CC BY
99
ФШАЛАГГЧНЫЯ НАВУКІ
97
Ф І Л А Л А Г І Ч Н Ы Я Н А В У К І
УДК 811.161.3 ’373
ОНШЫ-ХРАНОНШЫ Ў МАСТАЦКІХ ТВОРАХ ДЛЯ ДЗЯЦЕЙ (на матэрыяле тэкстаў беларускіх дзіцячых пісьменнікаў)
М. М. Дзядок
аспірант кафедры беларускага мовазнаўства УА МДПУ імя Г. П. Шамякіна, магістр філалагічных навук.
Навуковы кіраўнік: доктар філалагічных навук, прафесар,
загадчык кафедры беларускага мовазнаўства УА МДПУ імя Г. П. Шамякіна
В. В. Шур
У артыкуле разглядаюцца онімы-хранонімы як асобная разнавіднасць уласных імёнаў, ужытых беларускімі пісьменнікамі ў творах для дзяцей. Даследуюцца структурна-семантычныя асаблівасці такіх адзінак, выяўляюцца іх функцыі. Прааналізаваны з ’явы сістэмнай суадноснасці хранонімаў у дзіцячых творах (анімічная гульня, каламбур і інш.).
Уводзіны
У працах некаторых даследчыкаў падаецца азначэнне і кароткая характарыстыка хранонімаў як прапрыятываў асобнага тыпу. Так, Н. Падольская ў “Слоўніку рускай анамастычнай тэрміналогіі” дае наступнае азначэнне: хранонім (грэч. xpovo<; “час, пара” + онім) - уласнае імя адрэзка часу. Пр.: Пятроўская эпоха, Дзень Перамогі, Новы год і г. д. [1, 162]. Даследчыкамі адзначана іх “асаблівая прырода”, якая заключаецца ў спецыфічным спосабе адлюстравання нацыянальных культурных рэалій (звычак, трыдыцый, побыту), нацыянальнага светаўспрымання. Падрабязны разгляд гэтых адзінак як асаблівага разраду ўласных імёнаў ва ўкраінскай мове зрабіў
С. Реммер [2]. Ён прасачыў працэсы хранонімнай намінацыі, даў падрабязную класіфікацыю хранонімаў, выявіў спецыфіку іх семантыкі на шырокім моўным матэрыяле (украінскай, англійскай, польскай, рускай, беларускай моў).
У літаратурнай анамастыцы вывучэнне хранонімаў носіць фрагментарны характар. Онімы такога тыпу разглядаюцца як перыферыйныя адзінкі пры аналізе асаблівасцей анамастыкону асобных аўтараў [3]-[5]. Такія адзінкі ў мастацкіх творах для дзяцей застаюцца амаль недаследаванымі. Аднак некаторыя асаблівасці іх выкарыстання на матэрыяле рускіх празаічных тэкстаў разгледзела В. Бардакова [6]. У айчынным мовазнаўстве ўжыванне такіх адзінак у творах беларускай мастацкай літаратуры часткова прасачылі В. Шур [7, 64, 160] і А. Гіруцкі [8].
Намі прааналізаваны некаторыя творы для дзяцей Я. Калашнікава [9], Г. Дашкевіч [10], В. Віткі [11], Г. Муравейкі [12], В. Вольскага [13], у якія арганічна ўваходзяць хранонімы. У спалучэнні з іншымі лексемамі такія адзінкі патэнцыяльна валодаюць самымі рознымі стылістычнымі магчымасцямі.
Мэта даследавання: выявіць спецыфічныя моўныя адметнасці онімаў-хранонімаў
у мастацкіх творах для дзяцей.
Метадалагічнай асновай даследавання з’яўляюцца статыстычны, класіфікацыйны, інтэрпрэтацыйна-апісальны, параўнальна-супастаўляльны метады.
