CC BY
58
РЕДАКТИРОВАНИЕ. ПОДГОТОВКА РУКОПИСИ ДЛЯ ПУБЛИКАЦИИ
УДК 82-053.2.087.5(476)
Д. П. Зьілевіч, кaндыдaт фiлaлaгiчных тавук, дaцэнт (БДТУ) РЭДAKТAРСKAЯ AЦЭНKA ЗМЕСТУ MACTA^ArA TBOPA ДЛЯ ДЗЯЦЕЙ
У публі^^и aхapaктapызaвaны пaтpaбaвaннi дa змеету мacтaцкaгa твopa для дзяцєй. А^э^ лены acпeкты змecтy, якія pэдaктap aцэньвae, ^ье^ю^! твop дa доуку. Тэapэтычныя пaлaжэннi пaцвяpджaюццa пpыклaдaмi з твopaУ cyчacнaй бeлapycкaй дзiцячaй лiтapaтypы. Выяулены нeдa-xonbi y pэдaктapcкaй naApbixTOy^i пpaaнaлiзaвaных выдaнняy, пpaпaнaвaны pэкaмeндaцыi ayтa-paм і pэдaктapaм na Удacкaнaлeннi змecтy твopay.
The article dwells upon the requirements to the contents of fiction for children. It describes the criteria estimated by the editor, taking the product to print. The theoretical statements are supported by some examples from the works of modern Belarusian literature for children. It reveals some minuses in the editorial preparation of the publications under analysis, gives recommendations to authors and editors to improve the contents of the works.
Уводзіньї. A^op pyкaпicay для выдaння ці твopaУ для пepaвыдaння — aOToyraH зaдaчa, якую paшae pэдaктap у cвaёй пpaфeciйнaй дзeйнacцi. Пpы гэтым ён кapыcтaeццa нaвyкoвa a6ipym'a-вaнымi кpытэpыямi aцэнкi твopa і yлacным вo-пытaм. Ацэнта твopa пpaдyглeджвae aнaлiз ягo двух acroy^^ acпeктay — змecтy і фopмы. Яны пaвiнны дoбpa cyaднociццa aднo з aдным і aдпa-вядaць чытaцкaмy aдpacy. Кaлi чьтачь — дзе-ці, тo тpэбa yлiчвaць acaблiвacцi іх ycпpымaння кнігі та кoжным yзpocтaвым этaпe.
Змеет і фopмa твopa — payнaзнaчныя na вгж-нacцi. Пpы нeдacкaнaлacцi aднaгo нeпaзбeжнa знiзiццa вapтacць твopa y цэлым. Aднaк nep-шacнae знaчэннe мae змecт, пгд яго пaдбipaeццa пэyнaя фopмa. Дa змеету мacтaцкaгa твopa мы aднociм тэмaтыкy, пpaблeмaтыкy, щэйны змecт, aдбop пepcaнaжay, жыццёвы мaтэpыял, naraa^e-ны y acнoвy тэкcтy [4, c. 307]. Aцэньвaючы змecт мacтaцкaгa твopa, aдpacaвaнaгa дзєцям, pэдaктap вызнaчae:
- a^ya^mc^ тэмaтыкi і пpaблeмaтыкi для чытaчa;
- aдпaвeднacць тэкcтy пaтpaбaвaнню мac-тaцкaй npay4bi;
- нaяyнacць выхaвayчaгa і (ці) пaзнaвaльнa-гa acneCTay змecтy;
- aдпaвeднacць тэкcтy пciхaлaгiчным aca6-лiвacцям дзiцячaгa ycпpымaння кнігі та пэуным yзpocтaвым этaпe;
- aдэквaтнacць эмaцыянaльнaгa Уздзєяння твopa та чытaчa.
Aхapaктapызaвaць пaтpaбaвaннi дa nepani-чaных acпeктay змecтy нa пpыклaдзe твopaУ cyчacнaй бeлapycкaй дзiцячaй лiтapaтypы — мэтa нaшaгa apтыкyлa.
