CC BY
105
УДК 82-053.2.087.5(476)
К. В. Плясунова, мaгicтpaнт (БДТУ)
РЭДAKТAРСKІ АНАЛІЗ СТЫЛЮ НАВУКОВА-ПАПУЛЯРНАГА ТВОРА ДЛЯ ДЗЯЦЕЙ
У пyблiкaцыi axapaктapызaвaны a^oy^m фaктapы, якія уплываюць на cтыль навутова-пaпyляpнaгa твopa для дзяцей. Пpaaнaлiзaвaны cтыль нaвyкoвa-пaпyляpныx выданняу з улікам yкaзaныx фа^^ау. Тэapэтычныя выcнoвы пaдмaцoyвaюццa пpыклaдaмi з pycкaмoyныx і бела-pycкaмoyныx твopay cyчacныx бeлapycкix a^apay. Вылучаны acнoyныя cтaнoyчыя і aдмoyныя acпeкты стылю у гэтыx выдaнняx. Вызначаны мoУныя тэндэнцыi у cyчacнaй дзіцячай лiтapa-тypы, якія xapaктэpны для нaвyкoвa-пaпyляpнaгa стылю.
The article dwells upon the main factors for the style of the popular science works for children. The style of popular science books was analized in the light of these factors. The theoretical conclusions are supported by some examples from the Russian and Belarusian works of modern Belarusian writers. The basic positive and negative aspects of the style were noted in these publications. The article defines the language contemporary trends in children's literature, which characterizes the popular science style.
Уводзіньї. МoУнaя cтpyктypa навутова-пaпyляpныx выданняу для дзяцей, з аднаго бoкy, павінна быць одюнутай, лаканічнай, roy-на aдлюcтpoУвaць змест твopa, з дpyгoгa — вы-paзнaй, выклiкaць адпаведныя acaцыяцыi, звяp-тацца не тoлькi да лагічнага, але i да эмацыя-нальнага acпeктy ycпpымaння, cтвapaючы пэу-ную cicтэмy пpaдcтayлeнняy i вoбpaзay.
Кан^эт^т пaтpaбaвaннi да cтылю дзіця-чьк нaвyкoвa-пaпyляpныx выданняу нікім aco6-на не выдзялялюя. і гэта не дзіуна. Стыль дзі-цячыx нaвyкoвa-пaпyляpныx выданняу вельмі cклaдaны, таму што на ягo уплываюць poзныя фaктapы. Тpэбa адзначыць, штo нeкaтopыя m^a^y^ па гэтай тэме ёcць у С. Г. Антона-вай, С. А. Кapaйчaнцaвaй [1, 3]. На acнoвe гэта-га мaтэpыялy намі былi вылучаны фaктapы, якія уплываюць на стыль нaвyкoвa-пaпyляpнaй дзіцячай лiтapaтypы:
- пaтpaбaвaннi да нaвyкoвa-пaпyляpнaгa стылю;
- ^ушк нaвyкoвa-пaпyляpнaй лiтapaтypы (ула-cнa нaвyкoвa-пaпyляpны, нaвyкoвa-мacтaцкi);
- жа^ (cтылicтычныя пpыкмeты жaнpy);
- пpaблeмнa-тэмaтычны cклaд твopa;
- твopчaя мaнepы ayrapa;
- мoyныя тэндэнцыi у cyчacнaй лiтapaтypы;
- пcixaлaгiчнae ^^има^е тэкcтy дзецьмі пэунага y3pody.
Пpaaнaлiзyeм cтыль нaвyкoвa-пaпyляpныx выданняу для дзяцей з улікам нaзвaныx ac-пектау. Аб’ектам аналізу cтaлi твopы бeлapyc-кix a^apay, нaпicaныя за ашшнія дзecяць гaдoy на бeлapycкaй i pycкaй мoвax.
Асноуная частка. Разгледзім кoжны з наз-вaныx фaктapay, якія уплываюць на cтыль на-вyкoвa-пaпyляpнaгa твopa, пaдpaбязнeй.
