CC BY
12Alisher Navoiy obrazi talqinlarida ohang va nutqiy tavsif
Go'zal Erkinovna Xalikulova
Annotasiya: Maqolada teatr arboblari uyushmasida siymo yaratish kabi qiyin vazifa yuzasidan suhbatlashib, fikr almashadilar va ushbu asarni ikki marotaba sahnalashtirib shuhrat qozongan otaxon, hozirgi Milliy akademik drama teatrida qayta sahnalashtirish ayni muddao deb topiladi. Sahnada klassik asarlarda murakkab obrazlar yaratgan, "Alisher Navoiy" dramasining Mannon Uyg'ur talqini ishtirokchisi S.Eshonto'rayevaning maslahatlaridan ilhomlangan T.Azizov о'z ishini p'esani qayta o'qishdan boshlaganligi haqida.
Kalit so'zlar: Vatan madhi, Alisher Navoiy, tarixiy shaxslar, sahnalarda ma'naviy meros, falsafiy fikrlar, so'z mulkining sultoni
In the interpretations of the image of Alisher Navai, description of tone and speech
Gozal Erkinovna Khalikulova
Abstract: The article discusses and exchanges the difficult task of creating an image in the association of theater actors, and also considers the father, who gained fame for staging this play twice, and re-staging it in the current National Academic Drama Theater. corresponding. Inspired by the advice of S. Eshontorayeva, a participant in the Manno-Uighur interpretation of the drama "Alisher Navoi", T. Azizov began his work by re-reading the play.
Keywords: Anthem of the Motherland, Alisher Navoi, historical figures, spiritual heritage on stage, philosophical reflections, sultan of speech
1991-yil Vatanimiz tarixida unutilmas voqea sodir bo'ldi. Mamlakatimiz mustaqillikka erishgan kundan boshlab, sahnalarda ma'naviy merosimiz bo'lmish buyuk ajdodlarimiz - tarixiy shaxslar hayotini yoritish, qiyofalarini gavdalantirishga bo'lgan e'tibor yanada kuchaytirildi. Alisher Navoiy siymosini yod etish, merosini chuqurroq o'rganish, yaratgan asarlari va undagi falsafiy fikrlarini tadqiq etish maqsadida "1991-yil Alisher Navoiy yili" deb e'lon qilindi. Ulug' mutaffakkir - so'z mulkining sultoni Alisher Navoiy tavallud topgan kunining 550 yilligini keng nishonlash ayni mustaqillikning birinchi yiliga to'g'ri kelishi ham quvonarli hol bo'ldi. Yubiley munosabati bilan O'zbekiston Respublikasi Madaniyat Vazirligi tomonidan teatr rejissorlariga sahnada Alisher Navoiy siymosini qayta yaratish yaratish taklifi
bildirildi. Shu bilan birga O'zbekiston teatrlari sahnasidan ancha uzoqlashib qolgan Uyg'un va Izzat Sultonning "Alisher Navoiy" dramasini qayta sahnalashtirish vazifasi rejissorlar zimmasiga yuklatildi.
Nutqning tug'ilishining tabiati - bu so'zlovchining harakatlariga asoslangan psixologik harakat. Bundan nutqning asosiy printsipi kelib chiqadi, ya'ni ovozni ovoz chiqarish texnikasining barcha elementlarini harakatga bo'ysundirish.
Teatr arboblari uyushmasida bu vazifa yuzasidan suhbatlashib, fikr almashadilar va ushbu asarni ikki marotaba sahnalashtirib shuhrat qozongan otaxon, hozirgi Milliy akademik drama teatrida qayta sahnalashtirish ayni muddao deb topiladi. "Alisher Navoiy dramasini qayta sahnalashtirish o'zbek tarixiy she'riy dramalarni sahnaga olib chiqishda muayyan tajriba orttirgan, rejissorlik kasbining sir-asrorlarini jiddiy o'zlashtirishga kirishgan Turg'un Azizovga nasib qildi.
Ammo bu ish o'ta mas'uliyatli edi. Chunki drama, yuqorida ta'kidlanganidek, teatr tarixida ikki marta sahnalashtirilgan va aktyorlarning bir necha bo'g'ini monumental obrazlari yaratilgan. Navoiy obrazi orqali ulug' aktyorlarimiz - Abror Xidoyatov, Olim Xo'jayev o'zbek teatr san'atini yuksak cho'qqilarga olib chiqqan.
T.Azizov Alisher Navoiy siymosini yaratgan Abror Xidoyatov va Olim Xo'jayevlarning ulkan mahoratini ko'z oldiga keltirar ekan, avvaliga juda ikkilanadi. Hatto bu ishdan bosh tortmoqchi ham bo'ladi. Bu ikkilanishni zimdan kuzatib yurgan mashhur aktrisa Sora Eshonto'rayeva rejissyorga bunday ishdan bosh tortmaslikni, aksincha, bor imkoniyatni, mahoratni ishga solib dramani sahnalashtirishni maslahat beradi.
