CC BY
163AMALIY DARSLARDA ART PEDAGOGIKANING O'RNI
J. G'. Turatov
O'zbekiston davlat san'at va madaniyat instituti "Cholg'u ijrochiligi" kafedrasi o'qituvchisi
ANNOTATSIYA
Ushbu maqolada amaliy dars jarayonlarida metodik material sifatida badiiy terapiya, badiiy ta'lim va badiiy pedagogika amaliyotida qo'llaniladigan metod va vositalardan foydalanish uchun kerakli ma'lumotlar keltirilgan.
Kalit so'zlari: art pedagogika, badiiy pedagogika, badiiy pedagogik faoliyat, san'at, san'at vositasida ta'lim, ta'lim jarayoni, "badiiy-pedagogik faoliyat", "badiiy-pedagogik o'zaro ta'sir", "badiiy-pedagogik jarayon", "badiiy-pedagogik ta'minot", "badiiy-pedagogik vositalar"
Shaxsning shakllanishi, uning ijodiy salohiyatining rivojlanishi, shaxsning o'zini o'zi anglashi ko'plab omillarga bog'liq bo'lib, ular orasida uning hissiy farovonligi muhim o'rin tutadi. Shu sababli, hozirgi vaqtda maktab o'quvchilarini badiiy va badiiy-ijodiy faoliyat (vizual, musiqa, teatr va o'yin) orqali rivojlantirish va tarbiyalash tizimida badiiy pedagogika (art pedagogika) kabi yangi yo'nalishga qiziqish bejiz emas. San'at pedagogikasini o'rganish va tadqiq etishning dolzarbligi uning mamlakatimizda faol rivojlanayotgan psixoterapiya bilan chambarchas bog'liqligi bilan belgilanadi. Shu bois keyingi paytlarda uning yangi usullari, shakllari, texnologiyalari va modellari yaratilmoqda.
San'at pedagogikasi - bu nazariya va amaliyotning rivojlanishini ta'minlovchi ilmiy bilimlarning ikki sohasi (san'at va pedagogika) sintezi.
San'at pedagogikasi rivojlanishida nuqsonlari bo'lgan o'quvchilarga dars jarayonida ma'lumotlarni tez va oddiy uslub va metodlar orqali o'rganishni hamda badiiy rivojlanishini o'rgatadi.
San'at pedagogikasi - pedagogika fanining mustaqil sohasi bo'lib, u san'at vositasida inson tarbiyasi va rivojlanishi qonuniyatlarini o'rganadi. San'at pedagogikasi umumiy pedagogika bilan umumiy yakuniy maqsadlarga ega.
Art pedagogikaning o'ziga xos xususiyati shundaki, u rivojlanuvchi va tarbiyaviy salohiyatga ega bo'lgan badiiy va badiiy ijodiy faoliyat vositalari bilan ishlaydi. U badiiy ta'lim va tarbiyaning o'rnini bosmaydi, balki ularni to'ldiradi va rivojlanish, o'qitish va tarbiya jarayoniga yangi o'ziga xos yo'nalish beradi.
Art pedagogikaning asosiy tushunchalari "badiiy-pedagogik faoliyat", "badiiy-
pedagogik o'zaro ta'sir", "badiiy-pedagogik jarayon", "badiiy-pedagogik ta'minot",
"badiiy-pedagogik vositalar"ni o'z ichiga oladi. Keltirilgan tushunchalar pedagogik
muammolarni hal qilishda san'at vositalaridan foydalanadigan mutaxassisning amaliy
faoliyatini tavsiflash imkonini beradi. San'at pedagogikasi uchun "badiiy pedagogik
faoliyat" tushunchasi umumlashtiruvchi bo'lib, san'at vositalaridan foydalangan
holda kasbiy niyat va maqsadlarni amalga oshirish uchun pedagogik harakatlarning
butun majmuasini aks ettiradi.1
San'at pedagogikasi ta'lim doirasida nafaqat badiiy ta'limni, balki san'at yordamida tuzatish va rivojlanish jarayonining barcha tarkibiy qismlarini ham ko'rib chiqishga imkon beradi. Tuzatish ishlarida san'atning muhim rolini xorijiy pedagogika vakillari E.Segin, J.Demor, O.Dekroli, shuningdek, L.S.Vigotskiy, A.I.Graborov, E.A.Ekjanova, T.S.Komarova va boshqalar ta'kidlab o'tishgan.
San'at pedagogikasi - o'quvchi shaxsiga samarali tarbiyaviy ta'sir ko'rsatish maqsadida turli san'at turlarini o'quv jarayoniga integratsiyalashgan holda qo'llashga asoslangan ilmiy-pedagogik yo'nalishdir. Shu sababli san'at pedagogikasi o'quv jarayonida tasviriy san'at vositalaridan foydalanishni, o'qituvchi va talabaning birgalikdagi badiiy ijodini, turli xil o'quv va darsdan tashqari tadbirlarda birgalikda ishtirokini nazarda tutadi.
