CC BY
866
----- 1
_ УЧЕНЫЕ ЗАПИСКИ _ _ 23 ~
М. Калонова
МАВЬ?ЕИ ПАСВАНД^ОИ СИФАТСОЗ ДАР АШЪОРИ ^ОФИЗ
Вожатой калидй: таърихи забони тоцикй, пасвстдх;о, пасванд-уои сифатсоз, пасвандуои сермахсул, каммаусул ва бемаусул
Дар дарозои таърихи пайдоиш ва ташаккулу рушди забони точикй пасвандхои сифатсоз хамчун яке аз се воситахои сифатсозй (бо пешвандхо, бо пасвандхо, бо пешванду пасвандхо) бо сохтани калимахои нав дар гановат бахшидани таркиби лугавии забои чойгохи хос касб кардааид. Пасваидхо, иовобаста ба исмсоз ва ё сифатсоз будан, дар калимасозии назм бо такрзои вазни шеър ва дар иаср ба сабабу омилхои то хол номаълум аз доираи вазифаи асосии худ берун рафта, боиси эчоди духурагй дар мансубияташон ба хиссахои нутк гардидааид. Х,одисаи духура шудаии калимахо дар раваиди калимасозй, яъие пас аз хамрохшавй бо иасваидхои муштараквазифаиисмсозу сифатсоз рухдодааст. Зеро "харякхиссаи нутк, хамчун гурухи калимахо аффиксхо ва колабхои хоси калимасозй дорад" (5, 3).
Тибки нишондоди забоншиносони шуравии точик пасвандхои сифатсоз аз руи калимасозй ва дарачаи истеъмол се хел мешаванд:
а) сермахсул: -й, -гй, -она, -гона, -нок;
б) каммахсул: -они,- ак, -гун, -нн, гнн..;
в) бемахсул: -осо, -ваш,-фом (9, 184-185).
Пасванди "-она" ("-гона") сермахсул буда, бо исми ифодакунандаи шахе ва иемхои чондор- аломати предмет (насихати падарона), бо иемхои ифодакунандаи чинсияти табий ва синну соли шахсхо -таъинот (гиряи занона), бо иемхои замон -мансубият ба замон (мактаби шабона)-ро мефахмонад ва бо шумора омада сифати нисбй месозад (9,193; 186).Пасванди мазкур бо ичрои вазифаи дар боло ёдшуда дар ашъори Х,офизи Шерозй дар сохтмони хашт калима: мает (7 бор), рннд (2 бор), шукр (9 бор), мухлне (1 бор),
гариб (1 бор), шох (1 бор), нозук (1 бор) ва турк (1 бор) иштирок намудаааст:
Ба цуз он наргиси мастона, ки чашмаш марасод, Зери ин торами фируза касехуш нанишаст ( 16, 59).
Пасванди "-она" дар калимасозии забони адабии хозираи точикй хамчун пасванди сифатсоз дар кдтори пасвандхои каммахсул арзёбй шуда, аз каммахсулии он харфе баён нашудааст (9,188). Вак,те "поруи хушка" мегуем, монанди "торами фируза" калимаи "хушка" чун калимаи "фируза" дар ин ибора сифат шуда меояд.
Натичаи бахси боло: хангоме, ки калимахо вобаста ба мавкеи корбурд тагйири вазифа мекунанд, пасвандхо низ хамчун узви тобеи решай калимаи сохта ба тагйир додани вазифа мачбур мешаванд.
Ба сохтори калимаи "нозукона"-и дар ашъори Х,офиз хамагй як маротиба омада диккат дихем, аён мешавад, ки он бо ду пасванди сифатсоз "-ук"-и каммахсул (9,188) ва "-она"-и сермахсул ва решавожаи "ноз" сохта шуда, аз руи вазифа дар байти зерин зарфи тарзи амал ба хисоб меравад:
Хуш нозукона мечами, эй шохи навбах,ор, К-ошуфтагй мабодат аз ошуби боди дай (15, 268).