Пpы аналізе нaвyкoвa-пaпyляpныx выданняу для дзяцей тpэбa улічваць acaблiвacцi cтылю гэтага тыпу лiтapaтypы. Стыль навутова-пaпyляpныx твopaУ acoбнa paзглядaycя С. Г. Ан-тoнaвaй і В. І. Макамавым [1, 2]. Сiнтэзyючы гэтыя даныя, мoжaм адзначыць наступнае.
Пpыcyтнacць фaктычныx дaныx i ix да-кладнаодь — адна з aдмeтныx pыcay навутова-пaпyляpныx выданняу. Haпpыклaд: У 1345 г. у Лондане адчыняецца першая лекавая крама. (Э^ыка / уклад. Н. В. Філітвіч. — Мінж Юнацтва, 2001.) Ці: Храмы у імя свяціцеля Юрылы ёсць у вёсцы Баяры, што на Піншчьіне, і у вёс-цы Глaусевiчы Слонімскага раёна. (Штольнікам аб пpaвacлayнaй вepы / Ф. А. Палачанін. — Міжк: Бeлapycь, 2006.)
Акpaмя дакладнаеці, пpы навчанні навушва-пaпyляpныx твopaУ пaтpaбyeццa iнфapмaцыйнaя наеычанаець мoвы. Да яе аджюяцца навізна думак (нельга rnyrapa^ адш і тoe ж некалькі pa3oy), cвeжacць пoзipкy на знаёмыя ^адме™ i ix нечаканы paRypc. На^ык^ал, вocь ypывaк з aпicaння pa^rni пaciфлopы: Это не только нарядные декоративные растения. Некоторые виды «кавалерийской звезды» обладают целебными свойствами. (Тpaфимoвa, Г. В. Звёздные загадки / Г. В. Тpaфимoвa. — Минж №p. аевета, 2010.)
Для нaвyкoвa-пaпyляpныx твopay xapa^ тэpнa лагічнаодь выказвання, якая дacягaeццa cпeцыяльнымi cpoдкaмi. Гэта пaбoчныя cлoвы, злучнікі, ^^op! [2]. Haпpыклaд: Ужо ста-ражытныя гржі і рымляне добра разумелі, што самы лепшы спосаб хутчэй пазбавіцца ад хваробы — гэта спазнаць яе прычыну. Таму што «са спыненнем прычыны спыняецца і дзеянне» (злучнік «таму што»). З цягам часу людзі aдзнaчылi заканамернасці у спалучэннях праяу розных хвароб. Напрыклад, хворы на пе-чань жаліуся на страту апетыту. (Устауше cлoвa «нaпpыклaд»). Адным з першых лiчыццa шпрыц Праваца, які Правац сканструявау у 1853 годзе. Шпрыц складауся са шклянога циліндра у аправе з цвёрдага каучуку і мета-лічнага стрыжня са скураным поршнем. Пау-TOpn забястечваюць дакладнаодь і лагічнае аб^унтаванне iнфapмaцыi. (Пpыклaды з кні-гі: Эypыкa / уклад. Н. В. Філіговіч. — Міжк: Юнацтва, 2001.)
Абмежаванае выкарыстанне незнаёмых слоу і складаных канструкцый — яшчэ адна з адметных рысау навукова-папулярных выдан-няу для дзяцей. Выкарыстанне новай лексікі у тэксце для дзяцей мае свае межы. Калі без новага слова нельга абьісціся, неабходна знайсці спосаб яго тлумачэння у даступнай для дадзенай катэгорыі чытачоу форме. Вылуча-ючы галоуныя рысы паняцця, варта абапірацца на жыццёвы вопыт дзіцяці. Важна таксама паказаць дзіцяці, што слова, акрамя асноунага сэнсу, можа мець розныя адценні або атрымаць прама процілеглае значэнне у залежнасці ад таго, у якім кантэксце гэтае слова ужываецца. Пажадана замяняць новыя словы сінанімічнымі або метафарычнымі азначэннямь Уся новая лексіка абавязкова удакладняецца [1]. Напрык-лад: Тэмперамент — гэта своеасаблівая ас-нова, на якой грунтуецца характар чалавека. Пульта — густая, добра пасоленая зацірка з пшанічна-ячменнай або бабовай мукі, якую прьтраулялі часнаком. (Прыклады з кнігі: Эу-рыка / уклад. Н. В. Філіповіч. — Мінск: Юнацтва, 2001.)