Badiiy pedagogikaning (san'at pedagogika) vazifa va funksiyalari ta'limning mavjud dasturlaridan sezilarli farq qiladi, chunki maqsad bolani rasm chizishga o'rgatish emas, balki o'zini ifoda etish, o'z-o'zini bilish, muloqot ko'nikmalarini egallash qobiliyatini rivojlantirishdan iborat. Art pedagogika o'quvchilarda tasavvurni, e'tiborni, ijodiy fikrlashni rivojlantirishga, o'z his-tuyg'ularini va kayfiyatini erkin ifoda etish qobiliyatini rivojlantirishga, jamoada ishlashga yordam beradi.
Art pedagogikada didaktik maqsadlardan ko'ra ta'lim va rivojlanish maqsadlari ustunlik qiladi. Ijodiy faoliyat jarayonida o'qituvchi va talabaning o'zaro hamkorligi o'quvchining hissiy va shaxsiy rivojlanishi samaradorligini sezilarli darajada oshiradi, o'zini o'zi bilish, o'zini o'zi takomillashtirish, o'zini o'zi ochish, o'zini rivojlantirish va o'zini o'zi rivojlantirish jarayonlariga yordam beradi hamda amal iy tarzda amalga oshiradi.
Boshqa tomondan, badiiy pedagogik usullardan foydalanish o'qituvchiga bolalarni yaxshiroq tushunishga, ularning shaxsiy va ijodiy imkoniyatlarini, psixologik xususiyatlarini ochib berishga imkon beradi. O'qituvchi uchun bu maktab o'quvchilarini rivojlantirish va tarbiyalash jarayonining samaradorligini oshirishga
1 Сергеева Н.Ю. Арт-педагогика и арт-терапия: к вопросу о разграничении понятий. 10.03.2016
2 Савлучинская Н.В., Павлова М.С. Теория и методика применения арт-педагогических технологий в работе с детьми // Современные проблемы науки и образования. - 2016. - № 3.;
imkon beradigan juda muhim ma'lumotdir.
Badiiy pedagogik usullar tasviriy san'at darslarida yoki musiqa darslarida o'quv jarayoniga kiritilishi mumkin. Tasviriy san'at darslarida birinchi sinfdan to oxirgi sinfgacha bo'lgan har bir darsda u yoki bu badiiy pedagogik metodlar bo'lishi mumkin. Shunday qilib, san'at (musiqa) o'qituvchisi dars davomida dam olish, stress, charchoqni va asabiylashishni yengillashtirishga, materialni idrok etishga, u yoki bu o'quv va tarbiyaviy ishlarni bajarishga yordam beradigan badiiy materiallardan foydalanadi.
Bunda barcha badiiy pedagogik texnikalar kontrastga: kuchlanish va yengillik dialektikasiga asoslanadi. Masalan, nafas olishni normallashtirish uchun kirish qismini nafas olish mashqlari bilan boshlash va tugatish kerak. Kattaroq ta'sirga erishish uchun nafas olish mashqlari ijobiy tasvirlar bilan birga bo'lishi mumkin. Masalan: "Tasavvur qiling, siz o'rmon chetida, quyoshda charog'on kunda cho'milayapsiz! Siz bu o'rmon hididan nafas olasiz va barcha yomon o'y-
"5
xayollaringizni nafas orqali chiqarib, dam olasiz!" Bu metod bir lahzalik relaks (dam olish) natijasida bolalarning yoshiga, qiziqishlariga va hokazolarga mos ko'plab ijobiy tasavvurlarni topishga yordam beradi.
Musiqa mashg'ulotda raqs mashqlaridan ham foydalanishingiz mumkin. Mavzuga, darsning amaliy qismining xususiyatiga qarab siz raqs mashqlarini ham, musiqiy hamrohlikni ham o'zgartirishingiz mumkin. Agar amaliy qism bolalardan his-tuyg'ularning portlashini, yorqin ijodiy tasvirlarni, tasavvur parvozini va hokazolarni talab qilsa, unda musiqa ham, harakatlar ham mos bo'lishi kerak. Yoki aksincha, agar darsning asosiy amaliy qismi diqqatni jamlash va xotirjamlikni talab qilsa, u holda musiqaga ritmik harakatlar xotirjam bo'lishi kerak. Darsning badiiy-pedagogik qismini yakunlash uchun, yuqorida aytib o'tilganidek, nafas olish, dam olishni tiklash uchun mashqlar zarur.
Badiiy-pedagogik mashqlarni bajarish jarayonida eng muhim moment -o'qituvchi doimiy ravishda bolalarning harakatlarini qandaydir ijobiy tasvirlar bilan kuzatib boradi, ular bolalarda dars mavzusini idrok etish, yakunlash uchun ma'lum bir kayfiyatni shakllantirishga qaratilgan (ijodiy vazifa va boshqalar). Ushbu ijobiy tasvirlar mashqlar paytida improvizatsiya sifatida paydo bo'lishi mumkin yoki o'qituvchi tomonidan oldindan tayyorlanishi mumkin, lekin ular bolalarga erkin xayol qilish va ularni mazmun bilan to'ldirish imkoniyati beriladigan ramka xarakterida bo'lishi kerak. Ehtimol, natijada, ijodiy vazifa tugaguniga qadar, bolalar o'zlarining individual badiiy qiyofasini shakllantiradilar, ular ijodiy ishlarga o'tadilar.
