CC BY
436
А.Зохидов
ХУСУСИЯТХОИ КАЛИМАСОЗИИ САЙИДОИ НАСАФЙ
Вожатой калидй: таърихи забони тоцикй, хусусияпщои калимасозии ашъори Сайидои Насафй, калимахои муштац, калимахои мураккаби серцузъа, к,олабх,ои калимасозй
Тибкд хулосахои илмй, мукаррар шудааст, ки таркиби лугавй хар кадар бойтар ва харчонибатар бошад, забон хам ба хамон андоза бойтар ва мутараккитар ба шумор меравад. Забон на факдт ба амалиёти истсх,солии одамон, ба хама гуна фаъолияти онхо дар тамоми сохахои хаёти онхо бевосита алокдманд аст. Афзоиши пайдарпайи саноат, хочагии кишлок. савдо, наклиёт. техника, илм аз забон талаб мекунад, ки ин равандро бо вохидхои лугавии дилхох,таъмин гардонад. Х,амин аст, ки таркиби лугавии забон дар тагйирёбии доимист. Дар чараёни бо номх,ои мувофик ифода кардани ашё, х,одисаву вокеа ва мафх,умх,ои нав сохдбони забон аввало ба захираи лугавии забони худ мурочиат мекунанд. Дар сурати дарёфти калимаи мувофик чизи навро бо он ифода мекунанд, лекин хднгоми номувофикии маъно зарур меояд, ки калима - номи нав дарёбанд. Ин зарурат водор мекунад, ки пеш аз х,ама, одамон ба яке аз омилхои мухиму аввалиндарачаи сарчашмаи дохилии инкишофи забон - калимасозй мурочиат намоянд. Аз ин ру, калимасозй яке аз сарчашмахои асосии бойгардии таркиби лугавии забон ба хисоб меравад.
Дар ин чода накши устодони каломи бадеъ, олимони варзидаи илми забоншиносй, донандагони рух ва табиати забон бузург аст. Бинобар ин омухтани накши адибони бузурги адабиёти оламшумули форсу точик на танхо дар сохаи корбурди калимахои тайёр, инчунин калимасозй кори басо мухим аст.
Созмони калимахои нав амали таъчилй, фаврй набуда, вай
тибки конуни асосии калимасозй - конуни аналогия (конуни кисс) сурат мегирад. VI у химии конуни аналогия дар асоси колабхои дар тули асрхо бавучудомада, хазмшуда сохта шудани калимахои нав мебошад. Дар ин асос омухтани масъалахои марбут ба раванди калимасозй дар даврахои гуногуни таърихи инкишофи забони адабии точикй мухим аст.
Мутолиаи асархои бузургони адабиёти форсу точик аз устод Абуабдуллохи Рудакй то Лоику Фарзона нишон медихад, ки ин симохои барчаста гайр аз ба маънихои зиёд истифода кардани вохидхои тайёри лугавии забон инчунин худ чун «мухандисон»-и хунарманд калимахои нодире сохтаанд, ки боиси такмили раванди калимасозй гаштаанд.
Маълум аст, ки калимахои муштак аз руи тарзу воситахои кали-масоз ба ду гурух, чудо мешаванд: 1. Калимахои сохта, ки ба навъи калимасозии морфемавй дахл дошта, бо рохд пешванд ва пасванд-васлкунй сохта мешаванд: «хамнишин», «хамдуш», «камонгар», «милтикчй». «рузгор», «ситамгар», «кухсор», «гулзор» (Сайидо) ва г. аз хамин кабиланд.
2. Калимахои мураккаб, ки бо рохдои: а) бевосита васл шудани асосхои калимасоз, мисли: фалакпаймо, васлпайгом, каландар-машраб, мурассаъостин (Сайидо) ва монанди инхо; б) бавосита васл шудани асосхои калимасоз: саропой, гуфтушунид, чустучу, частухез, печутоб, пурпечутоб, халкадаргуш (Сайидо); в) факки изофат: сохибидрок, сунбулхаводор, симобором, абрукамон ва г. (Сайидо); г) бо рохи такрор: хох-нохох (Новакатро мекашам хохд-нахохй дарканор...) (Сайидо); чаман-чаман (Ба пойбуси ту резам чаман-чаман гули сурх...) (Сайидо); рафта-рафта (Рафта-рафта охир аз олам бурун хохад шудан...) (Сайидо); банд-банд (Шабхо зи банд-бандам афгон бурун барояд) (Сайидо) ва г. сохта мешаванд.