Шоир аз сифати аслан сохтаи "нозук" бо илова кардани пасванди "-она" зарфи тарзи амали "нозукона" сохтааст. Ин мисол нишон медихад, ки пасвандхои сифатсоз дар калимасозй пасихам (ук+она) омада, зарфи тарзи амал низ сохта метавонанд. Натичаи чустучуи техникй бар асоси матни электронии "Ганчури руимизй" нишон дод, ки калимаи мазкур дар осори Рудакй, Фирдавсй, Низомй, Хоконй, Саной, Аттор, Мавлавй, Камоли Хучандй, Амир Хусрави Дехлавй ва дигарон мушохида намешавад. Факат дар осори шоири хамасри Х,офиз, Шох Неъматуллохи Валй (133-31- 1431-32) чахор маротиба корбурд шудааст:
Завци мастону х,оли майхорон Нозукона аз у бипурсидам.
Дар мавриди калимаи сохтаи "шукрона"-и дар газалиётиХ,офиз истифодашуда низ чои бахс аст. Зеро вожаи "шукрона" дар ибораи "шукронаи саломат", таркибхои "ба шукрона бисухтан", "ба шукрона чон барафшондан", "ба шукрона сарф кардан", "аз пайи шукрона рафтан", "бад-ин шукрона бусидан", "чй шукрона овардан?", "шукронаро, ки чашми ту руи бутон надид" (Шоир бо такозои вазн ба чои пешоняди "ба" ночор пасоянди "-ро"-ро ба кор
гирифтааст: ба шукронаи руи бутонро надидани чашм) аз руи таснифот ба хиссахои нутк, хамчун исм шинохта мешавад. Пасванди "-она" танхо дар як маврид пас аз вожаи "шукр" омада, хамчун сифат корбаст шудааст:
Шукри Эзад, ки миёни ману у сул.у афтод, Суфиён рещекунон согари шукрона заданд (15,115).
Агар байти мазкурро барои тахлил ба наср баргардонем, чунин шакл мегирад: Шукри Худо, ки байни ману у сулху дустй барпо шуд ва суфиён ба ин муносибат ракскунон согари шукрона заданд. Дар ин холат чунин савол гузоштан имкои дорад: "Суфиён кадом согарро ба хам заданд?". Чдвобаш "согари шукроиа"-ро..." мешавад, ки ин ибора хамчун аъзои пайрави чумла муайянкунанда махсуб меёбад.
Пасванди "-она" агар дар калимаи "нозукона"-и байти Х,офиз пеш аз худ пасванди бемахсули сифатсози "-ук"-ро чо дода бошад, дар байти зерини Камоли Хучандй пас аз худ пасванди "-вор" кабул кардааст:
Пети ту барнадорад суфй сари гаромат, Шукронавор цонаш то дар миёи набошад (14,286).
Бахси мазкурро хангомии баррасии пасванди «-вор» идома хохем дод.
Пасванди "-она" хамчун пасванди сифатсоз дар ашъори шоири хамасри Х,офиз, Шайх Камоли Хучандй низ дучор мешавад. Хдзрати Камол пасванди "-она"-ро такроран 6 маротиба дар сохтани 3 калима "мастона", "риндона", "шукронавор", киякчоя иборахои "наъраи мастона" - 4 бор (14, 37,107, 507, 545), "наргиси мастона" - 1 бор (14, 431), "мастона рафтан"- 1 бор (14, 545)), "газалхои тари риндона" (14, 94)), сифати "шукронавор" 1 бор (14, 286) сохтаанд, дар калимасозй ба кор гирифтааст. Аммо аз иемхои "мухлис", "гариб", "шох" "турк" ва сифати "нозук" бо хамрох кардани пасванди "-она" сифат насохтааст.
Мукоисаи корбурди пасванди сифатсози "-она" дар таркиби иемхои "мает", "ринд", "шукр", "мухлис", "гариб", "шох", "турк" ва сифати "нозук" дар ашъори Х,офизу Камол нишон медихад, ки Х,офиз дар калимасозй (бо пасванди "-она") назар ба Камол дида фаъолтар будааст.