Musiqa darslarida ham badiiy pedagogik usullardan foydalanishda ham cheklovlar yo'q. Ularni dars konspektiga yozish unchalik qiyin emas, chunki hissiy
3 Лебедева Л. Д. Практика арт-терапии: подходы, диагностика, система занятий. СПб.: Речь, 2003. 254 с. Tashkent, Uzbekistan
Cholg'u ijrochiligida musiqiy ta'lim uzviyligini ta'minlash Providing the integrity of music education in instrumental performance
idrok asosida qurilgan musiqa darsining o'zi o'z mohiyatiga ko'ra badiiy-pedagogikdir. Shuning uchun diqqatni didaktik maqsadlardan rivojlantiruvchi va tarbiyaviy maqsadlarga o'zgartirish kerak va darsni badiiy pedagogik texnikaga to'liq bog'lash mumkin.
Urib chalinadigan cholg'ularni ijro qilish mustaqil usul sifatida badiiy pedagogikada va musiqa terapiyasida qo'llaniladi. Musiqiy ritm (musiqa ostidagi harakatlar), ashula ustida ishlash nafas olish (bir xil nafas olish mashqlari), aslida qo'shiq aytish badiiy pedagogikaning mustaqil usullaridir.
Hammamizga ma'lum, endigina ijrochilik sohasiga kirib kelgan o'quvchini biror cholg'uga qiziqtirish, cholg'uni o'rgatish o'qituvchi uchun katta mahoratni talab qiladi. Ijrochilikda ham aynan badiiy pedagogikaning (san'at pedagogika) yuqorida ta'kidlab o'tilgan usullaridan endigina ijrochilik sohasiga kirib kelayotgan o'quvchilar bilan ishlashda, ularning ijrochilik mahoratini, sahna va jamoa ijrochiligi qobiliyatlarini yanada o'stirishda foydalansak maqsadga muvofiq bo'ladi.
Yuqoridagilarni umumlashtirgan holda shuni ta'kidlash mumkinki, art pedagogika har tomonlama o'rganish va izlanishni talab qiluvchi yangi, qiziqarli, istiqbolli yo'nalishdir. Badiiy pedagogik usullardan foydalanishda tasviriy va musiqa san'ati o'qituvchilarining xohish-istaklaridan tashqari hech qanday to'siq yo'q. Maktabdagi boshqa darslarda ham badiiy pedagogikadan foydalanish ortiqcha bo'lmaydi, faqat ularni qanday va qayerda qo'llash maqsadga muvofiqroq bo'lishini o'ylab ko'rish kerak. Badiiy pedagogika darslarini faqat sinfdan tashqari ishlar tizimiga va qo'shimcha ta'limga bog'lash yaramaydi. U har qanday ta'lim muassasasining o'quv ishlarining tuzilishiga juda mos keladi.
Xozirgi kunga kelib art pedagogikasi respublikamizda mavjud oliy ta'lim muassasalari ta'lim jarayonlariga kirib kelmoqda. Bu ta'lim jarayoniga o'ziga xos yangi, integral metodlarni shakllantirishga albatta yordam beradi. Art pedagogikasini ta'lim jarayoniga fan sifatida o'tilishi uchun albatta biror o'quv qo'llanma yoki darslik bo'lishi zarur. Shu bois xozirgi kunda professor olimlarimiz tomonidan jaxon ta'limi o'rganilib, o'quv qo'llanma va darsliklar ishlab chiqilmoqda.
O'ylaymizki, jaxon artpedagogik tajribasidan kelib chiqib, respublikamizda mavjud barcha ta'lim muassasalarida (mutaxassislik hamda yo'nalishilardan kelib chiqqan holda, umumta'lim, o'rta ta'lim, oliy ta'lim) art pedagogikani fan sifatida joriy qilinsa, yuqoridagi keltirilgan ijobiy artpedagogik natijalar o'z tasdig'ini topadi.
Foydalanilgan adabiyotlar
1. Natalya Yuryevna Sergeyeva, Art-pedagogika i art-terapiya: k voprosu o razgranichenii ponyatiy. 10.03.2016.
2. Savluchinskaya N.V., Pavlova M.S. Teoriya i metodika primeneniya art-
pedagogicheskix texnologiy v rabote s detmi // Sovremenniye problemi nauki i
obrazovaniY. - 2016. - № 3.;
URL: https://science-education.ru/ru/article/view?id=24509 (data obrasheniya: 02.12.2021).
3. Lebedeva L.D. Praktika art-terapii: podxodi, diagnostika, sistema zanyatiy. SPb.: Rech, 2003. 254 s.