Sahnada klassik asarlarda murakkab obrazlar yaratgan, "Alisher Navoiy" dramasining Mannon Uyg'ur talqini ishtirokchisi S.Eshonto'rayevaning maslahatlaridan ilhomlangan T.Azizov o'z ishini p'esani qayta o'qishdan boshlaydi. P'esani sinchiklab o'qir ekan, asar voqealari davomida ko'zga tashlanadigan tarixiy noaniqliklarni o'rganish maqsadida tarixiy hujjatlarga murojaat qiladi.
Aytish kerakki, T.Azizov "Alisher Navoiy" dramasini bundan bir necha yil ilgari Toshkent davlat san'at instituti o'quv teatrida o'z shogirdlari bilan diplom spektakli sifatida sahnalashtirgan edi. Bo'lajak aktyorlar bilan uning jur'atli izlanishlari, ma'lum darajada asarga yangicha yondashuvni o'sha vaqtda ham mutaxassislar tomonidan ijobiy bahoga va munozaraga sabab bo'lgan edi. Ammo bu spektaklning professional teatr sahnasila o'z vaqtida o'ynalmagani achinarli hol bo'lgan. T.Azizov ana shu spektakl yechimiga tayangan holda ish boshlaydi. Lekin o'z-o'zidan ma'lumki, spektaklning teatr sahnasidagi badiiy saviyasi hiyla baland bo'lishini anglab, shu yo'nalishda faoliyat ko'rsatali.
Ma'lumki, "Alisher Navoiy" dramasi 1943-yilda yaratilib, 1945-yilda ilk bor atoqli rejissor Mannon Uyg'ur tomonidan sahnalashtirilgan. O'shanda Alisher Navoiy obrazi, u yashagan XV asr muhiti o'zbek dramaturgiyasida va sahnada to'laqonli aks
ettirilgan edi. Zero, M.Uyg'ur mumtoz adabiyotni juda yaxshi bilar edi. Nainki adabiyot, tarixning, madaniyatning bilimdoni sifatida tanilgan edi. Shu bois spektakldagi liboslar, aktyorlardagi muomala madaniyati, sahnaviy nutq tomoshabinlar e'tiborini tortib turgan. Yana shuni ta'kidlab o'tish kerakki, Uyg'urning o'zi aktyor bo'lgani uchun spektakldagi har bir obraz nutqiga alohida yondashgan. Ayniqsa, Olim Xo'jayev o'ynagan (ilk bor Abror Hidoyatov o'ynagan) Navoiy obrazini serqirra ko'rsata olgan.
Navoiy obrazini yaratgan aktyorlarning ijrosi olimlar tomonidan juda ko'p tahlil qilingan. Jumladan, Y.S.Feldman shunday deb yozadi: "Abror Hidoyatov ijrosida Alisher Navoiy harakatchan, ochiq, samimiy keskin va serg'ayrat kishi sifatida ifodalansa, Olim Xo'jayev ijrosida esa, shoir obrazi og'ir, muloyim, beozor, vazmin talqin etilgan. Hidoyatovning chehrasida doim tabassum o'ynab turadi. Ko'zlarida hayotga muhabbat o'ti yonadi. Olim Xo'jayev esa sahnada chuqur o'yga tolgan holda sipolik bilan harakat qiladi". T.Islomov Alisher Navoiyni nozik tabiatli, nafosatli va yuksak madaniyatli bo'lganligini e'tirof etgan holda "Abror Hidoyatov yaratgan Alisher Navoiyda salobat va ko'tarinkilik birinchi planga chiqqan... Olim Xo'jayev esa obrazni boshqacharoq hal qildi. U shoirning xarakteridagi dramasining ochilishiga, fojeasiga ko'proq e'tibor berdi. Xo'jayev talqin etgan Navoiy Hidoyatov siymosidagi Navoiyga qaraganda hissiyotchan edi", degan fikrlarni ilgari suradi.
Darhaqiqat, O.Xo'jayev ustozi A.Hidoyatov kashfiyotidan ozuqa olgan. Uning ijro uslubidan foydalangan. O.Xo'jayev A.Hidoyatov ijrosidan ilhomlangan bo'lsa-da, biroqobraz talqinida o'z yo'lidan borgan. "Abror Hidoyatov Navoiyni romantik ko'tarinki va psixologik teran hal qilib, Navoiyning ma'naviy hissiyot dunyosining boyligi va go'zalligini, uning yuksak gumanistik g'oyalarga intilishini, faylasuflik ehtirosini, ishqiy iztiroblarini ulkan mahorat bilan ochib berdi".
Foydalanilgan adabiyotlar
1. Хoликулoва, Г.Э. (2007). Сахна нущи. ^шкет^О? й.
2. Хoликyлoва, Г.Э. People's poet of uzbekistan mukhammad yusuf - singer of the native land and love. International conference. Pages 154-159.
3. Гузал Эркишвна Халикугова. Сахна нущи ва жoнли тил. Муто^т, ^шкет1. 35 - бет.
4. Гузал Эрки^вна Халикулoва. Ман^н Уйгур - выдающийся режиссёр y36eKCKoro театра и мастер no сценичесгай речи. Эдебиет жэне енер институты, Алматы. Bo^o^i литературы и искусства им. М.Ауэзoва. 59-60 стр.
