CC BY
6"Mirzo Ulug'bek"spektaklidagi so'zning qadr-qimmati
Go'zal Erkinovna Xalikulova
Annotatsiya: Bugungi kunda ko'p narsa biznes muzokaralariga bog'liq. Eng qizig'i shundaki, qaror qabul qiluvchilarning aksariyati ongsiz ravishda o'z tanlovini to'g'ri va chiroyli tarzda ifodalangan kamroq foyda keltiradigan taklif foydasiga tanlab, xaotik va noaniq tasvirlangan yanada istiqbolli g'oyani "chetga" qoldiradilar. Sahna nutqi darslari nafaqat yangi boshlanuvchilar uchun foydalidir. Ko'pincha taniqli kompaniyalarning top-menejerlari, ishbilarmonlar, olimlar va tahlilchilar notiqlikni o'rganish uchun kelishadi. T.Azizov 1989-yilda sahnalashtirgan "Mirzo Ulug'bek"spektaklida til va nutq ustida ishlashga unchalik e'tibor bermagan edi."Alisher Navoiy"da esa so'z ustida sinchkovlik bilan ishlaganligi xaqida bayon qilinadi.
Kalit so'zlar: Vatan madhi, Alisher Navoiy, tarixiy shaxslar, sahnalarda ma'naviy meros, falsafiy fikrlar, so'z mulkining sultoni
The meaning of the word in the play "Mirzo Ulugbek"
Gozal Erkinovna Khalikulova
Abstract: today much depends on business negotiations. The most interesting thing is that most decision makers unconsciously opt for a less profitable proposal, correctly and beautifully expressed, and "postpone" a more promising idea, chaotic and slurredly described. Stage speech lessons are useful not only for beginners. Top managers of well-known companies, businessmen, scientists and analysts often come to study public speaking. In the play "Mirzo Ulugbek", staged by T. Azizov in 1989, he paid little attention to work on language and speech, in "Alisher Navoi" it is described that he carefully worked on the word.
Keywords: motherland, Alisher Navoi, historical figures, spiritual heritage on stage, philosophical reflections, sultan of speech
Sahna nutqi darslari nafaqat yangi boshlanuvchilar uchun foydalidir. Ko'pincha taniqli kompaniyalarning top-menejerlari, ishbilarmonlar, olimlar va tahlilchilar notiqlikni o'rganish uchun kelishadi. Poytaxt qadimgi notiq Skilef uzoq vaqtdan beri tushungan narsani anglay boshladi: "Muvaffaqiyat - bu qiziqarli fikrlar va ularni etkazish qobiliyati". Darhaqiqat, bugungi kunda ko'p narsa biznes muzokaralariga bog'liq. Eng qizig'i shundaki, qaror qabul qiluvchilarning aksariyati ongsiz ravishda
o'z tanlovini to'g'ri va chiroyli tarzda ifodalangan kamroq foyda keltiradigan taklif foydasiga tanlab, xaotik va noaniq tasvirlangan yanada istiqbolli g'oyani "chetga" qoldiradilar.
Teatr ibratli nutqning posboni va odatiy adabiy talaffuz maktabi hisoblanadi. Ushbu mahorat qadimgi Yunonistonning notiqlarini aniqlay boshladi. O'shandan beri u juda ko'p o'zgarishlarga duch keldi. Uning uslubi, xarakteri, xususiyatlari ko'p marta o'zgargan.
Sahna nutqining asosiy xususiyatlari egiluvchanlik, balandlik, jarangdorlik, ovoz balandligi, shuningdek, to'g'ri nafas olish texnikasi, aniqlik, talaffuzning ravshanligi, intonatsiya ekspressivligidir. Har bir komponentni takomillashtirish orqaligina inson o'z atrofidagi odamlarga so'zlar yordamida ta'sir o'tkazishi va ularga his-tuyg'ularini, his-tuyg'ularini, kechinmalarini etkazishi mumkin.