Aсноyная частка. Aнaлiзyючы тэмы і npa6-лeмы, якія ayтap yздымae y cвaiм твopы, pэдaк-тap у пepшyю чapгy вызнaчae іх a^ya^mc^ для дзіцяці. У кoжным yзpocцe cвaё кoлa npbrn-pытэтay. Для чытaчoУ дaшкoльнaгa Узpocтy ці-кaвacць уяуляюць твopы, дзє acвятляюццa 6asa-выя мapaльныя кaтэгopыi (дoбpa - дpэннa), эле-мeнтapныя нaвыкi жыцця y cям’i і coцыyмe, yзaeмaдзeяннe чaлaвeкa з жывёлaмi. Для мaлoд-шых шкoльнiкaУ aктyaльнымi cтaнoвяццa npa6-лeмы, якія yзнiкaюць у вучэбным пpaцэce. Для пaдлeткay — пpaблeмы выбapy, звязaныя з мa-paльнымi кaтэгopыямi любві і кaхaння, вepнac-ці, здpaды, a тaкcaмa з пpaфeciйным выбapaм.
Дзіця нє 6удзє чытaць нaвaт дoбpyю кнігу, кaлi яє тэмaтыкa і пpaблeмaтыкa яшчэ нє cтaлi для ягo aктyaльнымi ці, нaaдвapoт, yжo nepaCTa-лі тaкiмi быць. Baжнa, кaб кoжнaя кнiгa тpaпiлa дa cвaйгo чытaчa y пaтpэбны чac. У гэтaй cyвязi нaгaдaeм npa нeaбхoднacць пpaвiльнa вызта-чaць чытaцкi aдpac твopa.
Тpэбa cкaзaць, штo бeлapycкiя выдaннi y cвaёй бoльшacцi пpыcвeчaны a^ya^^m для зaяyлeнaгa чытaчa тэмaм і пpaблeмaм. ^ывя-дзём нeкaлькi пpыклaдay. У 2011 г. выдaвeцтвa «Лiтapaтypa і Мacтaцтвa» y paмкaх cepыi «Пе-paхoдны yзpocт» выпycцiлa кнігу {^дзі^^ вacьмiклacнiк хoчa пaзнaёмiццa». Кнігу craa-дaюць тpы aпoвecцi poзных ayтapay. Уклaдaль-нік — Мiкaлaй Нecцepaвiч Мiнзep. Чытaцкi aд-pac, як зpaзyмeлa з нaзвы cepыi, — cяpэднi шшль-ны yзpocт. З пункту глeджaння aктyaльнacцi лі-чым гэтae выдaннe вельмі Удaлым.
У aпoвecцi Aлecя Бaдaкa «Aдзiнoкi вacьмi-клacнiк хoчa пaзнaёмiццa» Узняты пpaблeмы ня-пpocтых yзaeмaaднociн пaмiж cтapшaклacнiкaм і
маладой настаунщай. Пра дашкатныя пачуцці расказваецца і у аповесщ Раюы Баравіковай «Казімір — сын Ягайлы + Насця з 8 “Б” = У», акрамя таго, тут ідзе гаворка пра важнасць ведан-ня сваіх каранёу, свайго роду.
Фантастычная аповесць Алеся Наварыча «Пакланюся Перуну, памалюся Вялесу...» — пра няудалы жарт старшакласшкау і студэнта над настаушкам і аднавяскоуцамь Як бачым, усе творы прысвечаны маральнай праблема-тыцы, дзейшчаюць у іх актуальныя для падлет-кау героі: школьнікі, студэнты, настаунЫ, сусе-дзі, — жыццёвыя атуацьи блізкія і зразумелыя чытачам, таму аповесці будуць прыхшьна імі успрымацца. Акрамя таго, адзначым агульную щэю, якой аб’яднаны творы і якая будзе зразу-мелай чытачу: у падлеткавым узросце ты ужо многае можаш, але не зрабі штосьщ такое, за што потым, праз гады, будзе вельмі сорамна, як героям гэтай кшп.
Яшчэ адзш прыклад. Казка Алены Масла «Паюнутае дзіця» таксама адрасавана чытачам сярэдняга школьнага узросту. Пачынаецца яна з пытання «адкуль бяруцца дзеці?», здавалася б, неактуальнага для указанага узросту. Дзещ пры-выклі, што дарослыя звычайна не зусім шчыра адказваюць на гэтае пытанне. I сама тэма узаема-адносін паміж мужчынай і жанчынай нярэдка з’яуляецца тэмай для жартау, насмешак у асярод-дзі дзяцей сярэдняга школьнага узросту. Таму нездарма Алена Масла адразу бярэ сур’ёзны, а месцамі нават суровы тон апавядання, і тэма з’яулення дзяцей дзякуючы майстэрству тсьмен-шцы перарастае у тэму жыцця і смерці. Паслу-хаем аутара: «Дзіця — не пустазелле, каб расщ сярод качаноу на градках. I не жабка, каб яго у дзюбе насіу бусел. Ведай, мой дарап, што дзяцей на Зямлю адпрауляе сам Бог. У чароуна прыго-жай краіне жывуць яны, пакуль не пакліча іх на Зямлю каханне мамы і таты. <...> Меншым за зернетка становщца дзіця, пачаушы свой шлях на Зямлю. Гэта малюсенькае зернетка Анёл аддае тату, а ён перадае яго маме. I ужо ва улонш маці дзіцятка расце, убіраючыся у плоць, і пачынае выглядаць, як усе немауляткі».