Такім чынам, адбываецца узбагачэнне лексічнага запасу дзіцяці.
Па мастацкай вобразнасці і эмацыяналь-ным уздзеянні на чытача стыль навукова-па-пулярнай лгаратуры набліжаецца да мастац-кай. Каб зрабіць тэкст не толькі зразумелым, але і щкавым для дзіцяці, неабходна спалу-чэнне навукова-пазнавальнай і вобразнай асноу у апавяданні. Калі гаварыць пра навукова-папулярную літаратуру для дарослых, то тут выкарыстанне сродкау мастацкай вобразнасці абмежавана. Але у навукова-папулярнай літара-туры для дзяцей такія сродкі з’яуляюцца адным са спосабау адаптаваць інфармацыю для чытача пэунага узросту. Умела скарыстаныя сродкі ства-раюць эмацыянальнасць выкладання, дапама-гаюць адчуць аутарскія адносіны да шфармацыи.
У прааналізаваных навукова-папулярных творах для дзяцей актыуна выкарыстоуваюцца перыфразы: «жыццёвы бальзам» = <олексір даугавечнасці» = панацэя; «анімалькулі» = «ма-люсенькія звяркі» = мікробьі; Кірьіла Тураускі = «рускі златавуст»; Гіпакрат = «бацька меды-цыны». Аутарамі распрацоуваюцца ^на^мічти рады: Ф. Скарына — слауны зямляк, сын бела-рускага народа.
Часта выкарыстоуваюцца метафары, эт-тэты, параунанні, літота:
Была ужо глухая, позняя восень. (Эттэт.)
Па небе плылі белыя, як авечкі, аблокі. (Метафара.)
Мядзведзь з дрэва зваліцца, як пераспелая груша. (Параунанне.) Яе заднія лапкі пра-цуюць як сапраудныя вёслы. (Параунанне.)
З сапраудньїх дьіназаурау на Зямлі за-стауся хіба толькі адзін дьтазауртк. (Літота.) Приклади з кнігі: Наварьіч, А. Звярьі / Мінск: Маст. літ., 2009. — 126 с.
Чим менш падрихтавана аудитория (дзе-ці з’яуляюцца найменш падрихтаванай ау-диторияй), тим большая ступень даступ-насці і займальнасці неабходна, што, у сваю чаргу, патрабуе адпаведних стилістичних сродкау.
Такім чинам, асаблівасці стилю папулярнага викладання у дзіцячай літаратури залежаць ад яе читача (узрост, інтарэси, інтзлектуальни узровень). У кнігах для дашкольнікау і малод-ших школьнікау аутари викаристоуваць розния спосаби прицягнення увагі і виклікання заці-кауленасці кнігай. Наприклад, для дзяцей да-школьнага і малодшага школьнага узросту будзе вельмі актуальна «Чирвоная кніга у казках і вершах» (Мінск: Літаратура і мастацтва, 2007). Тут апісваюцца расліни, занесения у Чирвоную кнігу Беларусі. При гетим пра кожную расліну есць звесткі навуковага характару, а побач да-ецца казка ці верш, дзе дзеючай асобай з’ яуля-ецца гета расліна. Такім чинам, аутар паспяхова сумяшчае некалькі жанрау для больш яркага апісання расліни. Зразумела, што дзецям да-школьнага і малодшага школьнага узросту ляг-чэй успримаць інфармацию, пададзеную у такім виглядзе.
У літаратури для дзяцей сярэдняга і ста-рэйшага школьнага узросту узмацняецца па-знавальни аспект. Актуальнимі становяцца на-вукова-папулярния артикули, часцей за усе узятия з дарослай літаратури, але адаптавания для пэунага узросту.
Стиль дзіцячих навукова-папулярних ви-данняу залежиць і ад іх кірунку. Видзяляюць два кірункі навукова-папулярнай літаратури: дидактични (або уласна-папулярни) і мастац-ка-вобразни (або навукова-мастацкі), якія адро-зніваюцца спосабамі падачи інфармациі. Виха-ванне цікавасці да навукі, навикау навуковага мислення і г. д. ажиццяуляецца у творах пер-шага кірунку сродкамі папулярнага викладання, даступнимі дзіцячаму усприманню. При гетим займальнасць дасягаецца за кошт пау-нацэннага раскрицця сутнасці навукі. Такая літаратура здольна абудзіць у читача захо-пленасць навукай, пашириць яго уяуленне аб навуковай дзейнасці.