Ба мушохида мерасад, ки хар кадоме аз симохои барчастаи адабиёти точик муштакотро устодона истифода карда, на танхо таркиби лугавиро бой кардаанд, инчунин колабхои калимасозиро такмил додаанд. Бечоя нест, ки на танхо дар илми забоншиносй, инчунин дар илми адабиётшиносй низ дар като ри масъалахои марбут ба макому манзалати устод они сухан дар сохаи адабиёт оид ба накш и эшон дар инкишофи забон низ хатман изхори андеша мекунанд.
Дар илми забоншиносии точик оид ба накши хаким Фирдавсии бузург дар калимасозии забони форсию точикй аввалин тадкикоти
махсуси илмй рисолаи забоншинос О. Косимов «Калимасозй дар «Шохнома»-и А. Фирдавсй» (6) бахшида шудааст. Оид ба масъалахои марбути калимасозй дар эчодиёти Мирзо Абдулкодири Бедил дотсенти кафедраи забони точикии ДДХ ба номи академик Б. Рафуров Олимчонов М. машгул буда, чанд маколаи эшон аз чоп баромадааст. (9, 10). Муаллимаи хамин кафедра 3. Абдуллоева тадкикоти илмии хешро ба калимасозихои Низомии Ганчавй бахшидааст.
Дойр ба калимасозихои Сайидои Насафй омузгор Бобочон Ибодуллоев дар маколаи худ «Макоми Сайидои Насафй дар инкишофи забони точикй» (5) изхори акида кардааст. Мавсуф дар асоси корбасти «насихатношунавгуш», «коматчомазеб», «гамошночашм», «сафарнокардамардум» барин вохидхои лугавй дар эчодиёти ин нобигаи сухан диккати ахли илмро ба омузиши ин масъала чалб менамояд.
Нихоят. дар бобати зикри накши Сайидои Насафй дар калима-орой тадкикоти академик Абдулганй Мирзоев - «Сайидо ва макоми у дар таърихи адабиёти точик» (7) макоми махсус дорад.
Дар асари мазкур аллома Абулганй Мирзоев газали зеринро оварда, бо он чун намуна хусусияти хоси забони ашъори Сайидои Насафиро нишон медихад ва таваччухи ахли илмро ба омухтани забони ин симои бузурги адабиёти точик чалб мекунад. Разал ин аст, ки кариб саросар аз калимахои серчузъаю сербор иборат аст: Кабобам карда бепарвохироме, чсичми майнуше, К,аландармашрабе, якшсщроипщхонабардуше. Мурассаъостин, гулдаргиребон, нозукандоме, Мунащашцомае, зарринксшарбанде, кулсщпуше... Сияубесурмамижгоне, лаби бебодарангине, Мунащашцомае, зарринксшарбанде, кулаупуше, Мусофирпарваре, ороми цоне, соуибидроке, Сафарнокардамардумдидае, савдогари хуше. Гауе гармошночашме гауе оипщфаромуше, Чаманмашшотаи банди цабо, сунбулуаводоре, Гули раъно кафи пое, цади кокулрабодуше. Ба худ магрурцаллоде, назарбедомсайёде, Ба нох;ац тегзандасте, насих,атношунавгуше.
Вокеан, чунин санъати суханофарии шоир хар хонандаро бетараф гузошта наметавонад. Бо максади ошной ба корбасти муштакот дар
ашъори шоир «Асархои мунтахаб»-и Миробид Сайидои Насафиро (12) ба асос гирифтем, ки дар он 483 номгуй газал, 64 мухаммас, 18 адад китъахои шеърй, 4 маснавй гирд оварда шудааст.