Вынікі даследавання і іх абмеркаванне
Выяўленыя ў творах онімы-хранонімы можна падзяліць на дзве групы: беларускія назвы
месяцаў: Студзень (9 словаўжыванняў), Лістапад (5), Люты (3), Сакавік (4), Кастрычнік (4), Красавік (4), Май (2), Травень (1), Травень-Май (1), Чэрвень (3), Ліпень (2), Жнівень (2), Верасень (2),
98
ВЕСНІК МДПУ імя І. П. ШАМЯКІНА
Грудзень (1), Кастрычнік (2), Снежань (2); назвы беларускіх народных святаў: Новы год (2), Каляды (1), Хрышчэнне (1), Вадохрышча Святое (1). У залежнасці ад структуры гэта простыя (Снежань, Люты, Сакавік, Каляды і інш.), складаныя (Лістапад, Травень-Май) і састаўныя (Вадохрышча Святое, Новы год) хранонімы.
У вершах маленькаму чытачу даступна растлумачаны беларускія назвы месяцаў, якія ўмела персаніфікаваны пісьменнікамі, ажыўлены і надзелены чалавечымі якасцямі: - А пасля з'явіўся Люты / Цераз поле, нацянькі, / Паглядзеў, ці мы абуты /1 ці ёсць у нас канькі [14, 7]; Студзень ёлку нам прынёс, / Падарункаў поўны мех / З ім адразу ж Дзед Мароз / Ціха тупае ля стрэх [14, 6]; - Вось і Верасень прыбыў, / Прывалок дажджоў нямала [14, 7]; - А Кастрычнік сцеле лён, / Бульбе робіць ён дакопкі, / У садах збірае плён - / Горы яблыкаў салодкіх [14, 8]; Заспявала восень зычна, / Запаліў кастры кастрычнік, / Падарыў нам лістапад / Лісця ціхі зарапад. / Грудзень стукае ў грудзі: / - Дакапайце ж бульбу, людзі! [10, 18]. Месяцы-браты размаўляюць (Жнівень кажа: Я сажну / Усё камбайнам і жняяркай [14, 7]), назіраюць за дзеткамі (Люты <...> Паглядзеў, ці мы абуты /1 ці ёсць у нас канькі [14, 7]), носяць падарункі (Студзень ёлку нам прынёс [14, 6]), працуюць у агародзе, садзе (Кастрычнік сцеле лён, / Бульбе робіць ён дакопкі, / У садах збірае плён [14, 8]). Дзеясловы (з'явіўся, прынёс, тупае, кажа, прывалок, сцеле, стукае, прыбыў, запаліў, падарыў і інш.), ужытыя ў кантэксце з хранонімамі, не толькі дакладна, выразна, вобразна характарызуюць працэс і дынамічнасць дзеяння, але і дапамагаюць стварэнню мастацкага вобраза.
Дзіцячыя пісьменнікі актыўна ўжываюць онімы-хранонімы ў якасці загалоўкаў сваіх твораў для кандэнсацыі ўвагі малога чытача, які толькі пачынае знаёмства са словам. Так, пры дапамозе такіх бібліонімаў В. Вольскі ў кнізе “Месяц за месяцам” складае свайго роду каляндар беларускай прыроды (“Студзень”, “Люты”, “Сакавік”, “Красавік”, “Май”, “Чэрвень”, “Ліпень” і г. д.), у якім паслядоўна тлумачыць звязаныя з пэўным бібліонімам-хранонімам з’явы прыроды (яе абуджэнне і заміранне, жыццё звяроў і птушак), раскрывае сэнс назвы гэтых адзінак: Цвіце ліпа - адсюль і паходзіць назва гэтага месяца (Ліпень - М. Д.). Пчолы папаўняюць свае соты светлым і духмяным ліпавым мёдам [13, 54]; Прыйшоў на змену красавіку прыгожы і вясёлы май, паэтычны месяц маладой травы, кветак і спеваў. Нездарма ў старыя часы называлі яго па-народнаму - травень [13, 37]; Люты лічыцца апошнім месяцам зімы. Лютуюць халодныя, рэзкія вятры, завеі, мяцеліцы. Гэта месяц снежных заносаў. Зіма нібы збірае апошнія сілы, каб спагнаць сваю злосць перад сконам [13, 17]. Такі спосаб падачы інфармацыі адпавядае дзіцячаму ўспрыманню, дазваляе ў дасціпнай форме перадаць дзецям веды аб прыродзе [15, 52]. Ажыўленне семантычнага зместу оніма-храноніма з’яўляецца тыповым прыёмам дзіцячых пісьменнікаў. Пры дапамозе выкарыстаных у творах лексем-актуалізатараў: Запаліў кастры кастрычнік, / Падарыў нам лістапад / Лісця ціхі зарапад [10, 18] рэалізуецца прыём мастацкай этымалагізацыі онімаў-хранонімаў, з’яўляецца магчымасць дадатковага мастацкага тлумачэння назвы.