T.Azizov 1989-yilda sahnalashtirgan "Mirzo Ulug'bek"spektaklida til va nutq ustida ishlashga unchalik e'tibor bermagan edi."Alisher Navoiy"da esa so'z ustida sinchkovlik bilan ishlagan. Stol atrofidagi repetitsiya jarayoniga alohida e'tibor berib so'zning qadr-qimmati, tub ma'noning ochilishi masalasiga jiddiy yondashgan. Keyingi paytlarda hamana shu uslubni mahkam ushlashga harakat qildi. "Alisher Navoiy" spektaklini ishlash jarayonida aktyorlarning nutqi orqali muallifning g'oyasini yoritishga intilib, obrazlarning nutqiy xarakteri ustida soatlab ishlashga to'g'ri keldi. Chunki asar she'riy, ustiga ustak sо'z mulkining sultoni, shoir Navoiy obrazini yaratishdek yuksak mas'uliyat ham bor. Shuning uchun T.Azizov yosh aktyorlarning nutqiga katta e'tibor berdi. She'riy nutq aktyorlar tiliga ancha yaxshi to'chgandan sо'nggina sahnaga chiqishdi.
She'riy nutq ustida aktyorlar bilan ishlashda nihoyatda sinchkov bо'lish lozim. Shu nuqtai nazardan T.Azizov Milliy teatrning sо'z ustida ishlash an'anasini davom ettirganligini va aktyorlarni о'z holiga tashlab qо'ymaganligini ijobiy hodisa deb baholash mumkin.
Odamlarning idroki ovozning qanday eshitilishiga bog'liq. Yutish tovushlari bilan sokin xira nutq boshqalarning e'tiborini jalb qilishi dargumon. Aniq diksiya, ovozning ovozi nafaqat odamlarni qiziqtirishga, balki ularning ishonchini qozonishga, obro'-e'tibor qozonishga yordam berishini tushunish muhimdir.
Ovozni uyda oddiy vazifalarni bajarish orqali o'rgatish mumkin: she'rlarni o'qish, turli hajmdagi nasriy asarlar. Masalan, birinchi ikkita satr jimgina aytilishi kerak, keyingi ikkitasi esa, aksincha, baland ovozda. Xuddi shu iboraning turli intonatsiya bilan talaffuzi. Hayvonlarning ovozi bilan iboralar, so'zlar talaffuzi. Bu nafaqat diksiyani, balki fantaziyani ham rivojlantiradi. Og'zingizni yopiq holda muntazam ravishda uzun matnni o'qib, har kuni tovushlarning murakkab birikmalarini talaffuz qilish orqali diksiyangizni yaxshilashingiz mumkin.
Teatrning sahnaviy tabiatiga qaytadigan bo'lsak, teatr ifodasining barcha vositalarining o'zaro ta'siriga alohida e'tibor qaratish lozim. Sahna nutqi plastika, harakat, ritm, aktyor mahorati bilan chambarchas bog'liq. Nutq texnikasi o'qituvchisi nutq qobiliyatini tezda egallashga yordam beradi. Nafaqat darslarga muntazam qatnashish, balki uyda mashq qilish ham muhimdir. Bu sizga imkon qadar tezroq yaxshi natijalarga erishish imkonini beradi. O'qituvchi sizga to'g'ri nafas olishni o'rgatadi, mashqlarni ko'rsatadi. Ular qiyin emas, lekin samarali. Darslarning tarkibiy qismlari til buramalarining talaffuzi, intonatsiyalarni to'g'ri tartibga soluvchi matnlarni o'qish, nafas olish mashqlari.