Ошной бо вохидхои сохтаи лугавии ашъори Сайидо нишон дод, ки дар ин чода хусусиятхои хоссаю дикка1чалбкунандае ба назар намерасанд. Масалан, дар доираи калимасозии исм аз воситахои калимасоз пешванди хам-, пасвандхои -гар, -гор, -ор, -а, -й, -зор, -истон фаъол ба назар расида, пасвандхои -бон, -ак, -ча, -иш дар исмсозй ва монанди инхо кам вомехуранд. Бояд гуфт, ки пасванди -чй назар ба даврахои пеш аз Сайидо дар шеърхои ба хунармандон бахшидааш (дар «Шахрошуб») 4 калимаи муштак дида шуд, ки аз калимахои арабии накора (табл, нагора), туркй-мугулии милтик ва точикии патак ва пода калимахои патакчй, подачй, милтикчй, нагорачй исмхои ифодакунандаи касбу кор, машгулият сохтааст. Масалан:
Подачй дилбар надорад кор бо буду набуд, Меравад дунболи х;ар кас то алафзоре намуд.
Аз калимахои точикии пода ва патак бо пасванди -чй сохта шудани калимахои патакчй ва подачй гувохд он аст, ки: 1) доираи истеъмоли он дар давраи Сайидо аллакай васеъ шуда, хатто ба воситаи нутки шифохй ба забони адабии китобй чой гирифтааст; 2) вай ба системаи воситахои калимасози забони точикй ворид шудааст, хол он ки, мувофики маълумоти забоншиносон, ин пасванд хамагй дар 10-11 калимаи дар «Фарханги забони точикй» сабтшуда ба назар мерасаду бас. Вале ин далел харгиз маънои онро надорад, ки Сайидо пасванди иктибосии хоси нутки оддии гуфтугуии «-чй»-ро комилан ба чои унсури аслии точикии исми машгулиятсози -й истифода карда бошад. Масалан, шоир дар як чо «патакчй, подачй, милтикчй, нагорачй» барин калимахои хоси нутки оддиро истифода карда, дар чои дигар ба чои онхо шакли адабии «карнай, сурной, кабобй, хаммомй»-ро зарур донистааст: Бошад он шухи кабобй дилбари олицаноб, Рузу шаб бошад танури у пур аз сиху кабоб.
Шухи карной дсщони худ пур аз зар мекунад, ](ар шаб аз фарёд гуши оиащон кар мекунад.
Шухи сурной, ки мехох,ад зи ушшоц анцуман, Мекунад пайваста дах; ангушти худро дар дах;ан.
Пайваста ба ин бояд гуфт, ки, ба назар, адиб шаклхои халкии вохидхои лугавиро бо максадхои муайяни услубй истифода карда, аз як тараф, барои дар забони адабй пайдо кардани «хукуки гражданй» мусоидат карда бошад, аз тарафи дигар, бартарии шакли адабиро таъкид кардааст.
Сохтори калимахои сохтаи таркиби лугавии ашъори Сайидо ниш он медихад. ки хануз дар асри 17 «-пона//-вона» (ангуштпона), «-тарин» (ангуштарин), «-ол» (чангол, дунбол), «-акй» (торсакй), «-ила» (обила) барин пасвандхо ба катори вандхои бемахсул ворид шудаанд, ки калимахои нодири бо ин унсурхо сохташударо дучор наомадем. Баръакс, чанд калимаи бо пасванди ба истилох иктибосии -чй сохташуда шаходат аз он аст, ки ин унсур ру ба тамоили фаъолгардй дорад.
Маъмул аст, ки калимахои мураккаб аз даврахои миёнаи инкишофи забони точикй баробари калимахои сохта серистеъмоланд. Як далели оддй, шояд, гувохи хамин манзараи забонй бошад. Дар забони точикй калимаи нонво(й) маъмул буда, аз асоси калимасози нон бо илова кардани пасванди архаистии -во(й) сохта шудааст ва то имруз чи дар забони адабй ва чи гуфтугуй баробар мустаъмал аст. Вале Сайидо дар шеъри ба ин гурухи хунармандон бахшидааш ба чои калимаи «нонвой» калимаи мураккаби «нонкаш»-ро истифода кардааст:
Шухи нонкаш ошицони хешро хонад падар, Нонталабро аз сари ихлос бардорад ба cap.