Я. Калашнікаў у вершах “Студзень”, “Люты”, “Сакавік”, “Кастрычнік” [9] расказвае пра звязаныя з гэтымі хранонімамі рэаліі (з’явы прыроды, святы, народныя прыкметы): Свеціць сонейка ярчэй, / Ужо далёка студзень. / - Гэй, вясна, прыходзь хутчэй, - / Запрашаюць людзі [9, 24]; То ж цудоўна, калі студзень / Снежны, ды марозны будзе. /Вельмі рад тады народ -/ Ураджайным будзе год [9, 22]; А ў ягоных (Лютага - М. Д.) таямніцах / Ёсць надзейная прыкмета: / Будзе цёпла на грамніцы - / Дык чакайце хутка лета, // А калі мароз трашчыць -/Дык зіме шчэ доўга быць [9, 23].
Наша краіна адметная ў розныя поры года, і пісьменнікі не шкадуюць мастацкіх сродкаў, каб адлюстраваць яе хараство. Так, сэнс складанага храноніма Лістапад, вынесенага В. Віткам у загаловак верша, раскрываецца зместам усяго твора: Як малое птушанятка, / Перабег лісток дарожку. / Кінуўся за жоўтым статкам, / Мільганулі толькі ножкі. // Закружылі па асфальце / За чародкаю чародка. / Любыя, не адлятайце - / Будзе вырай ваш кароткі. // Зменіцца зіма вясною, / Узляціце зноў на дрэвы. / Зноў шчасліваю парою / Я пачую вашы спевы [11, 29]. Запамінальныя індывідуальна-аўтарскія метафары (Перабег лісток дарожку. /Кінуўся за жоўтым статкам, / Мільганулі толькі ножкі), параўнанні (лісток, як малое птушанятка; лістапад, як птушкі, якія ляцяць у вырай), эпітэты-прыметнікі (жоўтым, малое, шчасліваю) уражваюць вобразнай характарыстыкай, пазітыўна ўздзейнічаюць на чытача, трымаюць яго ўвагу да апошняга
ФШАЛАГГЧНЫЯ НАВУКІ
99
радка. Канцэнтрацыя гэтых мастацка-паэтычных сродкаў (індывідуальна-аўтарскіх метафар, параўнанняў, эпітэтаў) у межах адной паэтычнай страфы выклікае ў чытача пачуццё прыгажосці, замілавання і нават захаплення падаючым лісцем.
Даступна і цікава тлумачыць хранонім Лістапад С. Шушкевіч: Вось прыходзіць Лістапад, /Хоць з дажджамі, ды багаты. /Ён атрос ад лісця сад, /Іней вешае, як вату [14, 8]. Вобразна і маляўніча пісьменнік паведамляе, чаму людзі выбралі ў якасці назвы месяца такое гаваркое слова - Лістапад, утворанае марфалагічным спосабам: ‘аснова назоўніка лісце + злучальны элемент складанага слова -а- + аснова дзеяслова падаць’ - Ліст + а + пад ^ лісты падаюць. Вобразнасць храноніма дасягаецца пры дапамозе спалучэння комплексу мастацкіх сродкаў, ужытых побач з ім: дзеясловаў-выказнікаў (прыходзіць, вешае, атрос), словаў-актуалізатараў (атрос ад лісця), простага параўнання (іней вешае, як вату), выражанага зваротам з параўнальным злучнікам як. Так, “...звычайнае, вядомае слова становіцца характарыстычным, гаваркім, якое не толькі нешта называе, абазначае, а і само гаворыць, малюе, стварае вобраз” [7, 77].