Гэтай фшасофскай казкай аутар вучыць чы-тачоу адказнасці за свае словы, учынкі, узаема-адносіны з друпм чалавекам: «Ты ж некалі вы-расцеш, станеш дарослым. I у тваё жыццё і жыц-цё чалавека, абранага табой, пастукаецца ад-прауленае небам на свет Божы дзіця. Любі яго і помш, што шанаваць даверанае табе Богам жыц-цё — найпершы абавязак». Праблематыка каз-кі — маральная, актуальная для чытачоу сярэдняга школьнага узросту. Дзякуючы трапчнаму развщцю сюжэтнай лініі, лексічнаму адбору і сродкам мастацкай вобразнасці твор аказвае моцнае псіхалагічнае уздзеянне на чытачоу.
Гэтай казкай завяршаецца зборшк А. Масла «Таямнща закінутай хаты», выдадзены «Мастацкай літаратурай» у 2005 г. Можна спрачацца з аутарам і рэдактарам наконт мэтазгоднасці такога завяршэння зборніка: выхаваучае уздзе-янне на чытача вельмі важна, але падлетю ім-пульсіуна, эмац^1янальна рэагуюць на змест кнігі, таму кшга павінна пакідаць агульнае аптыміс-тычнае уражанне. Думаецца, што лагічна было б завяршыць зборнік казкай «Таямнща закшу-тай хаты», таксама фшасофскай, шчымліва-сум-най, але не трапчнай. Тым больш, што назва іменна гэтага твора дала назву усяму зборніку.
Твор павінен адпавядаць пшхалапчным асаб-лівасцям дзіцячага успрымання пэунай інфар-мацыі на пэуным узроставым этапе. 1ншым разам шсьменнш забываюць, што іх чытачы — дзещ, і інтэрпрэтуюць сітуацыю з пункту гле-джання дарослага чалавека. У кшзе Алены Па-повай «Сказка про Дика, которого нарисовали» («Пачатковая школа», 2010), адрасаванай ма-лодшым школьнікам, аутар разважае з пункту гледжання маленькага ВоУкі, выкарыстоуваю-чы няуласна-простую мову: «Мама была и оставалась мамой. Женщиной. Говорить с ней было не о чем». Думаецца, што рэдактар павшен быу бы выказаць сумненш наконт арганічнасці та-кіх думак для дзіцяці-першакласніка.
На суседняй старонцы кнігі сустракаем вельмі удалы з пункту гледжання адпаведнасщ псіхалогіі героя урывак: «Привели его в школу. Вовка Мамин голову задирает, чуть фуражка не сваливается. Еще бы фуражка не свалилась! Школа большая-пребольшая! Учительница высо-кая-превысокая! Парты громадные-прегромад-ные! Зовут учительницу не как-нибудь, а Нина Павловна. Простого человека так не назовут!» У гэтым фрагменце герой выглядае вельмі ар-гашчна: шасцігадоваму дзіцяці і сапрауды свае школа, парта, настаунща здаюцца самымі леп-шымі, прыкметнымі, не таюм^ як у іншых.
Прывядзём яшчэ прыклады. Вядома, што да-школьнікі і малодшыя школьнікі доуга знахо-дзяцца пад уплывам ад прачытанага, таму трэба пазбягаць акцэнтау на трагічных ж^1ццёвых с> туацыях. Лічым неапрауданым уключэнне у тэкст для малодшых школьнікаУ такога, на-прыклад, фрагменту: «Бабушка, очень любившая чистоту и порядок, решила помыть хомячка. А чтобы тот быстрее просох, она постелила на дно ведра салфетку и положила туда чистое животное. Благо на дворе стояла жаркая погода. Через некоторое время, когда пришли за хомячком, тот уже почил в бозе, задохнувшись от жары в нагревшемся металлическом ведре» (Анна Лео. Друзья из дома буквой «Г»; ООО «Белпринт», 2008). I лексша, і змест гэтага урыука зушм не адпавядаюць чытацкаму адрасу.