Агар ба созмонёбии калимахои аслан сифатии "девона, вайро-
на", ки дар ашъори Х,офиз мавриди корбурди зиёд карор гирифтаанд, диккат дихем. аён мегардад, ки дар таркиби ин калимахо "-она" пасванди сифатсоз мебошад. Вожаи "девона" дар "Фархаш и форсии Амид" чунин шархдода шудааст: "мансуб ба дев, монанди девон, бехирад, беакл, мачнун, касе, ки аклаш зоил шуда бошад" (2,1179). Таъбири "мансуб ба дев" водорамон сохт, то ба шархи вожаи "дев" дар фарханги мазкур мурочиат намоем: пахлавй "dyv" мавчуди хаёлй ва афсонай, ки хайкали у шабех ба инсон, аммо бисёр тануманду зишту махиб ва дорой шоху дум буда..." (2, 1177). Ин чо метавон ба натича расид, ки дар хакикат калимаи "девона" аз решавожаи "дев" ва пасванди сифатсози "-она" сохта шудааст.
Вожаи таърихан сохтаи "девона", ки имруз сохта буданаш барои хонандаи одй номаълум аст, аз тарафи Х,офиз хамчун сифати калимаи "дил" мукарраран дар 5 байт (15, 43, 110, 218, 226, 233) мавриди истифода карор гирифтааст:
Дар хирмани сад зох;иди оцил занад оташ, Ин дог, ки мо дар дили девона тщодем (15, 233). Бахси бо пасванди "-она"созмонёбии калимаи "вайрона" ва умуман корбурди пасванди мазкур дар калимасозй бахси чиддй ва дароз буда, маколаи алохидаеро талаб мекунад. Аз ин ру, аз ироаи он дар ин макола худдорй карда шуд. Бо вучуди ин хам, аз ашъори Х,офиз овардани байти шохид лозим ба назар намуд: Хофизо, хулди барин хонаи мавруси ман аст, Андар ин манзили вайрона нишеман чй кунам? (15, 216) Пасванди «-манд» дар «Грамматика»-и академй (6,140) ва «Забони адабии хозираи точик»-и нашри соли 1973 (8,174) хамчун пасванди серистеъмоли сифатсоз зикр шудаву дар нашри соли 1982 хамчун пасванди сифатсоз аз ин пасванд ёд нашудааст (9,184192). Ин дар газалиёти Х,офиз хамагй 3 бор дар сохтани ду калима
- «саодатманд» ва «дардманд» омадааст. Баъзе мавридхо сифату исм чунон ба хам наздиканд, ки онхоро барои аз лихози маънй чудо кардан мушкилй пеш меояд. Яъне, дар бисёр холат исм дар дохили байт, ки чумлахои мавзун аст, сифат шуда меояд, масалан исми «дардманд», ё «саодатманд»:
Бар синаи реши дардмандон Лаълат намаке тамом дорад (15,74).
Калимаи «дардмандон», ки дар байти боло омадааст, исм мебошад. Аз ин бармеояд, ки дар калимасозии ашъори Х,офиз агар калимахо и сохтаи бо пасвандхо, хоса бо пасванди «-манд» сохташуда, мавкеъ ва вазифаашонро тагйир диханд, пасвандхо, пасванди "-манд" низ ночор тагйири вазифа мекунанд:
Насщат гуш кун, цоно, ки аз цон дусттар доранд, Цавонони саодапинанд панди пири доноро (16, 33).
Пасванди мазкур аз иемхои маънй сифатхои аслиии иборавй месозад, ки ба аломат, хислат ва хосият доро будани калимаи тобеъкунандаро мефахмонад:
Сари дарси шик, дорад дили дардманди Хофиз, Ки на хотири тамошо,на х;авои бог дорад ( 16, 161).
