CC BY
2Central Asian Journal of
Education and Innovation
AKSIYALAR VOSITASIDA UZOQ MUDDATLI MOLIYALASHTIRISHNI RIVOJLANTIRISH
Miyassarov Jahongir Uktam o'g'li
https://doi.org/10.5281/zenodo.12178319
ARTICLE INFO
ABSTRACT
Qabul qilindi: 10-June 2024 yil Ma'qullandi: 15- June 2024 yil Nashr qilindi: 20- June 2024 yil
KEY WORDS
Real sektor, YAIM, modernizatsiya, ishlab chiqarish, sanoat,
tadbirkorlik, korxona.
Maqoladamamlakatimizda real sektorning
rivojlanishining amaldagi holati o'ziga xos xususiyatlari bo'yicha dunyoning yetakchi olimlari fikrlar io'rganilgan, mamlakatimizda yangi tashkil etilgan xorijiy korxona va tashkilotlarning 2018-2022yillarda o'sish tendensiyasi tahlil qilingan, davlatlar kesimida yangi tashkil etilgan xorijiy kapital ishtirokidagi korxonalar tahlil qilingan,YAMni iqtisodiyotning turli sohalarida taqsimlanishi tahlil qilingan, hamda mamlakatimizda real sektorni modernizatsiyalashni moliyalashtirishni rivojlanish bo'yicha asoslantirilgan xulosa va takliflar ishlab chiqilgan hamda mamlakatimizda qo'llash bo'yicha tavsiyalar berilgan.
"Kapital" tushunchasi iqtisodiy nazariyaning asosiy tushunchalaridan biri xisoblanadi. Bu tushunchaning mazmun-mohiyati va ahamiyati bo'yicha iqtisodiyot fanining barcha yetakchi ilmiy maktab va yo'nalishlari vakilllari o'z qarashlari, nuqtai-nazarlarini izohlashga uringanlar.
Iqtisodiy adabiyotlarda "kapital" tushunchasi bir xil ta'rifga ega emas. Ba'zi adabiyotlarda kapital tushunchasi aksiyador kapital summasi, emissiyalangan daromad va taqsimlanmagan foyda deb tushuniladi. Shuningdek, korxona kapitalining hajmi korxona aktivlari qiymati bilan kreditor qarzlari o'rtasidagi farqni hisoblashdan kelib chiqadi deb ham keltiriladi. Yana boshqa adabiyotlarda, barcha uzoq muddatli mablag'lar manbai deb yuritiladi. Shuningdek, kapitalga ta'rif berilganda, korxona aktivlarining shakllanishida investitsiyalangan jami vositalar qiymatining pul, moddiy va nomoddiy shakli sifatida ham tushuniladi.
G'arb iqtisodiy adabiyotlarida kapital tushunchasi korxona aktivlarini moliyalashtirishda foydalaniladigan (uzoq va qisqa muddatli qarzlar, oddiy va imtiyozli aksiyalar) vositalarning barcha manbalari tushuniladi.
Quyidagi 1-rasm ma'lumotlaridan ko'rishimiz mumkinki, korporatsiyalarda kapitallar bir necha belgilariga ko'ra guruhlanadi. Jumladan, Korxonaga tegishliligiga ko'ra - o'z kapitali , jalb qilingan kapital.
Investitsiyalash shakllari bo'yicha - Moliyaviy shakldagi kapital, moddiy shakldagi
kapital, nomoddiy shaklagi kapital kabilarga ajratiladi.
Xo'jalik shakllarining tashkilliу-huquqiу shakllari bo'уicha - aksionerlik kapitali, individual kapital, paychilik.
Kapital (lotincha kapitalis - bosh, asosiy) foyda olish maqsadida foydalaniladigan barcha mol-mulklar yig'indisidir.