Дарэчы, у названай кшзе ёсць яшчэ некаль-к неадназначных момантау. Ад чалавечай ці то жорсткасщ, ці то неабачлівасці пакутліва памёр сабака Белка. А яшчэ аутар чамусьщ палічыла патрэбным расказаць дзщящ, як хлопчык Паша высветліу, што Дзеда Мароза не юнуе, а пада-рункі на Новы год дзецям купляюць бацькі. Ад-разу згадваюцца разважанні Агніі Львоуны Барто у кшзе «Зашсю дзіцячага паэта» (1976 г.) пра тое, як важна, каб дзщя найдаужэй верыла у Дзеда Мароза [1].
Ганна Лео і паход герояу у Тэатр юнага гле-дача таксама атсвае, як для дарослых. Тата пад-час прадстаулення разважае пра пярсцёню на пальцах «ваука» і «парасяці»: ці не з’яуляюцца акцёры у сапраудным жыцці мужам і жонкай? Лічым, што указаныя аспекты зместу не адпа-вядаюць чытацкаму адрасу, і рэдактар мусіу бы аддаць тэкст на дапрацоуку, аднак кніга выйш-ла у аутарскай рэдакцыі, таму адказнасць за яе нясе аутар.
Адэкватнае эмацыянальнае уздзеянне твора на чытача — яшчэ адно патрабаванне да зместу мастацкага твора. Дзещ больш эмацыянальныя, чым дарослыя, і больш паддаюцца чужым эмо-цыям. Псіхолагі нават гавораць пра «эфект на-тоупу», якому асабліва падвержаны падлеткі, яны хутка пераймаюць настрой іншых членау групы. Так жа лёгка дзещ пераймаюць і настрой кшп, калі аутар закранае актуальныя тэмы і знаходзіць пераканаучыя для дзяцей аргументы.
Твор павшен выклікаць адэкватныя зместу эмоцыі. Эмоцыі чытача-дзіцяці залежаць ад прафесіяналізму аутара, яго разумення мараль-ных катэгорый і сведчаць пра выхаваучае уз-дзеянне кшп. Чытач павінен спачуваць пакрыу-джаным героям, радавацца, калі перамагае спра-вядлівасць, смяяцца над недарэчнымі атуацы-ямі. Эмоцыі цесна звязаны з маральнасцю чала-века. Па словах I. Мацяшова, толькі «шфарма-цыя, выяуленая спецыфічнымі сродкамі мас-тацтва, здольна фарміраваць душу чалавека, развіваць у ім вялікую здольнасць суперажы-вання, спачування — гэтую галоуную і адз> ную, нічым шшым не замянімую базу мараль-нага і ідэйнага зместу асобы» [3, с. 98].
Усё сказанае вышэй выкшкае пытанне пра крытэрый мастацкай прауды: як зрабіць твор праУдзівым і пры гэтым адпаведным пахалапч-ным ааблівасцям дзіцяці? У жыцщ, сапрауды, шмат трагічнага і непрыемнага, ці павінен шсь-меннік гэта замоучваць, ці не павінен ён, наадва-рот, «рыхтаваць дзіця да дарослага жыцця»? (Да-рэчы, прыведзеная традыцыйная фраза патрабуе глыбокага асэнсавання і абачлівага ужывання.)
Гэтыя пытанш былі прадметам для дыс-кусш і у XIX ст., і асабліва у першай чвэрці XX ст. Свае думю пра суадносшы прауды і вы-
думкі у лгтаратуры для дзяцей пакінулі Г. Р. Чар-нышэускі, М. I. Дабралюбау, К. I. ЧукоУскі, Макам Горю, А. Л. Барто, А. I. Якімовіч. Най-больш аргументавана і падрабязна асвяціу гэтае пытанне К. I. Чукоусю у артыкуле «Запіскі ста-рога казачніка», у кшзе «Ад двух да пящ» [5]. Крытэрый мастацкай прауды патрабуе не ска-жаць асноуныя уяуленні пра рэальнасць, але не вымушае падрабязна ашсваць праявы рэчаіс-насці. Гэта значыць, што Ганна Лео магла ска-заць у згаданым вышэй творы, што хамячок па-мёр, але не павшна была падрабязна перадаваць яго смерць.