Мисолхои бо ин пасванд омада далели он аст, ки пасванди дар забони адабии хозираи точикй сермахсули "-манд" дар калимасозии ашъори Х,офиз каммахсул мебошад.
Дигар аз пасвандхои сермахсули сифатсоз пасванди "-нок" мебошад, ки дар ашъори Х,офиз кам мавриди истифода карор гирифтааст. Пасванди мазкур бо иемхо омада, сифати аслие месозад, ки ба аломати асосии калима сохиб буданро мефахмонад (сах.186). Дар газалиёти Х,офиз ин пасванд 6 маротиба хамрох дар сохтани иборахои "оби тарабнок" (2 бор), "охи оташнок" (1 бор), "манзили хатарнок" (1 бор), тарики хатарнок (Шор), "бахти хобнок" (1 бор), "тобнок" (1 бор) истифода гардидааст.
Дар газалхои Камоли Хучандй бошад, калимаи «хобнок» мушохида нашуд. Пасванди «-нок» дар сурудахои Хода Камол дар таркиби иборахои «оханги сузнок» (14,217), «чашми намнок» (14, 367), «гунахои тобнок» (14, 484) ва калимаи тарабнок (14, 591) омадаасту хал ос:
Ояд аз зулфи ту фигони дилам, Хам чу оханги сузнок зи уд (14, 217).
Агар пасванди сермахсули сифатсози «-нок» дар ашъори Х,офизу Камол камистеъмол ба мушохида расанд, дар калимасозии Чдлолуддини Балхй, вокеан серистеъмол мебошад. Ин пасванд бо вожаи «хоб» дар «Маснавии маънавй»-и Ч^алолиддин Балхй хамчун сифат якчанд маротиба мавриди истифода карор гирифтааст, ки аксар сифати нисбй сохтааст:
Мумталии хобноку суст буд,
Пову руяш сад разорен захм шуд (4,260)
Панд гуфтан бо цах,ули хобнок,
Тухм афкандан бувад бар шурахок (4,659).
Баррасии пасвандхои каммахсул.
Пасванди «-ин», ки дар «Забони адабии хозираи тодик» хамчун пасванди каммахсул зикр шудааст (8, 195), дар ашъори Х,офиз, баръакс, хеле зиёд истифода гардидааст. Пасванди мазкур такроран дар созмонёбии калимахои «мушкин» (27 бор), «оташин» (4 бор), «рангин» (8 бор), «гамгин» (4 бор), «нигорин» (2 бор), «сангин» (5 бор), «нушин» (3 бор), «пашмин» (2 бор), «дерин» (5 бор) ва «хунин» (5 бор) ба кор омада, дар мачмуъ 68 маротиба мавриди истифода карор гирифтааст:
Хуш мекунам ба бодай мушкин машоми цон, К-аз далцпуши савмаа буи риё шунид ( 16, 302).
Ераб, он о.\уи мушкин ба Хутан боз расон
В-он пцисарви равонро ба чаман боз расон (16, 465)
Баёзи руи туро нест нсщш дархур аз он-к, Саводе аз хати мушкин бар аргавон дорй ( 16, 540)
Миёни гиря механдам, ки чун шамъ андар ин мацлис, Забони отаишнам х;аст, лекин дарнамегирад (16, 195).
Бо дили хунин лаби хандон биёвар х,амчу цом, Не гарат захме расад, ой чу чанг андар хуруш (16, 352).
Пасванди «-ин» хамрох бо калимаи «мушк» назар ба дигар калимахо дида дар сурудахои Хода Камол низ бисёр ба кор гирифта шудааст. Х,атто Камол бо сифати «мушкин», ки онро ба ибораи «кокули дуст» додааст, радифи зебое месозад: Боз сщлсш бурд аз cap кокули мушкини дуст, Бает бар дил банди дигар кокули мушкини дуст... Нест лаълеву дуре з-ин гуфта нозуктар, Камол, Гар бубанди зеваре бар кокули мушкини дуст (14, 84).