Базаи калимасозии ин калимаи мураккаб ибораи нон кашидан аст, ки ба забони муосири точикй хос нест. Дар забони имруза иборахои нон бастан. нон пухтан. нон часпондан. нон рост кардан мавчуд буда, аз байни ин иборахо танхо калимаи мураккаби «нонпаз» ба вучуд омада, ба маънои нонвой истифода мешавад. Вале аз иборахои «нон бастан», «нон часпондан» (ба танур), «нон рост кардан» (кушодани зувола дар руи тахта ё суфра) калимахои мураккаб вучуд надоранд. Дар забони мардуми Хучанд ва атрофи он калимаи «нонкашон» аз ибораи «нон кашондан» вучуд дорад, ки ба маънои шахе, коргари ёрирасони нонвойхона истифода мешавад, ки вай ба хунари нонвой ва нонвойхо дахл надорад, коргари кирояеет, ки нонро аз нонвойхона то бозор ё нуктаи дигари нонфурушй ба нонфуруш мерасонаду бас. Пас, шояд ибораи hqh кашидан (ба маънои нон пухтан ба маънои кулл) дар давраи Сайидо
ё шеваи минтакаи зисти у вучуд доштааст, ки аз он калимаи мурак-каби нонкаш ба вучуд омада, дар шеъраш ба кор рафтааст. Пайваста ба хамин дар эчодиёти Сайидои Насафй гурухи дигари калимахои мураккаб истифода мешаванд, ки диккати хар хонандаро ба худ чалб мекунад. Вокеан. хар хонанда, сарфи назар аз сатхд донишаш, вакте газали Сайидоро бо матлаи: «Кабобам карда бепарвохироме, чашми майнуше, каландармашрабе, якшахрошикхонабардуше...» мехонад, махсусан калимаи «якшахрошикхонабардуше» диккати уро ба худ мекашад, ки вокеан дар доираи вохидхои лугавии муштак ачиб аст.
Дар бобати сохти ин навъ ва ба он монанд калимахо андешахои гуногун вучуд доранд. Х,алли дурусти масъала танхо дар асоси меъёри асосии калимасозй - тахлили калимасозй бахо додан имконпазир аст.
Тахдили калимасозй хангоми муайян кардани сохти калима тако-зо мекунад, ки ба кавли профессор Ш. Рустамов, тарзхои васлшавй, муносибат ва мавкеи чузъхои калима, инчунин колаби калимасозии он муайян карда шавад. Тахлил ва тадкики калимасозй бо муайян намудани чузъхои морфологии калима хотима намеёбад. «... танхо ба таркиби морфологии калима нигох андохта усули калимасозиро муайян кардан халли илмии масъаларо халалдор мекунад» (11,27).
Дар адабиёти илмию таълимй олимону мутахассисони сохаи забоншиносй ба сохти калимахои мавриди сухан изхори акида кардаанд.
Дар ин бобат, пеш аз хама, асари академик Абдулганй Мирзоев - «Сайидо ва макоми у дар таърихи адабиёти точик»-ро зикр кардан лозим аст. Муаллиф дар баробари хусусиятхои марбут ба адабиётшиносии эчодиёти Сайидо ба чихати забони ашъораш низ таваччух зохир карда, мавкеъ, сохт ва корбасти калимахои «мураккаб»-и шоирро махсус таъкид мекунад. Аз чумла, ин олими муътабар менависад: «Яке аз хусусиятхои забони эчодиёти Сайидо аз он иборат аст, ки у бо рохд факки (афтодани) изофат, изофати баргашта - пасопеш гузоштани муайянкунанда ва муайяншаванда бештар барои ифодаи таъкид ва якчоя кор фармудани калимахои мустакилмаъно бештар исми фоили вазнин, сифат ва дигар калимахои мураккаб месозад» (7: 116). Ба сифати шохид муаллиф газали матлааш:
«Кабобам карда бепарвохироме, чашммайнуше, каландармашрабе, якшсщроипщхонабардуше.. .»-ро меорад.
ки вокеан кариб комилан аз чунин калимахои мураккаб иборат аст.