Большасць онімаў-хранонімаў у прааналізаваных творах з’яўляецца семантычна празрыстай. Адпаведна класіфікацыі А. Рогалева, гэта прамагаваркія ўласныя імёны, “якія прама, непасрэдна, адкрыта і вобразна характарызуюць дзейных асоб твора” [16, 54]. Наяўнасць гаваркіх імёнаў у дзіцячай літаратуры дэманстрацыйна абавязковая. Нават рускамоўныя паэты, пішучы пра беларускія назвы месяцаў, адчуваюць, што яны гаваркія, і свядома ўключаюць іх у тэкст, не перакладаючы на рускую мову. Так, аналізуючы верш Б. Спрынчана “Беларускія месяцы”, А. Гіруцкі звярнуў увагу, што назвы ўсіх дванаццаці месяцаў у гэтага пісьменніка разглядаюцца як уласныя моўныя адзінкі, а этымалагічныя падказкі да онімаў вельмі выразныя, пабудаваныя з выкарыстаннем таўталогіі і каламбураў. Мастацкія вобразы, створаныя спецыфічнай гульнёй аднакаранёвых слоў, вядомых у рускай і беларускай мовах, становяцца падкрэслена семантычна выразнымі і зразумелымі чытачу: ...следом травы из-под листьев ржавых / В мир несут красу Красавика. / И запахнет цветом липы Липень, / И Зарей нальётся в соты мёд. / И летит на землю снегом Снежань. / Стынет бор в слепящей белизне... / Запахом березового сока /Из лесу сочится Сакавик... [8, 81-82]. Назвы, узятыя з мовы народа, жывуць у нашай свядомасці, яны лёгкія і зразумелыя дзецям. Гэта ўтвораныя лексіка-семантычным спосабам, як і большасць гаваркіх адзінак, субстантываваныя прыметнікі: Люты ^ люты, Сакавік ^ сакавіты, Снежань ^ снежны; назоўнікі: Красавік ^ краскі, краса, Травень ^ трава, Ліпень ^ ліпа, Жнівень ^ жніво; дзеяслоў: Студзень ^ студзіць, у якіх трапна адлюстраваны не толькі векавыя назіранні сялян за станам прыроды ў канкрэтную пару года, але і асаблівасці сялянскага побыту.
Такім чынам, пры дапамозе семантычна празрыстых хранонімаў адбываецца знаёмства маленькага чытача са з’явамі прыроды ў пэўны месяц года. Такі пераход агульных назваў (месяцаў) ва ўласныя максімальна спрашчае дзіцяці ўспрыманне і разуменне зместу тэксту твора (Люты ^ люты), дапамагае пісьменніку стварыць вобразы, даступныя і лаканічныя для дзіцячага ўспрымання. Такія гаваркія словы, як адзначыў Ф. Янкоўскі, характарызуюць з’яву, прадмет, даюць штрышок вобраза ці нават вобраз [17, 19].
Пра адметнасці кожнага з месяцаў пісьменнікі гавораць займальна і арыгінальна. Так, ставіцца пад сумненне “лютасць” Лютага ў аднайменным вершы Я. Калашнікава: Хто сказаў, што Люты люты?! / То ж зусім - зусім не так [9, 23]. Пытальна-клічная канструкцыя, ужытая ў канцы першага сказа, дапамагае пісьменніку ўтрымаць увагу маленькага чытача, зацікавіць яго ўжо з першых радкоў у прачытанні ўсяго тэксту верша. Пры дапамозе анамінацыі - фігуры маўлення, заснаванай на паўторах роднасных слоў для інтанацыйнага выдзялення семантычна значнай маўленчай адзінкі, ствараецца каламбур (Люты ^ люты), эфект якога накіраваны на абуджэнне думкі дзіцяці. У выніку такога ўзаемадзеяння оніма і апелятыва ў мастацкім тэксце адбываецца збліжэнне іх стылістычнай функцыі. Акрамя намінацыйнай, эстэтычнай, тэкста- і стылеўтваральнай функцый, онім-хранонім набывае і інфармацыйна-пазнавальную: чытач даведваецца пра асаблівасці характару Лютага. Я. Калашнікаў “малюе” Лютага як хлопчыка-свавольніка, падкрэслівае яго непрадказальнасць і для характарыстыкі выкарыстоўвае кантэкстуальную перыфразу гарэза шалапутны: Ён гарэза шалапутны, / Ды на жартачкі мастак. <...