Пасванди «-ина» дар ашъори Х,офиз камистеъмол махсуб меёбад. Он бо исм ва сифат омада, сифатхое месозад, ки аз кадом материал сохта шуданро мефахмонад ва ба аломате сохиб буданро ифода мекунад (16, 195). Дар калимасозии ашъори Х,офиз дар таркиби иборахои «ошики дерина, «ёри дерина», «муниси дерина», «чокари дерина», «хиркаи пашмина», «майи душина» «камина пешкаш» омада, сифат сохтааст:
Оташи зух;ду риё хирмани дин хох;ад сухт, Хофиз, ин хиркаи паишина бияндозу бирав (16, 491).
Фикри шик, оташи гам дар дили х,офиз заду сухт, Ери дерина бибинед, ки бо ёр чй кард? (16, 186)
Ба цони у, ки гарам дастрас ба цон буди, Камина пешкаши бандагонаш он будй(\5. 277)
Вожаи «камина» калимаи калидй ва ихомдори байти мазкури Х,офиз буда, ду хел маънидод карда мешавад. Аз руи маънии аввал: «шахси гуяндае, ки худро хоксор мегирад, банда» (13, 612) «камина» аз руи таснифоти хиссахои нутк исм мебошад. Маънии дуюми вожаи «камина» бошад, «камтар, камтарин, камарзиш, фурумоя»,(3,1997) буда, сифат ба хисоб меравад. Махз маънии дуюмро ба инобат шрифта калимаи мазкур сифат шуморидем.
Дар газалиёти Х,офиз пасванди мазкур бо зарф омада, аломати предметро нисбат ба замон мефахмонад, мисол: Ба фарёди хумори муфлисон рас, Худоро, гар майи дуишна дорй ( 16, 542).
Калимасозй чун дар дигар забонхо дар форсии миёна низ яке аз сарчашмахои такмил ва ташаккули таркиби лугавй махсуб мегардад. Масъалахои калимасозии забони форсии миёна ва савтиёту морфологияи он бори аввал аз тарафи олими рус К.Г.Залеман ба таври густарда мавриди тахкик карор гирифтааст. Мухаккики ёдшуда хангоми тахкики забони форсии миёна ва савтиёту морфологияи он дар мавзуи калимасозй аз шаклхои таърихии пешванду пасвандхо ва тахаввулоти овоии онхо маълумот додааст ( 11, 112).
Пасванди "-вор" дар забони форсии миёна ба гунаи "-вора" дар таркиби вожахое ба хайси пасванд меомад, ки як гурухашон имруз дар истеъмол буда, гурухи дигар аз истеъмол мондаанд, масалан "рузвора" (харруза), "гахвора". Тавассути пасванди мазкур аз исми макон (gah) ва аз исми замон (koz) вожахои нав сохта шудааст, мисли мохвора, гушвора (11, 120). Аз ин бармеояд, ки пасванди "-вора", ки дар забони форсии миёна бештар пасванди исмсоз буда, тадричан ба гунаи "-вор" даромада, дар ташаккули калимахои сифатй фаъол гардидааст.
Пасванди «-вор» дар газалиёти Х,офиз дар таркиби калимахои «суфивор», «сулаймонвор», «сикандарвор», «сугвор», «шикаставор».
— 30 -Ç _ НО МАИ донишгох Р
«хубобвор», «шохвор», «камарвор», «умевдор» омадааст:
Шикаставор ба даргох;ат омадам, ки табиб Ба мумиёии лутфи туам нишонй дод (15, 81).
Ин пасванд бо исми хос ва дине хам омада, сифат сохтааст:
а) бо исми хос - "Сулаймон":
Чу гул савор шавад бар х,аво сулаймонеор, Сах;ар, ки мург дарояд ба нагмаи Довуд (16, 277).
б) бо исми дине - "суфй":
Ацаб медоштам дишаб зи Хофиз цому паймона, Бале манъаш намекардам, ки суфиеор меовард (15, 92).