Moliyaviy boshqarishning asosiy vazifalaridan biri, pul oqimlarini muvofiqlashtirish, investitsiyalar budjetini ishlab chiqish bilan bir qatorda, moliyaviy resurslarni jalb qilishga
Korxonaga tegishliligi bo'yicha o'z kapitali
jalb qilingan kapital
Foydalanish maqsadlari bo'yicha ishlab chiqarish kapitali
ssuda kapitali
savdo kapitali
Investitsiyalash shakllari bo'yicha moliyaviy shaklidagi kapital;
moddiy shaklidagi kapital;
nomoddiy shaklidagi kapital;
Investitsiyalash obyektlari bo'yicha asosiy kapital
aylanma kapital
Doiraviy aylanish jarayonida t jatnashis h pul shaklidagi kapital
xarajatlarni hamda kapital tuzilmasini optimallashtirishdir. 1.1-jadval
Korporatsiyalarda kapitallarning tasniflanishi
shakllari bo'yicha ishlab chiqarish shaklidagi kapital
tovar shaklidagi kapital
Xo'jalik shakllarining tashkilliy huquqiy shakllari bo'yicha aksiyadorlik kapitali
individual kapital
paychilik.
Mulkchilik shakllari bo'yicha xususiy kapital
davlat kapitali
Jalb etish manbalari bo'yicha milliy kapital
xorijiy kapital
Manba: Muallif tomonidan tuzilgan
1.1-jadvalda keltirilgan korxona tomonidan foydalaniladigan kapital tuzilmasi nafaqat moliyaviy, balki operatsion va investitsiyaviy faoliyatning ko'plab jihatlarini belgilab beradi, ushbu faoliyatning oxirgi natijasiga faol ta'sir ko'rsatadi. U shuningdek aktivlar va o'zlik kapitali rentabelligi ko'rsatkichlariga, moliyaviy barqarorlik va likvidlilik koeffitsiyentlariga ham ta'sir ko'rsatadi. Korxonaning rivojlanish jarayonida daromadlilik va tavakkalchilik nisbatini shakllantiradi.
Kapitalning tuzilmasi - bu mablag'larning asosiy manbalari tuzilmasi, ya'ni o'zlik va qarz kapitali nisbati. O'zlik kapitalining tarkibini ustav kapitali hamda taqsilanmagan foyda tashkil etadi. Qarz kapitali bank kreditlari va chiqarilgan obligatsiyalardan shakllanadi. ( 1.1-rasm ma'lumotlari).
1.1-rasm. Kapital tuzilmasi
Manba: Muallif tomonidan tuzilgan
Kapital tuzilmasini optimallashtirish - bu qarz va o'zlik mablag'larining shunday miqdorini belgilashki, bunda moliyaviy barqarorlik va o'zlik mablag'larining rentabellik darajasining optimal proporsiyasini ta'minlab, korxonaning bozor qiymatini maksimallashtiriladi.
Korxonaning faoliyati ma'lum bir hayotiylik sikliga bo'ysungan bo'ladi. Uning o'zlik kapitali tuzilmasiga baho berish va uni optimallashtirish bo'yicha qaror qabul qilishda kompaniya ayni paytda qaysi rivojlanish bosqichini boshidan o'tkazayotganini aniqlash kerak.
Dastlabki oyoqqa turib olish bosqichida o'zlik mablag'larining yetishmasligi uchrab turadi. Barqarorlashish davrida esa balki umuman uzoq muddatli qarzlarga muhtojlik sezilmas. Bunday davr uchun kapital tuzilmasida qarz mablag'larining miqdori minimal bo'lishi normal holat.
Pasayish yoki inqiroz paytida undan chiqish bo'yicha rejalar ishlab chiqiladi. Odatda
bunday vaqtda inqirozga qarshi choralar ishlab chiqiladi yoki korxonani tugatish to'g'risida qaror qabul qilinadi. Agar inqirozdan chiqish bo'yicha qaror qabul qilingan bo'lsa, ushbu fazada rentabellik ko'rsatkichlari pasayadi, moliyaviy barqarorlik yomonlashadi.Ushbu holatda korxoan qarzga kirishi va o'zlik va qarz mablag'lari o'rtasidagi nisbat miqdori juda ham kichina bo'ladi.