> То зрабіць адлігу здольны,
100
ВЕСНІК МДПУ імя І. П. ШАМЯКІНА
/ То марозчыкам гартуе... [9, 23]. Размоўны прыметнік шалапутны (у значэнні ‘легкадумны, дзівацкі, узбаламучаны’) дае оніму-храноніму дадатковую аўтарскую характарыстыку і ў спалучэнні з назоўнікам гарэза (у значэнні ‘весялун, дуронік, непаседа’) стварае новы непаўторны мастацкі вобраз вясёлага, бесклапотнага шкодніка. Выкарыстанне мімезіснага рэдубліката-апелятыва люты ў постпазіцыі да храноніма Люты “ажыўляе, падкрэслівае натуральную семантыку оніма, робіць мастацкі тэкст эмацыйна ўскладненым” [7, 78]. Эпітэты-прыметнікі, выкарыстаныя пісьменнікам пры рыфмоўцы (люты - шалапутны): Хто сказаў, што Люты люты?! / То ж зусім - зусім не так. /Ён гарэза шалапутны, /Ды на жартачкі мастак [9, 23], яскрава характарызуюць онім-хранонім, дапамагаюць стварыць мастацкі вобраз, максімальна перадаць аўтарскую задуму.
Дакладныя індывідуальныя рысы кожнага месяца года перадае пры дапамозе эпітэтаў, ужытых у прэпазіцыі (постпазіцыі) да храноніма, С. Шушкевіч у вершы “Дванаццаць пасланцоў”: Сакавік вясёлы крочыць, / Гоніць прэч завеі, снег. / І ручай ужо цуркоча, / І чуваць дзіцячы смех [14, 7]; Вось ідзе зялёны Май, / Кветкі першыя калыша, /1 насустрач сонцу гай / Узнімае вецце вышай [14, 7]; Цёплы Чэрвень скалыхнуў / Нівы жыта і пшаніцы, /1 касцам тут не да сну -/ Травы аж да паясніцы [14, 7]; Снежань снежны тут як тут, / Гурбы белыя наўкола. / Убяліў ён кожны кут, / Кожны дом, узвышшы, долы [14, 8], што дапамагае вобразна раскрыць асаблівую прыгажосць кожнай па-свойму непаўторнай пары года. Выкарыстаны ў вершы то прамы, то адваротны парадак слоў (Вось ідзе зялёны Май, / Кветкі першыя калыша, /1 насустрач сонцу гай / Узнімае вецце вышай [14, 7]) набліжае мову да даверлівай размовы пісьменніка з чытачом, і як вынік - лёгкасць успрымання зместу. Розныя паэты своеасабліва, арыгінальна падаюць хранонім. Так, Сакавік С. Шушкевіча вясёлы, Я. Калашнікава - марозны, В. Рагаўцова - сакавіты (з гаючым сокам). В. Вітка паказаў дзецям свой Сакавік, “намаляваўшы” карціну бязлітаснай барацьбы Зімы з Вясной. Сапраўдныя ваенныя баталіі разгортваюцца перад чытачамі: Ранак чырвоным плакатам / Цяплу абвясціў вайну. / У штыкавую атаку / Пайшла зіма на вясну. // Зазіхацела зброя, / Крышацца ледзяшы, / Б'юцца зацята героі, / Але ўжо не цяжка рашыць, / Хто ўпэўнена атакуе, / Хто сіліцца цераз край /1 навіну якую / Нясе нам шчаслівы ручай, // Якія друкуюць дэпэшы / Вясёлыя капяжы. / Бо перамог мацнейшы /На сонечнымрубяжы [12, 34-35].
