Bapuarnuga 30 gaKHKa gaBOMHga CTepuHHaHraHga KyHTypara KupHTHHraH KypTaKHap cohh 30 goHa, 3apapHaHraH KypTaKHap 96,7% öyHuö, amaö KOHraH KypTaKHap 3,3% hh TamKHH KHHgu. r^Hame HaBHHH W3a CTepuHHamga KypcaTKHH Harpuñ rHnoxHopugHHHr(NaOCl) 0,3% hh эpнтмacнga 10 gaKHKa cTepuHHaHraHga KyHTypara KupuTHHraH KypTaKHap cohh 30 goHa, 3apapHaHraH KypTaKHap 63,3% öyHuö, amaö KOHraH KypTaKHap 36,7% hh TamKHH khhhö, Ha3opaTra HucöaTaH 3apapHaHraH KypTaKHap 32,2% KaM KypcaTKHH Kañg этннgн. rwHame HaBHHH HaTpHH rHnoxHopugHHHr(NaOCl) 0,3% hh эpнтмacнga 20 gaKHKa cTepuHHaHraHga KyHTypara KupuTHHraH KypTaKHap cohh 30 goHa, 3apapHaHraH KypTaKHap 81,1% 6yHH6, amaö KOHraH KypTaKHap 18,9% hh TamKHH khhhö, Ha3opaTra HucöaraH 3apapHaHraH KypTaKHap 15,6% KaM KypcaTKHH Kañg этннgн. rwHame HaBH yHyH HaTpHH rHnoxHopugHHHr(NaOCl) 0,3% hh эpнтмacнga 40 gaKHKa cTepuHHaHraHga, KyHTypara KupuTHHraH KypTaKHap cohh 30 goHa, 3apapHaHraH KypTaKHap 100% öyHHÖ, amaö KOHraH KypTaKHap 0,0% hh TamKHH KHHgu.

XY.TOCA

r^Hame HaBHHH Harpuñ runoxHopugHHHr(NaOQ) 0,1% hh эpнтмacнga 20 gaKHKa cTepuHHaHraHga KyHTypara KupuTHHraH KypTaKHap cohh 30 goHa, 3apapHaHraH KypTaKHap 48,0% öyHuö, amaö KOHraH KypTaKHap 52,0% hh TamKHH khhhö, Ha3opaTra HucöaraH 3apapHaHraH KypTaKHap 7,6% KaM xaMga amaö KOHraH KypTaKHap 7,6% WKopu KypcaTKHH öuHaH энг caMapaHH cTepuHHam BocuTacu экaнннгн öuHaH a^panuö hhkhh

REFERENCES

1. Mup3HeeB ffl. n^-4549-coH. «MeBa-caö3aBOTHHHHK Ba y3yMHHHHK TapMOFHHH AHaga puBO^HaHTupum, coxaga KymHHraH KuñMar 3aH^upuHH aparamra goup KymHMHa Hopa-

June, 2022

375

тадбирлар тугрисида» Президент Кдрори. Тошкент, 2019 йил 11 декабр.

2. Мирзиёев Ш. ПФ-4947-сон. "Узбекистон Республикасини янада ривожлантириш буйича харакатлар стратегияси тугрисида". Президент Фармони. - Тошкент, 2017 йил 7 феврал.

3. Буриев Х.Ч., Енилеев Н.Ш. - Мевали ва резавор мевали усимликлар билан тажрибалар утказишда хисоблар ва фенологик кузатувлар методикаси - Т.: ТошДАУ, 2014. - Б. 25-28.

4. Витковский В.Л. Изучение динамики роста побегов, формирование почек и цветков у плодовых растений. Методические указание. - ВАСХНИЛ, Ленинград, 1989. - С. 10-18.

5. Доспехов Б.А. Методика полевого опыта. - М., Колос. - 1979. - С. 72-85, 167172.

6. Драйвер Ж."Лаборатория шароитида тукималар ва хужайралардан сунъий (пробирка) устириш" буйича услубий кулланмаси. Т.:2015.-Б.30.

7. Ананьина, Н.Н. Влияние размера бутонов и питательной среды в культуре пыльников/ Н.Н. Ананьина, А.В. Поляков, И. И. Тарасенков, И.Н.Боровикова// Актуальные проблемы инноваций с нетрадиционными природными ресурсами и создания функциональных продуктов: материалы 3 Российской науч - практ. конф. (Москва, 6-7 июня 2005г.). - Москва. -2005. -С.57-58

8. Анварова, М. А. Морфо - физиологические особенности регенерации генотипов картофеля in vitro: автореф. дис...канд. биол. наук/ Анварова Мавлюда Анваровна. - Душанбе, 1998 - 24с.

9. Джонс, О. П. Размножение хозяйственно важных древесных растений in vitro/ О. П. Джонс // Биотехнология сельскохозяйственных растений. - М.: Агропромиздат, 1987. - С. 134-152.

June, 2022

376

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.