Дидактичная дзіцячая навукова-папулярная літаратура звяртаецца у асноуним да читачоу, у якіх інтарэс да навукі ужо сфарміравауся, існуе канкрэтнае уяуленне аб прадмеце, патрэбнасць у пашьIрэнm ведау. Твори мастацка-вобразнага кі-рунку адрасавани читачам, чия цікавасць да на-вукі яшчэ не сфарміравалася, і імкнуцца абудзіць
гэтую цікавасць [3]. Шырокае выкарыстанне мастацка-вобразных сродкау, зварот да найбольш яркіх падзей складаюць вытою займальнасці дадзенага кірунку у дзіцячай навукова-папулярнай лпаратуры.
Назву «навукова-мастацкі твор» ужывау А. Ма-роз у кнізе «Свет озарений» яшчэ у 1980 г. (серыя «Жизнь замечательных идей». М., 1980). «На мой погляд, — піша ён, — навукова-мастацкі твор ёсць нейкі сплау мастацкасці і пазнавальнасці. Формні праявы мастацкасці могуць быць самымі разна-стайн^імі, гэтак жа, як ва уласна мастацкай літа-ратуры. Зрэшты, няцяжка назваць найбольш звык-лыя для нас яе атрыбуты — прысутнасць у апа-вяданні асобы аутара (альбо чалавека, ад імя якога яно вядзецца), наяунасць іншых характарау, пэуны сюжэт, хоць бы пункцірна, які складаецца, можа быць, на першы погляд з рознабаковых эпізодаУ, дыялогау і г. д., аднак разам з тым аб’яднаных не-каторай скразной мастацкай щэяй...» (Пераклад наш — К П.) [4].
Навукова-папулярныя творы сустракаюцца у розных жанрах. Гэта і эсэ, і артыкулы, і нататкі, а таксама апавяданні, казкі і аповесці. Дзецям даступныя амаль усе жанры. Але кожны узрост аддае перавагу таму ці іншаму жанру. Самым маленькім, відавочна, прызначана казка.
Для яе характэрны казачныя формулы, ці рытмізаваныя празаічныя фразы. Напрыклад: Жылі-былі Янка ды Алена. Тут рэдка дакладна вызначаны час і месца, дзе адбываюцца падзеі. Напрыклад: Гэта было так дауно, што ніхто на зямлі не памятае гэтую гісторыю. Ці: І было гэта у адным сяле.
Адной з адметных рыс гэтага жанру з’ яу-ляецца надзяленне жывёл, птушак чалавечымі здольнасцямі і якасцямі: Самая смелая
падбегла да яго і сказала... (Пра птушку «Малы пагоніч»). Але ж і людзям надаюцца асаблівыя здольнасці: Дзяучына ператварылася у белую курапатку з чорным хвастом.
Знаходзяць сваё месца і сродкі мастацкай вобразнасці. Часта сустракаюцца пауторы: дауным-дауно, святы святкаваць, гора гара-ваць. Назіраецца сінтаксічны паралелізм: І пра-чынауся Алеська сярод ночы і плакау, і прасіу Бога дапамагчы яму вярнуцца дамоу. І так у слязах пачынауся для хлопчыка яшчэ адзін новы дзень, затым другі, трэщ. І...
Гэты жанр заусёды багаты прыказкамі і прымаукам^ устойлівымі выразамк Слязамі гора не падсалодзіш. А на вулщы так цёмна, што хоць ты пальцам вока выкалі. (Пры-клады з кнігі: Чырвоная кніга у казках і вершах / уклад. Р. А. Баравікова. — Мінск: Літ. і мастацтва, 2007.)