Як асаблівы мастацкі прыём пісьменнікі ўжываюць супастаўленыя ў кантэксце роднасныя словы: Снежань снежны, Жнівень сажну жняяркай, Кастрычнік - гараць кастрамі бярозы, клёны і інш., у выніку чаго ўзнікае спецыфічная “гульня” слоў, якой ствараецца дасціпнасць, павышаная ўвага да зарыфмаваных радкоў. Так, выбар беларусамі гаваркіх хранонімаў лаканічна, цікава тлумачыць В. Рагаўцоў: Студзень студзіць вокны, дзверы / Подыхам мяцеліц. / Завывае люты зверам - / Аж дрыжыць аселіца. / Сакавік - з гаючым сокам, / З сонечнаю ласкай. / Красавік... І на ўзлобках / Зацвітаюць краскі. / Луг вітае першатравы. / Травень ... Час маёвы. / Чэрвень пчол выводзіць спраўна /На папас мядовы... [18, 18].
Пры дапамозе онімаў-хранонімаў пісьменнікі па-мастацку паказваюць заканамерны ход каляндарнага года: у “снежны, ды марозны” Студзень прыйдзе Новы год і вясёлыя святы -Каляды і Вадохрышча, і на змену Лютаму заўсёды прыходзіць Сакавік: Новы год звініць званамі, / Год стары кудысьці знік. / Пачынае студзень з намі часу новага адлік. // У сумётах, увесь узорны, / Атрымаўшы час ва ўладу, / Будзе сумным, будзе зорным... / Ён нясе з сабой Каляды //1 Вадохрышча Святое / Студзень нам нясе з сабою [9, 22]; Свеціць сонейка ярчэй, / Ужо далёка студзень. / - Гэй, вясна, прыходзь хутчэй, - / Запрашаюць людзі. // Ды спазняецца вясна... /Мо дзе на дарозе /Заблудзілася яна / Ўсакавік марозны? [9, 24]. Ужытыя ў кантэксце хранонімы, якія абазначаюць святы, памацняюць пазнавальную накіраванасць верша, прымаюць удзел у рытмічнай арганізацыі вершаванай мовы (ва ўладу - Каляды, Вадохрышча Святое - нясе з сабою) і нясуць значную сэнсавую нагрузку. Пра надыход любімага свята дзяцей - Новага года, які вядзе за сабой дванаццаць сваіх братоў-месяцаў з захапленнем распавядае С. Шушкевіч у вершы “Дванаццаць пасланцоў”: Аж дванаццаць пасланцоў / Новы год да нас вядзе, / На адважных малайцоў / Проста люба паглядзець [14, 6]; Кожны раз нам Новы год / Шле сыноў сваіх багатых, / Кожны раз яго прыход / Мы найлепшым лічым святам [14, 8]. Пісьменнік адкрывае дзецям і заканамернасці народнага працоўнага календара ў розныя поры года:
ФШАЛАГГЧНЫЯ НАВУКІ
101
Вось і Верасень прыбыў, / Прывалок дажджоў нямала, / Хоць касой касі грыбы, /Журавін цяпер -навалам [14, 7]; Цёплы Чэрвень скалыхнуў / Нівы жыта і пшаніцы, /1 касцам тут не да сну -/ Травы аж да паясніцы [14, 7]; А Кастрычнік сцеле лён, / Бульбе робіць ён дакопкі, / У садах збірае плён - /Горы яблыкаў салодкіх [14, 8], чым інтэлектуальна ўзбагачае дапытлівых чытачоў, так рэалізуецца інфармацыйна-пазнавальная функцыя оніма-храноніма, якая мае выхаваўча-адукацыйнае значэнне і спрыяе самаразвіццю і самапазнанню маленькага чытача.