Пасванди мазкур дар калимасозй нисбат ба дигар пасвандхо каммахсултар буда, аз исм сифатхои нисбй месозад, ки ба аломат ва хосияти дар реша номбаршуда, аз ягон дихат муносибат дорад, масалан: дили сугвор;
Шабе ба кулбаи эх,зони оиащон ой, Даме аниси дили сугеори май бошй (16. 554).
Дар калимасозии забони тодикй як гурух пасвандхое мавдуданд, ки ба гурухи пасвандхои бемахсул дохил мешаванд, мисли пасвандхои -ук, -ик, -осо(-со) (9, 188). Ин пасвандхо дар сохтани калимахои: «тор+ик» ва «ноз+ук» мушохида мешавад:
Пасвандхои -ук, -ик аз исм, сифат ва феъл сифатхои аслии иборавй месозанд, ки ба аломату хусусияте доро будани калимаи тобеъкунандаро мефахмонанд, мисли «хотири нозук», дили нозук Мадех; ба хотири нозук маломат аз май зуд, Ки Х^офизи тУ худ ин лах,за гуфт: «Бисмиллох;»! (16, 502)
Хун хуру хомуш нишин, ки он дили нозук, Тоцати фарёди додхох; надорад (16, 173).
Пасванди сифатсози "-гун" ба гурухи пасвандхои сифатсози каммахсул дохил гардида, аз исм ва сифат омада, сифат месозад ва ба хислату аломати предмети реша монанд будани сифатро мефахмонад (1982, 189; 1973, 196). Ин пасванд дар ашъори Х,офиз мукарраран 10 маротиба дар сохтани шаш калима (дар таркиби ибора): "оташгун" (1бор), "лаългун" (1бор), "майгун" (1бор)„ "гулгун" (6 бор), "тирагун" (1бор), "лолагун" (1бор) истифода шудааст:
Сокиё, як цуръае з-он оби оташгун, ки ман
Дар миёни пухтагони иищи у хомам х,ануз (15, 327).
Эй дил, он дам, ки хароб аз май гулгун бошй, Безару ганц ба сад х,ашмати К,орун бошй ( 16, 555). Пасванди мазкурро Хода Камол назар ба Хода Х,офиз зиёдтар ба кор гирифтааст. Забондону сухансоз будани Шайх Камол дар калимасозии 3 бо пасванди «-гун» ва «-гуна» баръало мушохида карда мешавад. Ин шоири нозуксухан 18 бор такроран пасванди «-гун»-ро дар сохтани калимахо (дар таркиби иборахо)-и «лолагун» (1 бор), «гандумгун» (2 бор), «майгун» (4 бор), «гулгун» (7 бор), «зумуррадгун» (1 бор), «нилгун» (Шор) мохирона ба кор бурдааст: Шароби лаъл менушам ман аз цоми зумуррадгун, Ки зох,ид афыш всщт асту месозам бад-ин кураш{ 14,351).
Баррасии пасвандхои бемахсул Пасванди ""-ваш"-ро дар «Грамматика" -и академй ба гурухи пасвандхои бемахсул ворид кардаанд. Х,офизи Шерозй дар газалиёти худ онро такроран 9 бор дар сохтани чахор калимаи сохта кор фармудааст: мах (5 бор), ошик (1 бор), пари (2 бор) ва суфй (1 бор): Менамояд акси май дар ранги руи ма^еашат, Хамчу барги аргувон бар сафх,аи насрин гариб (16, 49).
Оиащи риндаму майхора ба овози баланд
В-ин х,ама мансаб аз он х,ури пари наш дорам (16, 403).