Крытэрый мастацкай прауды патрабуе праУдзівых паводзін персанажау, псіхалагічнай матываванасщ іх учынкау. Калі твор пабудава-ны на фантастычным сюжэце, то праУдзівымі павінны быць эмоцыі і пачуцці, якія перажы-ваюць персанажы, матывы, якімі яны кіруюцца, щэ^ як1м яны служаць. У казцы А. Масла «Як паш Чаротная на госці у Палангу бегала» чарот-ная рапуха сабралася у госці да сваёй цётю. Ці ёсць тут прауда? Вщаць, ёсць, як і у любой казцы, таму што дзіця ачалавечвае свет жывёл, прынцыпы анімізму і антрапамарфізму харак-тэрныя для яго светауспрымання. I цётка чарот-най рапух1 можа ж^1ць у далёюм горадзе Паланга, бо дзещ ведаюць, што сваяк1 могуць жыць далёка.
Адпаведнасць твора крытэрыю мастацкай прауды робіць яго щкавым для чытача, дазваляе «прымерыць» на сябе пэуныя жыццёвыя сітуа-цын, выпрацаваць алгарытм паводзін, сфарміра-ваць уласныя адносіны да тых щ іншых падзей. У згаданай казцы дзещ прачытаюць пра тое, што у жыцщ бываюць небяспечныя сгтуацыи, сустра-каюцца х1трыя і хщвыя спадарожнікі і тыя, хто бескарысна дапаможа.
Наяунасць мастацкай прауды у творы дазва-ляе яму рэалізоУваць такія функцыі дзіцячай літаратуры, як выхаваучая і пазнавальная. Лі-чыцца, што твор павшен мець выхаваучы і (ці) пазнавальны аспект зместу. Злучнік «ці» мае дачыненне у першую чаргу да малых жанрау: у невялікім аб’ёме звычайна рэалізуецца адзін аспект зместу. I наогул, гэтыя аспекты, як правша, нерауназначныя, пераважае адзш з іх у за-лежнасщ ад зместу твора і чытацкага адраса. У згаданых вышэй кшгах — выхаваучы. Моцны пазнавальны аспект зместу ёсць, напрыклад, у кнігах, яюя падрыхтавала выдавецтва «Мастац-кая лгаратура» у рамках серыі «Казкі XXI ста-годдзя». Чытацкі адрас — дашкольны і малод-шы школьны узрост. Прааналізуем з гэтай паз> цыі некалькі кніг.
Пазнавальнае значэнне зборшка А. Бутэвіча «Прыгоды Віруса Шкодзі» акрэслена яго тэмай, якую можна вызначыць як «таямніцы сусветна-га сеціва». Ч^ттач, як1 ведае пра штэрнет і у пэу-
най ступеш умее карыстацца камп’ютарам, паз-наёмiyшыся з казкам^ усвядоміць узаемасувязь ycix яго элементау, канкрэтнае прызначэнне ма-дэма, прынтара, працэсара, манітора i іншых прыстасаванняу, а таксама навучыцца асноуным прынцыпам бяспечнай работы з камп’ютарам.
Н. Бучынская у кнiзе «Прыгоды маленькай машыню» дае iнфармацыю пра тое, яюя правы i абавязкi маюць вадзiцелi, якога догляду патра-буе аутамабшь. А. Масла у згаданай вышэй каз-цы «Як паш Чаротная на госцi у Палангу бегала» расказвае шмат щкавага пра флору i фауну нашай краiны. У канцы зборнiка падаюцца «звесткi паводле Чырвонай кнiгi Беларуси, дзе можна прачытаць iнфармацыю пра галоуных дзеючых асоб кнiгi: чаротную рапуху, дазорцу-уладара, глейнiка невядомага, жамчужнщу звы-чайную, гладыша жоутага. У гэтым жа выданнi ёсць геаграфiчныя звесткi.
Хаця трэба адзначыць, што сённяшнiя дзецi iмкнyцца да лёгкай, забауляльнай лiтаратyры. Яны перагружаны у школе, з тэлевiзара i камп’-ютара атрымлiваюць шмат патрэбнай i непат-рэбнай iнфармацыi, iм хочацца iнт'элект^yальнага адпачынку. Дарэчы, яшчэ Максiм Горкi i Карней Чукоусю адстойвалi права дзiцяцi на вясёлую кнiжкy. Вясёлую, але не пустую [5]. Трэба памя-таць пра выхаваучыя магчымасцi гумару, а такса-ма пра тое, што спецыялюты кнiгавыдавецкай справы павiнны не толью задавальняць запатра-баваннi дзяцей, але i фармiраваць гэтыя запат-рабавант, прывiваць любоу да добрай кшп.