Shuni ta'kidlash kerakki, optimal kapital strukturasini shakllantirish bo'yicha universal mezonlar mavjud emas. Har bir kompaniyaga yondashuv individual ko'rinishda bo'lishi va biznesning ham tarmoq xususiyatini ham korxonaning turgan rivojlanish pog'onasini inobatga olinishi kerak. Ko'chmas mulkni boshqarishga ixtisoslashgan kompaniyaning kapital tuzilmasi uchun xususiyatli holat, savdo-sotiq yoki xizmat ko'rsatish bilan shug'ullanuvchi firma uchun umuman mos kelmaydi. Ushbu korxonalarda aylama mablag'larga bo'lgan talab turlicha. Yana xo'jalik jamiyatining ommaviylik darajasini hisobga olish kerak : qanchalik ta'sischilar doirasi tor bo'ladigan bo'lsa, u holda shunchalik ular foydani xarakatga keltirishda tezkor harakat qilishadi. Bu esa kapital tuzilmasi miqdori va nisbatini osongina tebratishga imkon beradi.
Kapitalni shakllantirishning bosh maqsadi zarur aktivlarni sotib olishda vujudga
va undan samarali
qoniqtirish
foydalanish maqsadida
keladigan ehtiyojlarni optimallashtirish.
Kapitalni shakllantirishning tamoyillari:
- kompaniya faoliyatining rivojlanish istiqbollarini belgilash;
- jalb qilinayotgan va shakllantirilayotgan aktivlar muvofiqligini ta'minlash;
- optimallashgan kapital tuzilmasini ta'minlash;
- turli hil moliyalashtirish manbalaridan foydalanilganda ularning harajatlarini minimallashtirish;
rentabelligini maqbul
kapitalining orqali
moliyaviy risklar sharoitida
yuqori darajada kapitaldan samarali foydalanishni
o'z ishini endi
- o'zlik maksimallashtirish ta'minlash.
Biznesni yuritishning tashkiliy-huquqiy shaklini tanlash masalasi boshlayotganlar uchun xam, ma'lum vaqtdan beri faoliyat yuritib kelayotganlar tadbirkorlar uchun xam muhim ahamiyat kasb etadi. Biznes yuritish shakllarining xar biri ( aksiyadorlik jamiyati, ma'suliyati cheklangan jamiyatlar, xususiy korxonalar, oilaviy korxonalar va x.k.) o'zining ijobiy va salbiy tomonlariga, o'ziga xos xususiyatlarga egaki, ular tadbirkorga hozirgi sharoitlarda o'zi uchun mos keladigan, uning talablariga ko'proq javob beradigan shaklni tanlash imkonini beradi. So'ngi vaqtlarda iqtisodiy adabiyotlarda biznesni aksiyadorlik jamiyati (keyingi o'rinlarda - AJ) kabi tashkiliy-huquqiy shaklda yuritishning foydali emasligi haqida fikrlar mavjud. Ammo, shu bilan birga aksiyadorlik jamiyati o'zining rivojlanishi uchun resurslarni jalb kilish uchun ko'proq imkoniyatlarga ega.
Biznesni yuritishning tashkiliy-huquqiy shakli sifatida AJni tanlash haqidagi qarorga salbiy ta'sir ko'rsatuvchi omillar quyidagilardir:
- aksiyadorlik jamiyati faoliyatini nazorat qiluvchi qo'shimcha davlat nazorat organinng mavjudligi;
- o'z faoliyati haqida, shu jumladan muhim faktlar haqida axborotlarning oshkor qilish majburiyati;
- aksiyadorlarning umumiy yig'ilishlari, kuzatuv kengashi yig'ilishlarini
o'tkazishga qo'shimcha harajatlar;
- axborotlarning ochib berilishini ta'minlash qimmatli qog'ozlar chiqarish haqida maxsus vakolatli organga xisobotlarni berish;
- majburiy audit o'tkazish zaruriyati;
- shtatda doim qimmatli qog'ozlar bo'yicha va korporativ boshqaruv bo'yicha mutaxasislarning bo'lishi va x.k.
1.2-jadval
Biznesni yuritishning turli tashkiliy-huquqiy shakldagi korxonalarni moliyalashtirish manbalari
Moliyalashtirish manbalari Biznesni shakllari yuritishning tashkiliy-xukukiy
AJ MChJ XK DK
Bank krediti + + + +
Korxona foydasi + + + +
Kreditorlik qarzi + + + +
Aksiyalar emissiyasi + - - -
Korporativ obligatsiyalar emissiyasi + - - -
Izoh:
(+) - mazkur manba xisobiga moliyalashtirishni amalga oshirish mumkin (-) - mazkur manba xisobiga moliyalashtirishni amalga oshirish mumkin emas.