Аз ин музаввацах,у хирца нек дар тангам,
Ба як карашмаи суфиеашам цаландар кун! (16. 481)
Социё, цоми дамодам дех;, ки дар сайри тариц Хчр кй оиищеаш наёмад, дар нифок афтода буд (16.269). Пасванди каммахсули «-ваш»-ро Шайх Камол хам такроран 9 маротиба, аммо дар сохтани панд калима: париваш (5 маротиба), суфиваш, гамгинваш, парвонаваш, шамшодваш (1 маротибагй) ба кор гирифтааст:
Дили х,ар кй бемори у ¿¿/уд, хуш аст, Зи шодист пур, гарчи гамгинваш аст (14,116).
Шабе, ки руи ту моро чароги мацлис шуд, Ба сухтан дили парвонаваш мух,аввис шуд (14, 262).
Эй наботи цади сабзат шакаристони х,ама, К,ади шамшодеашат сарви хиромони х,ама (14, 496). Дар калимасозй бо пешванди каммахсули «-ваш» Хода Камол аз Х,офиз бартарй дорад, зеро теъдоди калимахои бо ин пасванд
сохтаи у зиёд аст. Пасванди бемахсули сифатсози «-фом» дар сурудахои Хода Х,офиз такроран 4 маротиба дар сохтани калимахои «лаълфом», «азракфом», «зангорфом» истифода шудааст: СУ'фй, биё, ки оина софист цомро, То бингарй сафои майи лаълфомро (15,5). Пасванди бемахсули «-осо» дар осори Х,офиз дучор наомад. Аммо агар ба мисоли «Грамматика»-и академй - «зулфи сумансо» (6,143) такя кунем, ба ин натида мерасем, ки дар таркиби калимаи «сумансо» «-со» хамчун гунаи дигари пасванди сифатсози «-осо» зикр шудааст. Чунин мисол дар ашъори Х,офиз дар таркиби калимахои «мушксо», «гардунсо» низ ба назар мерасад, ки ба андешаи мо калимахои ёдшуда аз дихати сохт на калимахои сохта, балки мураккаб буда, аз решахои «мушк» ва феъли амрии «со», ки дар Фарханги форсии Амид «мухаффафи «сов» (2, 1351) шарх шудааст.
Баррасии мо бар пасвандхои сермахсули "-она" ва "-нок", "-манд", пасвандхои каммахсули "-гун", "-ин" ("-ина"), "-ик", "-ук" пасвандхои бемахсули "-осо", "-ваш", "-фом" нишон медихад, ки:
1. Пасвандхое, ки имруз дар забони адабии тодикй сермахсуланд, дар калимасозии ашъори Х,офиз низ серистеъмол мебошанд.
2. Пасвандхое, ки дар забони адабии хозираи тодикй каммахсул махсуб меёбанд, аз тарафи Х,офиз, баръакс бисёртар мавриди истифода карор гирифтааст. Ба ин сухан пасвандхои сифатсози "-ин" ва "-вор" мисол шуда метавонад.
3. Баъзе аз пасвандхои бемахсули забони адабии хозираи тодикй дар ашъори Х,офиз каммахсул будаанд, монанди пасванди "-ваш".
4. Зимни баррасй ва тахлилу киёси мисолу санадхои адабиёти илмие чун "Забони адабии хозираи тодик" (нашрхои соли 1973, 1982) ва "Грамматика"-и академй аён гардид, ки дар мавзуи калимасозии исм ва сифат бо пасвандхо хануз печидагихо ва нохамгунихо мавдуданд.
ПАЙНАВИШТ:
1. Амид, Хдсан. Фарханги форсии Амид. Иборат аз се чилд. д.1. Техрон: Амири Кабир, 1381,- 848 сах.+53 сах. мукаддима.
2. Амид, Х,асан. Фарханги форсии Амид. Иборат аз се чилд. д.2 . Техрон: Амири Кабир, 1381, аз сах.849 то сах. 1688
3. Амид, Х,асан. Фарханги форсии Амид. Иборат аз се чилд. ч.З. Техрон: Амири Кабир, 1381, аз сах.1689 то сах. 2539.
4. Балхй, Мавлоно Ч,алолидин Мухаммад. Маснавии маънавй. Бо мукаддимаи Ч,авод Салмосизода. -Техрон: Икбол, 1384. 1147+37 сах. мукаддима.