Тым не менш не усе рэдактары i выдауцы гэта разумеюць. Сустракаюцца кнiгi, а часцей публшацьп у дзiцячых газетах i часотсах, якiя не адпавядаюць патрабаванням да зместу, яюя выконваюць толькi забауляльную функ-цыю. Напрыклад, так пачынаецца кнiга «Путешествие в подземный мир», выдадзеная ГУКПП «Гроднаводаканал» у 2008 г. у рамках серый «Маша познает мир. Мы вместе с ней», дарэчы, чытацю адрас не пазначаны: «Привет! Если вы думаете, что это какая-то старая скучная ваннная, то вы глубоко ошибаетесь. Это моя художественная студия, и она действительно особенная. Хотите знать, почему? Там есть вход в Подземный мир. Как я узнала об этом? Это по-настоящему захватывающая история. Рассказывается в ней о помазке для бритья». Так пачынае сваю «захапляльную псторыю» «разумная на усе 100% Маша». Стыль кшп не вытрымлiвае крытыю, але аналiз стылю не Уваходзiy у нашы задачы. Змест кшп таксама выклшае здзiyленне i абурэнне. Пра што даведаецца i чаму наву-чыцца дзiця, прачытаушы гэтую кшгу? Такое
пытанне хацелася б адрасаваць аутарам i рэ-дактарам твора.
Заключэнне. Ацэнка зместу рукатсау мас-тацюх творау, адрасаваных дзецям, патрабуе ад рэдактара пэуных педагагiчных i псiхала-гiчных ведау. Аналiз кнiг сучасных беларус-кiх аутарау паказау, што не усе творы адпавядаюць патрабаванням да зместу. Найчасцей рэдактарсюя заувап датычацца неадпаведнасцi зместу пшхалапчным асаблiвасцям чытачоу пэунага узросту. Трывогу выклiкае i прым> тыунасць зместу некаторых кнiг. Працытуем вядомую рускую тсьментцу 1рыну Такмакову: «...Асноуныя патрабаванш, яюя прад’яуляюцца зараз выдаyцамi да дзiцячай лiтаратyры, каб яна была не сумнай, не выкшкала жалаошвага суперажывання, тэкст быу натсаны кароткiмi радкамi. <...> У вынiкy — у дзщячыя душы укараняецца поуная безэмацыйнасць, адсутнасць густу, дурная мова» [2].
Большую частку зауваг выкткаюць кнiгi невялiкiх выдавецтвау, матэрыяльныя i кадравыя магчымасщ яюх абмяжоуваюць узровень якасцi кшжнай прадyкцыi. Недапушчальным у дзщячай лiтаратyры, на нашу думку, з’яуляецца i выпуск творау у аутарскай рэдакцш.
Пры гэтым можна адзначыць, што таюя вы-давецтвы, як «Мастацкая лiтаратyра», «Лгтара-тура i Мастацтва», папауняюць масiy бела-рyскiх дзiцячых выданняу у сваёй большасщ цiкавымi сyчаснымi творамi у добрай рэдактар-скай апрацоуцы.
Л^аратура
1. Барто, А. Записки детского поэта / А. Барто. — М.: Омега-Пресс, 2006.
2. В министерстве образования обсуждали проблемы детской литературы [Электронный ресурс]. — Pravoslavie.ru. — 14 января 2004 г. — Режим доступа: http.//www.pravoslavie.ru/news/ 040114171458. — Дата доступа: 26.02.2012.
3. Мотяшов, И. Правофланговый (Перечитывая Гайдара) / И. Мотяшов // Детская литература: сб. ст. — М.: Дет. лит., 1979.
4. Редакторская подготовка изданий / С. Г. Антонова [и др.]. — М.: МГУП, 2002.
5. Чуковский, К. И. От двух до пяти / К. И. Чуковский. — Минск: Нар. асвета, 1983.
6. Якимович, Ю. Мир печати: популярный иллюстрированный словарь-справочник: издательское дело и журналистика, полиграфия и книгораспространение, рекламная деятельность, собирательство книг, скорочтение и руководство детским чтением / Ю. Якимович. — М.: Дограф, 2000.
Пастутла 21.03.2012