Yuqoridagi 1.2-jadvalda aksiyadorlik jamiyatini moliyalashtirishning muhim manbasi aksiyalarni chiqarish va sotishdan olingan mablag'lar hisoblanadi. aksiyadorlik jamiyatini odddiy aksiyalar hisobiga moliyalashtirishning emitent uchun afzalliklari quyidagilardan iborat:
- korxona aksiyadorlik jamiyati bo'lsa, juda katta miqdordagi moliyaviy resurslarni mobilizatsiya qilish imkoniga ega, chunki aksiyalarni cheklanmagan miqdorda chiqarish mumkin. So'nggi paytda IPO (aksiyalarni ommaviy joylashtirish) mexanizmi ancha keng ommalashdi. Uning yordamida korxonalar o'zining rivojlanishi uchun kattagina moliyaviy resurslarni jalb qilibgina qolmasdan, balki xorijiy kapital bozoriga ham chiqmoqda;
- qat'iy shartlashgan, doimiy moliyaviy to'lovlarning yo'qligi. Bank krediti hisobiga mablag'larni jalb etish odatda qatiy belgilangan to'lovlarni talab qiladi va tegishincha aylanma mablaglarni doimo o'ynab turishiga olib keladi. Albatta aksiyalarni chiqarish u bo'yicha dividend to'lash majburiyatini yuzaga keltiradi. Biroq aksiyadorlar kelishgan holda korxona oyoqqa turib olgunga qadar dividend olishdan voz kechishi mumkin;
- kapital barqarorligi. Aksiyalar barqaror vosita hisoblanadi. Normal sharoitlarda AJ lar aksiyadorlar kiritgan mablag'larni qaytarishga majbur emas, bank kreditlari yoki obligatsiyalarda esa unday emas. Oddiy aksiyalarning so'ndirish muddati bo'lmaydi - bu qaytarilmaydigan doimiy kapitaldir. U faqat jamiyat tugatilganda qaytarilishi mumkin;
- kompaniya investitsiyaviy jozibadorligining oshishi. Ustav kapitali kompaniya kreditorlari uchun zarar qoplanishining o'ziga xos kafolati bo'lib xizmat qiladi;
- ommaviylashuv. Aksiyalarni chiqarish hamda reklama kampaniyasining o'tkazilishi korxonani nafaqat professional investorlar doirasida, balki aholining katta qismi o'rtasida ham tanilishini oshiradi. Masalan, xorijiy mamlakatlarda ko'pchilik kompaniyalar uchun IPO loyihlarini amalga oshirish moliyaviy resurslarni jalb qilishdan tashqari, birinchi galda ommaviylashishini ko'zlaydi, bu esa keyinchalik ancha yirik mablag'larni jalb qilishga yordam beradi.
Aksiyadorlik jamiyatini odddiy aksiyalar chiqarish hisobiga moliyalashtirishning investor uchun afzalliklariga quyidagilar kiradi:
- kiritilgan kapital evaziga kompaniyada boshqarishda ishtirok etish huquqidan foydalanish;
- dividend ko'rinishda kompaniyadan daromad olish;
- kompaniya tomonidan berilgan imtiyozlardan foydalanish;
- jamiyat tugatilayotganda mol-mulkning bir qismiga bo'lgan huquqdan foydalanish.
Aksiyadorlik jamiyatini oddiy va imtiyozli aksiyalar chiqarish hisobiga
moliyalashtirishning ayrim kamchiliklarini ham sanab o'tish lozim. Oddiy aksiyalarni chiqarish hisobiga aksiyadorlik jamiyatini moliyalashtirishda emitent uchun kamchiliklar:
muvofiq odatda yirik bitimlar hamda manfaatdorlik bo'lgan bitimlar kuzatuv kengashi yoki aksiyadorlarning umumiy yig'ilishi bilan kelishib olinishi lozim. Biroq ularni tashkil etishga vaqt kerak, shuning uchun foydali yirik kontraktlar yoki manfaatdorligi bo'lgan kontrkatlar, mazkur aksiyadorlik jamiyatida bitimlar uzoq vaqt kelishilishi tufayli boshqa raqobatchilarga o'tib ketishi mumkin;
Emissiya prospektini hamda aksiyalarni chiqarish bo'yicha boshqa hujjatlarni tayyorlash uchun ko'pincha investitsiya maslahatchisi jalb etiladi.