Для ўзмацнення эмацыянальнай выразнасці паэтычнай мовы пісьменнікі выкарыстоўваюць гукавыя магчымасці слова. Так, “фанетычны паўтор садзейнічае разнастайным прадметна-сэнсавым асацыяцыям” [19, 168]. Такія яго віды, як алітэрацыя і асананс, закліканы “падкрэсліць, выдзеліць, стварыць вобразнасць паэтычнай фразы” [19, 168]. Так, пры дапамозе алітэрацыі (паўтарэння зычных [с], [з]) перадаецца свіст ветру і завеі-завірухі студзеньскім днём: Студзень, студзень! Недарэмна / Гэты месяц так завецца! / І ў святочны дзень Хрышчэння / У мароз завея ўецца [9, 22]; гул камбайна ў жнівеньскім полі (зычн. [жн]-[ж]-[ж]-[жн]): Жнівень кажа: Я сажну / Усё камбайнам і жняяркай [14, 7]. Алітэрацыя [ж] у паэта задае рытм, чым ствараецца гукавы вобраз дзеяння, абазначанага дзеясловам-выказнікам сажну, падкрэслівае і выдзяляе сувязь яго гучання і сэнсу. Перакрыжаваная рыфма (сажну - збажыну, ярка -жняяркай) надае страфе рытм, характар энергіі і працы. Паўтор аднолькавых, галосных гукаў [а], [я] - асананс (Жнівень кажа: Я сажну / Усё камбайнам і жняяркай [14, 7]), дапамагае стварыць уяўленне гучання песні жанчын-жней спякотным летнім днём. Ствараецца мілагучнасць і інтанацыйна-гукавая выразнасць.
Па-свойму арыгінальна расказвае пра музычныя здольнасці месяцаў Г. Дашкевіч: - Грай на дудцы, Сакавік, / На цымбалах - Красавік, / Сын малодшы - Травень-Май, -/ нам вясняначкі спявай! [10, 6]. Як бачым, рэалізацыя дадатковых канатацый да храноніма, сінтаксічна аформленага як зваротак, дасягаецца дзякуючы яго спалучэнню з дзеясловам 2-й асобы загаднага ладу (грай, спявай), і дае магчымасць уявіць, як персаніфікаваныя онімы-хранонімы выконваюць дзеянні, звязаныя з фізічнай і разумовай дзейнасцю, - гранне на музычных інструментах, спеў вяснянак.
Для найлепшага засваення дзеткамі асаблівасцей нашай беларускай прыроды ў розныя часы каляндарнага года Г. Муравейка паказаў колеравую адпаведнасць хранонімаў: Самы прыгожы - / Колер зялёны, - / Ў маі шапталі / Бярозы ды клёны. // - Самы гарачы -/ Золата колер, - / Улетку звінела / Жытнёвае поле. // - Самы ярчэйшы - / Колер чырвоны, -/ Увосень рабіна / Шумела штодзённа. // - Самы бліскучы - / Колер бялюткі, - / Спявала зіма / У завеявы дудкі. //А дзеці сказалі / Прасторам і сонцу: / - Ўсе колеры года /Мы любім бясконца! [12, 150-151]. Пры дапамозе колеравых прыметнікаў пісьменнік перадае зрокавае ўспрыманне мастацкага вобраза - розных пор года. У народна-паэтычным асэнсаванні гэтыя колеры з’яўляюцца сімвалічнымі: зялёны - адраджэнне прыроды, надзея (на ўраджай), маладосць; залаты - шчасце і радасць, белы - дабро і спакой, чырвоны - каханне, і гэта акалічнасць надае вершу адценні святла, радасці, шчасця, дапамагае аўтару падкрэсліць важную думку: свет выдатны тым, што ён шматкаляровы.
Вывады
Такім чынам, онімы-хранонімы ў прааналізаваных творах для дзяцей валодаюць значным канатацыйным патэнцыялам, уяўляюць сабой “анамастычныя рэаліі”, якія з’яўляюцца асаблівымі знакамі часу. Такія анамастычныя адзінкі ў комплексе з іншымі мастацкімі сродкамі актывізуюць фантазію дзіцяці, інтэлектуальна ўзбагачаюць, спрыяюць эстэтычнаму выхаванню, фарміраванню любові і чуйнасці да роднага слова. У большасці сваёй гэта гаваркія онімы з празрыстай вобразнай асновай. Яны выяўляюць майстэрства пісьменніка эстэтычна тонка захапіць дзяцей выразным словам.
Літаратура
1. Подольская, Н. В. Словарь русской ономастической терминологии / Н. В. Подольская. - М. : Наука, 1978. - 200 с.
2. Реммер, С. А. Хроношми як особливий розряд власних імен : афтореф. дис. ... канд. філол. наук : 10.02.02 / С. А. Реммер ; Дніпропетровськ. нац. ун-т. - Дніпропетровськ, 2005. - 18 с.