To'g'ri nafas olmasdan, to'g'ri va chiroyli gapirish mumkin emas. Shuning uchun mashg'ulot nafas olishni sozlash bilan boshlanadi. Bu etarli vaqt talab etadi. Sahna nutqi talabasi ongida "qorin bo'ylab nafas olish" tushunchasini mustahkamlashi kerak. To'g'ri nafas olish texnologiyasini tushunmasdan, natijaga erishish mumkin emas. Mashqlar bir necha guruhlarga bo'linadi:
1) harakatlarni o'z ichiga olgan mashqlar. Ular to'g'ri nafas olish va ekshalatsiyani amalga oshirishni osonlashtiradi, to'g'ri nafas olish ko'nikmalarini mustahkamlashga yordam beradi, qorin bo'shlig'i mushaklarini faollashtiradi;
2) nafas olishni rivojlantirish mashqlari, bunda tananing turli xil pozitsiyalari: yotish, o'tirish, turish. Bu qorin bo'shlig'i mushaklarining faollashuvini kuzatish, uning ritmini tartibga solishni o'rganishga yordam beradi;
3) kundalik hayotda bajariladigan mashqlar. Asosiy maqsad - kundalik hayotda to'g'ri nafas olish ko'nikmalarini mustahkamlash. Matnlarni o'qish paytida nafas olishni mashq qilish.
Bunday mashqlar ekshalatsiyani qismlarga qanday taqsimlashni o'rganishga yordam beradi. Chet ellik mutaxassislar aqliy tasvirlarni yaratish uchun o'z amaliyotlarida mashqlardan foydalanadilar. Ularning asosiy maqsadi tana sezgilarini bilishdir. Inson harakatning tasvirini tasavvur qilishi kerak. Mashqlar qiyin, hamma ham ularga bardosh bera olmaydi.
"Mirzo Ulug'bek"spektaklida til va nutq ustida ishlashga unchalik e'tibor bermagan edi."Alisher Navoiy"da esa so'z ustida sinchkovlik bilan ishlagan. Stol atrofidagi repetitsiya jarayoniga alohida e'tibor berib so'zning qadr-qimmati, tub ma'noning ochilishi masalasiga jiddiy yondashgan. Keyingi paytlarda ham ana shu uslubni mahkam ushlashga harakat qildi. "Alisher Navoiy" spektaklini ishlash jarayonida aktyorlarning nutqi orqali muallifning g'oyasini yoritishga intilib, obrazlarning nutqiy xarakteri ustida soatlab ishlashga to'g'ri keldi.
Foydalanilgan adabiyotlar
1. Xo^H^y^OBa, r.3. (2007). Cax,Ha HyT^H. TomKeHT-2007 h.
2. Холикулова, Г.Э. People's poet of Uzbekistan mukhammad yusuf - singer of the native land and love. International conference. Pages 154-159.
3. Гузал Эркиновна Халикулова. Сахна нутки ва жонли тил. Мулокот, Тошкент. 35 - бет.
4. Гузал Эркиновна Халикулова. Маннон Уйгур - выдающийся режиссёр узбекского театра и мастер по сценической речи. Эдебиет жэне енер институты, Алматы. Вопросы литературы и искусства им. М.Ауэзова. 59-60 стр.
5. Гузал Эркиновна Халикулова. Сахна нутки ва жонли тил. Мулокот, Тошкент. 35-бет.
6. ГЭ Халикулова. Актёрлар нуткда Навоий шеърияти. Театр, Тошкент. 10 -11- бетлар.
7. Гузал Эркиновна Халикулова. Сахнада тарихий мухит тасвири. Театр, Тошкент. 20-21- бетлар.
8. Гузал Эркиновна Халикулова. Искусство речи в историко-поэтических спектаклях. / Искусство Узбекистана. История и современность. Материалы научно-практической конференции молодых ученых. Ташкент: Поколение нового века. Стр. 50-51.
9. Гузал Эркиновна Халикулова. Замонавий театр хакида шахсий мулохазалар. K,алдирFOч, Тошкент. №1(4). 2 - бет.
10. Гузал Эркиновна Халикулова. Вопросы сценической речи в интерпретации узбекской исторической драмы (80-90-е годы). Автореферат 2004 г. стр. 1 - 21.