Ko'p hollarda aksiyadorlik jamiyatilar o'z aksiyalarini tarqatish (joylashtirish) uchun anderayter xizmatidan foydalanadi. Bularning hammasi xarajatni talab qiladi.
Qarz kapitalidan foydalanish aksiyadorlik jamiyatiga qat'iy belgilangan bir martalik moliyaviy xarajatli mablag'larni qo'lga kiritish imkonini beradi, vaholanki moliyalashtirish uchun oddiy aksiyalardan foydalanilganda kompaniyaning sof foydasi doim uzoq vaqt mobaynida ancha katta aksiyadorlar o'rtasida taqsimlanadi.
Aksiyadorlik jamiyatini moliyalashtirishning yana bir muhim bir manbasi bu imtiyozli aksiyalar bo'lib, ular qarz majburiyatlari va oddiy aksiyalar belgilarini o'zida aks ettiradi. Imtiyozli aksiyalarning aksiyadorlik jamiyati ustav kapitalining umumiy hajmidagi ulushi 20 % dan oshmasligi lozim.
Kompaniya tugatilgan taqdirda, imtiyozli aksiyal egasining da'volari kreditorlardan keyin, ammo oddiy aksiya egalari oldidagi majburiyatlardan oldin qondiriladi.
Aksiyadorlik jamiyatini imtiyozli aksiyalar evaziga moliyalashtirishning emitent uchun afzaliklari quyidagilardan iborat:
1. Moslashuvchanlik. Qonunchilikka ko'ra, imtiyozli aksiyalar bo'yicha dividendlar to'lash-kompaniyaning so'zsiz majburiyati emas. Agar kompaniya zarar ko'rayotgan, bankrotlik alomatlari sezilayotgan bo'lsa, dividendlarni to'lamaslik mumkin. Qarz mablag'larini jalb etishda esa foizlar jamiyat moliyaviy ahvolidan qat'i nazar to'lab borilishi kerak.
qabul qilinadigan qarorlar tezkorligining pasayishi. Ya'ni qonunchilikga
moliyaviy resurslarni jalb qilish qiymatining oshib ketishi mumkinligi.
2. Harakatlarning muddatsizligi. Imtiyozli aksiyalarni so'ndirishning oxirgi muddati yo'q. Kapital obligatsiyalarni chiqarish hisobiga jalb qilinsa yoki bank krediti olinsa, ular qaytarishlilik yoki so'ndirishni talab etadi.
3. Qo'shimcha mablag'larni kompaniyani boshqarishda ishtirok etish huquqini bermasdan jalb qilish. Faqatgina ayrim masalalar ko'tarilganda imtiyozli aksiya egalari aksiyadorlar umumiy yig'ilishlarida ovoz berish huquqi bilan qatnashishadi.
4. Kompaniyani bankrotlikka majburlash imkoninining yo'qligi. Imtiyozli aksiya egalari oddiy aksiya egalaridan farqli ravishda ovoz berish huquqidan mahrum etilgani tufayli ularning kompaniyaga qandaydir jiddiy zarar yetkazishi amrimahol.
1.3-jadval.