5. Бобомуродов Ш., Муъминова А. Лугати мухтасари калимасозии забонии адабии тодик: Дастури таълим,- Душанбе, 1983, 120 с.
6. Грамматикам забони адабии хозираи тодик. дилди 1(Ибора ва синтаксиси думлахои содда). Тахияи Академиям Фанхои РСС Тодикистон Институти забон ва адабиёти ба номи А. Рудакй,-Душанбе: Дониш, 1985
7. Грамматикам забони адабии хозираи тодик (дилди 2. Ибора ва синтаксиси думлахои содда). Тахияи Академияи Фанхои РСС Тодикистон, Институти забон ва адабиёти ба номи А. Рудакй,-Душанбе: Дониш, 1986
8. Забони адабии хозираи тодик. кисми 1. Лексикология. Фонетика. Морфология. -Душанбе: Ирфон, 1973
9. Забони адабии хозираи тодик. кисми 1. Лексикология. Фонетика. Морфология. -Душанбе: Маориф, 1982
10. Мухаммадхусайни Бурхон. Бурхони котеъ (тахияи матн бо пешгуфтор, мулхакот, тавзехот ва фехристи Амон Нуров), дилди 1,- Душанбе: Адиб, 1993
11. Саймиддинов, Додихудо. Вожашиносии забони форсии миёна. -Душанбе: Пайванд, 2001
12. Фарханги забони тодикй. Иборат аз ду дилд. Ч,илди 2 (П-Ч,).-М.: Советская энциклопедия. 1969
13. Фарханги тафсирии забони тодикй. Иборат аз ду дилд. Ч,илди 1 (А-Н).-Душанбе: 2010
14. Худандй, Камол. Девон (Тахия ва тасхехи матн аз Абдудаббори Суруш ва Саидумрон Саидов).-Худанд: Андеша, 2011, 632 с.
15. Шерозй, Хофиз. Девони Хода Шамсиддин Мухаммад Х,офизи Шерозй (Бо истифода аз нусхаи тасхехшудаи Мухаммади К,азвинй ва Косим Ганй).-Техрон: Икбол, 1371, 792 с.
16. Шер ози, Хофиз. Девони газалиёт. Мураттиб Ч,амшед Шанбезода. -Душанбе: Ирфон, 1983
О некоторых особенностях суффиксов, образующих прилагательные в творчестве Хафиза
М.Калонова
Ключевые слова: история таджикского языка, суффиксы, образующие прилагательные, продуктивные, малопродуктивные и непродуктивные суффиксы
Статья посвящена анализу роли суффиксов, образующих прилагательные в поэтическом наследии Хафиза Ширази. Автор прослеживает процесс изменения продуктивности некоторых суффиксов. Так, утверждается что непродуктивный суффикс в современном таджикском языке ваш в газелях Хафиза является, малопродуктивным, а малопродуктивные суффиксы -ин и -вор в XIV веке также были малопродуктивными и в XIV столетии.
На основе сопоставления и анализа научной литературы, посвященной рассматриваемой теме, делается вывод о наличии нерешенных проблем в словообразовании имен существительных и прилагательных при помощи суффиксов.
On some Peculiarities of Suffixes-Forming Adjectives in Hafiz's Creation
M. Kalonova
Key words: history of the Tajik language; suffixes-forming adjectives; productive; few productive and non-productive suffixes
The article dwells on the analysis of the role of suffixes-forming adjectives in the poetical heritage of Hafiz Shir ci zi. The author traces back to the process ofproductivity changes in reference to some suffixes. Thus, she notes that the non-productive suffix -vash in Modern Tajik in Hafiz's gazels is few productive andfew productive suffixes -in and-vor were such ones in the XIV-th century too.
Proceeding from the correlation and analysis of scientific literature the author makes a conclusion about the presence of still unsolved problems and word-building of nouns and adjectives by means ofsuffixes.