Сёння тэматыка для напісання навукова-папулярных творау для дзяцей вельмі шы-
рокая: вылічальная тэхніка (Володько, Е. Н. Компьютер детям не игрушка. — Минск: Бел. ассоц. «Конкурс», 2011), псіхалогія (Нагорная, О. В. Книга про меня. — Минск: В.И.З.А. Групп, 2009), этыка (Хорошие манеры / сост. М. Новикова. — Минск: Современная школа, 2009), рэлтя (Горбова, С. Н. Евангелие для самых маленьких. — Минск: Белорусский Экзархат, 2006), права (Ляшкевич, Ю. Правы дзщящ. — Мшск: ЮнЮЭФ, 2004), этна-графія, фальклор (Волков, С. А. Волшебный сундучок: герои славянской мифологии. — Минск: Беларус. Энцыклапедыя, 2010) і г. д.
Асобна можна выдзелщь навукова-па-пулярныя выданш на рэлтйную тэму. Акра-мя свайго павучальнага зместу, кшга мае багатую лексіку рэлігійнага кірунку, што таксама вельмі развівае чытача, узбагачае слоу-нікавы запас. Напрыклад, у кшзе «Школь-нікам аб праваслаунай веры» (выдавецтва «Беларусь», 2006) аутар Ф. А. Палачанш знаёміць чытачоу з новымі, хутчэй за усё дагэтуль невядомымі прадметамі і з’явамі:
Звангца — вежа, на якой вгсяць званы.
Аналой — пераносны столгк з прыгожым пакрывалам.
Пры гэтым тлумачэнш усе простыя і зразумелыя.
Некаторыя рэчы аутар разглядае з шшага боку і дае нязвыклае азначэнне:
Свечка — гэта сведчанне веры, дачынення чалавека да Божага святла.
Асобнае месца надаецца графічнаму выдзя-ленню важных рэлтйных паняццяу. Так, з вялшай літары пішуцца Закон Божы, Бог Айцец, наш Зба-вщель, Свая Святая Царква, Неба, Царсшя ва-роты і шш. Нават Крыж як амвал перамоп Хрыстовай над грахом г смерцю таксама пачы-наецца з вялікай лтгары.
Аутар вельмі умела выкарыстоувае сша-німічныя рады: ангел = вястун; злыя духг = = чэрцг, дэманы, д ’яблы.
Трэба улічваць, што падобная лтаратура цяжкая для успрымання дзяцьм^ таму што у ёй часта сустракаюцца вытрымкі з Исанняу, малітвы на царкоуна-славянскай мове. Таму немалое значэнне тут мае індывідуальная падрыхтаванасць чытача і яго штарэсы.
Асаблівасці навукова-папулярнай літаратуры даюць вялікі прастор для праяулення аутарскага стылю. Некаторыя аутары выкарыстоуваюць дыялапчную форму падачы матэрыялу, каб за-сяродзіць увагу на чымсьці: Почему же они светят? Почему же они днём на небе не видны? (Трафимова, Г. В. Звёздные загадки. Минск: Нар. асвета, 2010.) Некаторыя — выкарыстоуваць перыфразы: калматы медаед, касалапы паса-жыр (пра мядзведзя) (Наварыч, А. Звяры / Мшск:
Маст. лгт., 2009. Выкарыстанне сродкау мастац-кай вобразнасці вызначаецца творчым света-успрыманнем аутара, яго здольнасцю вобразнага бачання і асэнсавання рэчаіснасці.
Сёння многія аутары уключаюць у тэкст героя-апавядальтка, за яюм рухаецца чытач на працягу усёй кнігі. Ствараюцца нават цэлыя серыі з таюм героем («Рассказы Деда Природоведа»).
Некаторыя аутары правяраюць уважлівасць свайго маленькага чытача. Пасля асноунай інфармацыі у форме гульт могуць задавацца пы-танні па прачытаным матэрыяле. Так складзена, напрыклад, «Игротека Деда Природоведа» (Тра-фимова, Г. В. Звёздные загадки. — Минск: Нар. асвета, 2010.)
Усе гэтыя прыёмы аргашчныя для дзяцей малодшага і сэрэдняга школьнага узросту. Аднак не усе выданні бездакорныя з пункту гледжання стылю.