Korxonani tashqi moliyalashtirish manbalari afzalliklari va kamchiliklari qiyosiy tahlili
№ Qiyoslash Oddiy Korporativ Bank krediti
mezonlari aksiyalarning chiqarilishi obligatsiyalarning chiqarilishi
1 Korxona tashkiliy-huquqiy shakliga cheklovlar Aksiyadorlik jamiyati AJlar va tijorat banklari yo'q
2 Faoliyat yuritishning eng kam muddati Yo'q Kamida uch yil Bank kredit siyosatiga bog'liq
3 Jalb etiladigan mablag'larga cheklovlar Yo'q O'zlik kapitali miqdori chegarasida Kredit siyosatiga, garov ta'minotiga
4 Ijobiy kredit tarixining bo'lishi Yo'q y°'q Bo'lishi mumkin
5 Ta'minotning bo'lishi Yo'q Ta'minot bilan ham u siz ham chiqarilishi mumkin Uning summasi 125 % dan kam bo'lmasligi
6 Daromadlarni
to'lash bo'yicha Bo'lishi mumkin Bor Bor
majburiyat
7 Korxonani
boshqarishda Paydo bo'ladi Yo'q Yo'q
ishtirok etish huquqi
8 Investitsiyalarni jalb qilish mudati Muddatsiz Muddatli Muddatli
Yuqorida 1.3-jadvalda ko'rsatib o'tilgan turli moliyalashtirish manbalari kompaniyaning kapital tuzilmasini qanaqa ko'rinishda shakllanishiga to'g'ridan - to'g'ri ta'sir etadi. Ularning har birinining afzallik va kamchilik tomonlarin chuqur tahlil etib qaror qabul
qilish zarur. Bu esa aksiyalar chiqarishdan farqli o'laroq, mablag'larni tezroq jalb qilish imkonini beradi.
Aksiyadorlik jamiyatini qimmatli qog'ozlar emissiyasi hisobiga moliyalashtirish tuzilmasida muhim o'rinni obligatsiyalar asosida jalb qilinadigan mablag'lar egallaydi. "Korporativ obligatsiyalar bu maxsus investitsiyaviy qiymat bo'lib, investor va emitent o'rtasidagi qarz munosabatlarini ifodalaydi va fond bozorida butunlay qoplanmaguncha erkin muomalada bo'ladi hamda o'zining kotirovkasiga ega. Asosiy investitsion xossalariga esa likvidlilik, ishonchlilik va daromadlilikka ega".
Aksiyadorlik jamiyati korporativ obligatsiyalar evaziga moliyalashtirilganda emitent uchun ham bir qator afzalliklar mavjud. Bunday moliyalashtirishning asosiy afzalliklari shundan iboratki, mazkur holda korxona qarz mablag'larini jalb qilish uchun muhim va muhim bo'lmagan shartlarni o'zi belgilaydi.
Bu avvalambor, kredit summasi, muddati, so'ndirish shartlari, foiz stavkasi kabilardir. Korxona bankdan kredit olganda shartlarni bank qo'yadi. Bankdan uzoq muddatli kreditlarni olish ancha murakkab masala. Bu bankning resurs bazasini cheklanganligi bilan izohlanadi. Bundan tashqari kreditning bahosi sezilarli darajada yuqori bo'lishi mumkin. Kredit uchun foizdan tashqari uni rasmiylashtirish uchun oraliq rasmiy va norasmiy tranzaksion harajatlar uning bahosini oshishiga olib keladi. Obligatsiyalar shu nuqtai nazardan arzon moliyalashtirish manbaiga aylanadi. Shuni hisobga olish kerakki, obligatsiyalarni chiqarish haqida qaror aksiyadorlar umumiy yig'ilishi tomonidan yoki uning ustavida belgilangan holda kuzatuv kengashi vakolatiga kiritilishi mumkin.
Foydalanilgan adabiyotlar ro'yxati:
1. Bringham E.F., Ehrhardt M.C. Financial management theory and practice. Thomson SouthWestern, 2008. 1107 p.
2. Hillier D., Grinblatt M., Titman Sh. Financial Markets and Corporate Strategy. London: McGraw-Hill Higher Education, 2012. 877 p.
3. Korso E. Inclusive growth analysis and HRV: A methodological note. 2011. Elektron manba: http://siteresources.worldbank.org
4. Landesmann, Michael Alroy (2000): Structural Change in the Transition Economies, 1989 to 1999. The Vienna Institute for International Economic Studies.
5. Modigliani F., Miller M. The Cost of Capital, Corporate Finance, and the Theory of Investment // American Economic Review, v. 48. (1958).
6. Modigliani F., Miller M. (1963) "Corporate Income Taxes and the Cost of Capital: A Correction" American Economic Review, Vol. 53, No. 3, pp. 147 - 175.
7. Peter Brusov, Tatiana Filatova, Natali Orehova, Nastia Brusova. Weighted average cost of capital in the theory of Modigliani-Miller, modified for a finite lifetime company // Applied Financial Economics, v. 21, № 4.