102
ВЕСНІК МДПУ імя І. П. ШАМЯКІНА
3. Шотова-Николенко, Г. В. Онімнйй простір романів Ю. І. Яновского : автореф. дис. ... канд. філол. наук : 10.02.01 / Г. В. Шотова-Николенко ; Одеськ. нац. ун-т ім. 1.1. Мечникова. - Одеса, 2006. - 21 с.
4. Аюпова, С. Б. Категории пространства и времени в языковой художественной картине мира [Текст]: (на материале прозы И. С. Тургенева) / С. Б. Аюпова // Филологические науки. - 2011. -№ 1. - С. 43-53.
5. Волкова, С. Н. Функции периферийных онимов в художественном тексте (на примере хрононимов и геортонимов в романе О. Ермакова «Знак зверя») / С. Н. Волкова // Вестн. МГУ. Сер., Русская филология. - 2011. - № 1. - С. 29-34.
6. Бардакова, В. В. Специфика литературной ономастики детской художественной прозы : автореф. дис. ... канд. филол. наук : 10.02.01 / В. В. Бардакова ; Волгоград. гос. ун-т. - Волгоград, 2000. - 21, [1] с.
7. Шур, В. В. Уласнае імя ў мастацкім тэксце : манаграфія / В. В. Шур. - Мазыр : УА МДПУ імя І. П. Шамякіна, 2010. - 207 с.
8. Гируцкий, А. А. Белорусско-русский художественный билингвизм: типология и история, языковые процессы / А. А. Гируцкий ; под ред. П. П. Шубы. - Минск : Университетское, 1990. - 175 с.
9. Калашнікаў, Я. Якія колеры ў вясёлцы / Я. Калашнікаў. - Мазыр : Калор, 2010. - 68 с.
10. Дашкевіч, Г. Паўлік кніжачку чытае : вершы : для дзяцей малод. шк. узросту / Г. Дашкевіч ; маст. Г. С. Хінка-Янушкевіч. - Мінск : Юнацтва, 2001. - 46 с.
11. Вітка, В. Урокі роднага слова : вершы, казкі, апавяданні / В. Вітка ; уклад. Т. С. Тарасава ; маст. М. Р. Казлоў. - Мінск : Маст. літ., 2008. - 264 с. : іл.
12. Жывая крыніца : зб. вершаў : для малодш. шк. узросту / склад. І. А. Гімпель. - Мінск : Беларусь, 1997. - 238 с.
13. Вольскі, В. Месяц за месяцам: Каляндар беларускай прыроды / В. Вольскі. - Мінск : Маст. літ., 1975. - 96 с.
14. Шушкевіч, С. Птушыны ранак : вершы, казкі : для дашк. і малод. шк. узросту / С. Шушкевіч ; уклад. А. В. Вольскі ; маст. У. П. Свентахоўскі. - Мінск : Юнацтва, 2001. - 159 с. : іл.
15. Бардакова, В. В. «Говорящие» имена в детской литературе / В. В. Бардакова // Вопросы ономастики. - 2009. - № 7. - С. 48-56.
16. Рогалев, А. Имя и образ: художественная функция имён собственных в литературных произведениях и сказках / А. Ф. Рогалев. - Гомель : Барк, 2007. - 224 с.
17. Янкоўскі, Ф. Само слова гаворыць: Філалагічныя эцюды, абразкі, артыкулы / Ф. Янкоўскі. -Мінск : Маст. літ., 1986. - 318 с.
18. Рагаўцоў, В. Адмыслоўцы : вершы / В. Рагаўцоў. - Мінск : Кнігазбор, 2007. - 32 с.
19. Ляшчынская, В. Слова ў паэзіі Янкі Купалы / В. Ляшчынская ; навук. рэд. А. І. Падлужны. -Мінск : Бел. навука, 2004. - 272 с.
Summary
In the article onimy-hrononimy as a special type of the proper names used by Belarusian writers in works for children are considered. Structural-semantyc features of such units are investigated, their functions are defined. The phenomena of hrononim's system correlation in children's works («game» of words, a pun, etc.) are analysed.
Паступіўурэдакцыю 27.04.12.