У кшзе «Эурыка» пісьменнік А. Марціновіч апавядае пра Ф. Скарыну і вельмі часта устауляе цытаты з біблейскіх кніг на стараславянскай мове: За пераклад Ы Скарына брауся з упэуне-насцю, што прытчы паспрыяюць «познанию мудрости и наказания и к поразумению слов разумности, и ко приятию научения умения суду и справедливости и истины, абы дана была малому хитрость и младенцу умение и разум».
Між тым ктга адрасавана дзецям малодшага і сярэдняга школьнага узросту, і асабліва малод-шым школьшкам такія цытаты будуць цяжкімі для разумення. Таксама у гэтай кшзе аутар часта выкарыстоувае складаныя сштакачныя канструк-цыі. Напрыклад: Галоунае, што гэтыя заузятыя вынаходткг Сярэднявечча сёе-тое для медыцыны зрабглг: шляхам перагонш, асаджэння, крышта-лгзацыг, фыьтрацъи г гншымг спосабамг, якгя яны ж вынайшлг г удасканалглг, вылуч^глг некаторыя м1неральныя дзейсныя рэчывы у чыстым выгля-дзе, атрыталг стрт, эфгры, сканструявалг прыглады для штучнага атрымання рэчывау, значнаразвт г палепшыглг млынарскую справу.
Акрамя таго, што сказ з’яуляецца вельмі складаным, не кожны малодшы школьшк ве-дае, што такое рэакцыі крышталізацыі ці асаджэння; далей гэтыя тэрмшы таксама не удакладняюцца.
I наогул, можна адзначыць, што асноун^гя недахопы у сучасных навукова-папулярных вы-даннях звязаны перш за усё з лекшчным адборам
і уж^гваннем сштакачных канструкц^гй, якія не адпавядаюць чытацкаму адрасу.
Заключэнне. Апошшм часам назіраецца тэндэнцыя павелічэння выпуску дзіцячых на-вукова-папулярных кніг. Мала таго, некаторыя даследчыю лічаць, што адбыуся перанос увагі чытачоу і выдауцоу з дарослай навукова-па-пулярнай лгаратуры на дзіцячую. I гэта не выпадкова: без такой лгтаратуры немагчыма выхаванне паунацэннага сучаснага чалавека. На паліцах кніжных магазшау пачалі з’яуляцца якасныя, ілюстраваныя кнш для дзяцей літа-ральна па кожнай навуцы: ад этнаграфіі і фаль-клору да вылічальнай тэхнш. Але перавага аддаецца творам пра псторыю Беларусі і яе прыроду.
З’явшася новая мульцімедыйная форма наву-кова-папулярнай літаратуры, якая аблягчае пра-цэс засваення новых ведау і робщь яго менш руцінным, — гэта дысю пазнавальнага характару. Але стыль падобных навукова-папулярных вы-данняу, як правша, застаецца па-за увагай аутарау і рэдактарау.
З’яуляюцца і спецыялізаваныя сайты, на як1х можна набыць навукова-пазнавальную літарату-ру: Poliglot.by. Му81егу.Ьу. На жаль, на так1х сайтах амаль няма беларуск1х выданняу.
У цэлым можна адзначыць, што стыль на-вукова-папулярных в^гданняу вельмі разнастай-ны. Няма адназначных правілау і падыходау да яго. Тут арганічна спалучаюцца прыкметы казк1 і артыкула публщыстычнага кірунку. Сучасныя бе-ларуск1я тсьменнш, як правіла, добра валодаюць стылем у розных яго праявах. Але часам сустра-каюцца і не вельмі удалыя прыклады як аутар-скай, так і рэдактарскай працы.
Літаратура
1. Антонова, С. Г. Редакторская подготовка изданий / С. Г. Антонова. — М.: МГУП, 2002. — 468 с.
2. Стилистика и литературное редактирование: учебник / под ред. В. И. Максимова. — М.: Гардарики, 2007. — 653 с.
3. Карайченцева, С. А. Книговедение: литературно-художественная и детская книга. Издания по философии и искусству / С. А. Карай-ченцева. — М.: МгУП, 2004. — 423 с.
4. Ребров, М. Грани популяризации науки, или пути к читателю. — М.: Наука, 1981. — 234 с.
Паступгла 13.03.2012