11. ГЭ Халикулова. Сахнани актёр безайди. Театр, Тошкент, 22-23-бетлар
12. Guzal Khalikulova. "Мирзо У^бек" тарихий драмасида тил масалалари. /Сб науч. тр. "Нафосат". 144-147.
13. Гузал Эркиновна Халикулова. Сахна нутки (тарихий драмалар талкинида). Укув кулланма. Тошкент. УзДСИ. 1 - 9 - бет.
14. Гузал Эркиновна Халикулова. Husni ta'il - искусство силы. Журнал Театр, Ташкент. № 6. 14-15 стр.
15. Гузал Эркиновна Халикулова. Чувство уважения. Журнал Калдиргоч, Ташкент. Стр 41.
16. Гузал Эркиновна Халикулова. Гигиена и техника чтения книг. Журнал Калдиргоч, Ташкент. 21(42).
17. Гузал Эркиновна Халикулова. Мусикий ижрочиликда ёшларнинг фаоллигини ошириш ва уни ривожлантириш масалалари. Тошкент ТДМИ, (Туплам).
18. Гузал Эркиновна Халикулова. Санъат равнаки йулида. Журнал K,алдирFOч, Тошкент. 2010/1.
19. Гузал Эркиновна Халикулова. Хассос суз устаси. "Мухсин Хдмидов (Бадиий суз устаси)" номли монографияси учун макола 2010. УзДСИ. 8 - бет.
20. Гузал Эркиновна Халикулова. Маънавий баркамоллик давр талаби. ЖизПИ, туплами. 363 - бет.
21. Гузал Эркиновна Халикулова. Узбекистан давлат санъат институтида кадрлар тайёрлаш сифатини яхшилаш ва сохани ривожлантиришда амалга оширилаётган ишлар. Узбекистон санъати ва маданиятида замон кахрамони образини яратиш муаммолари ва ечимлари" Туплам. УзДСИ.
22. Гузал Эркиновна Халикулова. Юрт тараккиёти, халк фаровонлиги хамда баркамол авлодни тарбиялашда санъатнинг роли. Халкаро Симпозиум материаллари туплами.
23. Гузал Эркиновна Халикулова. Формирование сценической речи в профессиональных спектаклях и роль системы Станиславского в развитии театрального искусства. Брянск, Сборник материалов VI Международного симпозиума. Стр. 219 - 225.
24. Гузал Эркиновна Халикулова. Замонавий рахбар аёлнинг профессионал нуткини оширишга доир. 2012 й. "Аёл - маънавият гулшани" ЖизПи., 4-Республика илмий-амалий конференцияси Туплам.
25. Гузал Эркиновна Халикулова. Актёрнинг сахна нутки махоратини эгаллашда нафасни такомиллаштирувчи янги услубий изланишлар. 2012/3/27. Глобаллашув жараёнида хореография санъати сохасида миллийликни саклаш муаммолари 2- республика конференцияси. Тошкент.
26. Гузал Эркиновна Халикулова. Театрларда адабий тил масъулияти. 2013 й. Янги давр санъати: анъанавийлик ва трасформацион жараёнлар. Тошкент, Алишер Навоий номидаги Узбекистон Миллий кутубхонаси нашриёти. 82-84 бет.
27. Гузал Эркиновна Халикулова. Спектакль яратишда суз ва харакат уЙFунлиги масалалари. 2014. Тошкент.: "Мумтоз суз". 110-114 бетлар.
28. Гузал Эркиновна Халикулова. Сахна асарларида кахрамон характерини яратиш масалалари. Республика илмий-назарий ва амалий конференция материаллари. Тошкент: Навруз. 112 - 117 бетлар.
29. Гузал Эркиновна Халикулова. Институтда олий малакали илмий ва илмий педагог кадрлар тайёрлашнинг долзарб муаммолари. Театр// - Тошкент: 2014. (3). 9 -10 - бет.
30. Гузал Эркиновна Халикулова. Суз масъулиятини англаш хам санъат. Хуррият// - Тошкент. (43) 6-7 бетлар.