5. Гузал Эркишвна Халикулoва. Сахна нущи ва жoнли тил. Муто^т, ^шкет1. 35-бет.
6. ГЭ Халикулoва. Актёрлар нущда Навoий шеърияти. Театр, Tom^rn1. 10 -11- бетлар.
7. Гузал Эркиновна Халикулова. Сахнада тарихий мухит тасвири. Театр, Тошкент. 20-21- бетлар.
8. Гузал Эркиновна Халикулова. Искусство речи в историко-поэтических спектаклях. / Искусство Узбекистана. История и современность. Материалы научно-практической конференции молодых ученых. Ташкент: Поколение нового века. Стр. 50-51.
9. Гузал Эркиновна Халикулова. Замонавий театр хакида шахсий мулохазалар. K,алдирFOч, Тошкент. №1(4). 2 - бет.
10. Гузал Эркиновна Халикулова. Вопросы сценической речи в интерпретации узбекской исторической драмы (80-90-е годы). Автореферат 2004 г. стр. 1 - 21.
11. ГЭ Халикулова. Сахнани актёр безайди. Театр, Тошкент, 22-23-бетлар
12. Guzal КЬаЛки^а. "Мирзо У^бек" тарихий драмасида тил масалалари. /Сб науч. тр. "Нафосат". 144-147.
13. Гузал Эркиновна Халикулова. Сахна нутки (тарихий драмалар талкинида). Укув кулланма. Тошкент. УзДСИ. 1 - 9 - бет.
14. Гузал Эркиновна Халикулова. Ншш ta'il - искусство силы. Журнал Театр, Ташкент. № 6. 14-15 стр.
15. Гузал Эркиновна Халикулова. Чувство уважения. Журнал Калдиргоч, Ташкент. Стр 41.
16. Гузал Эркиновна Халикулова. Гигиена и техника чтения книг. Журнал Калдиргоч, Ташкент. 21(42).
17. Гузал Эркиновна Халикулова. Мусикий ижрочиликда ёшларнинг фаоллигини ошириш ва уни ривожлантириш масалалари. Тошкент ТДМИ, (Туплам).
18. Гузал Эркиновна Халикулова. Санъат равнаки йулида. Журнал K,алдирFOч, Тошкент. 2010/1.
19. Гузал Эркиновна Халикулова. Хассос суз устаси. "Мухсин Хдмидов (Бадиий суз устаси)" номли монографияси учун макола 2010. УзДСИ. 8 - бет.
20. Гузал Эркиновна Халикулова. Маънавий баркамоллик давр талаби. ЖизПИ, туплами. 363 - бет.
21. Гузал Эркиновна Халикулова. Узбекистон давлат санъат институтида кадрлар тайёрлаш сифатини яхшилаш ва сохани ривожлантиришда амалга оширилаётган ишлар. Узбекистон санъати ва маданиятида замон кахрамони образини яратиш муаммолари ва ечимлари" Туплам. УзДСИ.
22. Гузал Эркиновна Халикулова. Юрт тараккиёти, халк фаровонлиги хамда баркамол авлодни тарбиялашда санъатнинг роли. Халкаро Симпозиум материаллари туплами.
23. Гузал Эркиновна Халикулова. Формирование сценической речи в профессиональных спектаклях и роль системы Станиславского в развитии театрального искусства. Брянск, Сборник материалов VI Международного симпозиума. Стр. 219 - 225.
24. Гузал Эркиновна Халикулова. Замонавий рахбар аёлнинг профессионал нуткини оширишга доир. 2012 й. "Аёл - маънавият гулшани" ЖизПи., 4-Республика илмий-амалий конференцияси Туплам.
25. Гузал Эркиновна Халикулова. Актёрнинг сахна нутки махоратини эгаллашда нафасни такомиллаштирувчи янги услубий изланишлар. 2012/3/27. Глобаллашув жараёнида хореография санъати сохасида миллийликни саклаш муаммолари 2- республика конференцияси. Тошкент.
26. Гузал Эркиновна Халикулова. Театрларда адабий тил масъулияти. 2013 й. Янги давр санъати: анъанавийлик ва трасформацион жараёнлар. Тошкент, Алишер Навоий номидаги Узбекистон Миллий кутубхонаси нашриёти. 82-84 бет.
27. Гузал Эркиновна Халикулова. Спектакль яратишда суз ва харакат уЙFунлиги масалалари. 2014. Тошкент.: "Мумтоз суз". 110-114 бетлар.
28. Гузал Эркиновна Халикулова. Сахна асарларида кахрамон характерини яратиш масалалари. Республика илмий-назарий ва амалий конференция материаллари. Тошкент: Навруз. 112 - 117 бетлар.
29. Гузал Эркиновна Халикулова. Институтда олий малакали илмий ва илмий педагог кадрлар тайёрлашнинг долзарб муаммолари. Театр// - Тошкент: 2014. (3). 9 -10 - бет.
30. Гузал Эркиновна Халикулова. Суз масъулиятини англаш хам санъат. Хуррият// - Тошкент. (43) 6-7 бетлар.