Танхо ба як нуктаи устод А. Мирзоев оид ба «факки (афтидани) изофат, изофати баргашта - пасопеш гузоштани муайянкунанда ва муайяншаванда» розй шудан мумкин нест. Дар забони точикй бо рохи «факки изофат» ба вучуд омадани калимахои мураккаб маъмул аст, масалан, сохибидрок. сунбулхаводор. коматчомазеб. симобором. чашммайнуш. чилвабадмаст барин калимахои мураккаби Сайидо мантикан аз иборахои аслан изофии «сохиби идрок», «сунбули хаводор», «комати чомазеб», «симоби ором», «чашми майнуш», «чилваи бадмаст» бо рохи факки изофат сохта шуда, вале муайянкунандаву муайяншавандахои онхо пасопеш гузошта нашудаанд. Калимахои мураккаби навъи «бепарво-хиром», «каландармашраб» бошанд, голибан аз иборахои навъи «бепарво хиром», «каландар машраб» (колаби муайянку-нанда+муайяншаванда), ки хоси услуби иборасозии то давраи миёнаи инкишофи забони форсии точикй буд, ба вучуд омадаанд. Минбаъд тамоми иборахои давраимиёнагй ба калимахои мураккаб мубаддал шуда, сохти онхо ба як колаби маъмули калимасозии калимахои мураккаби забони точикй мубаддал гаштааст. Бинобар он хар гуна калимахои мураккаби имруза бо хамин колаб сохта мешаванд. Масалан, точикписар, русдухтар барин калимахои мураккаб дар шакли ибора «писари точик», «духтари рус» (колаби муайяншаванда+муайянкунанда бо изофат дар байн) аст, вале дар сурати калимасозй дар асоси конуни аналогия ба ибораи колаби муайянкунанда+муайяншаванда баргардонида калимахои мураккаби болой сохта мешаванд.
Муаллиф ба дарача ва доираи истеъмоли ин навъ вохидхои лугавй низ дахл карда менависад: «... дар асри 17 пай дар пай дар назм кор фармуда шудани ин тарика калимахои мураккаб як ходисаи умумй шуда будааст». (7, 117).
Гуфтахои академик А. Мирзоевро дарачаи истеъмоли ин навъ калимахо дар эчодиёти намояндаи дигари бузурги адабиёти асри 17-и форсу точикй Хднд Мирзо Абдулкодири Бедил низ исбот мекунад. Истифодаи «абадзиндагибахш», «побадоманкашй» барин вохидхои лугавии муштак дар эчодиёти Бедил гувохи гуфтахои болост.
Биё, эй пару боли афсурдагон,
Абадзиндагибахши дилмурдагон. (1,5,509)
Сг---*- - _ _
УЧЕНЫЕ ЗАПИСКИ___23 ~
Ё худ:
Дар ин дам агар мудаъо сархушист, Сарфарозиат подаманкашист. (1,4, 423) Вале мукоиса нишон медихад, ки дарачаи истифодаи калимахои муштаки мавриди тахлили Сайидо назар ба Бедил беш аст.
Масъалаи созмони калимахои ба ном «се-чорчузъа», вале дар асл мураккаб дар китоби дарсии «Забони адабии хозираи точик» (4) тахти унвони «Исмхое, ки аз се чузъ иборант» (4, 169-170) ва «Исмхои сечузъа» (4,125) ишора шудааст. Вале, мутаассифона, дар шарху эзох ва тахдили ин навъ вохидхои лугавии муштак иштибохот ба назар мерасад. Масалан, калимахои навъишашмакомхонй, мардикоргирй, азхамчудокунй, дастуруйшуяк-ро бо шашмакомхон, сартарошхона ва мардикорбача, даструмол-ро дар як катор гузоштаанд, ки дуруст нест. Ин навъ иштибохот аз он бармеояд, ки алокамандони масъала ба талаботи тахдили калимасозй - меъёри асосии муайян кардани сохти калимаи муштак эътибор надода, ба зохири масъала - шакл ё бехтараш, таркиби морфемавии он эътибор медиханд. Чунин муносибат ногузир ба галат мерасонад. Дар асоси тахдили калимасозй калимахои навъи шашмакомхон, сартарошхона калимахои мураккаби мукаррарии анъанавй буда, бо рохд бевосита васл шудани асосхои калимасози иборахои исмию феълй: шашмаком+хон, сартарош+хона сохта шудаанд, чунонки мактаббача (мактаб+бача), точикдухтар (точик+духтар) бошад. Калимахои мардикоргирй, азхамчудокунй бошанд, калимахои омехтасохтанд, зеро колаби ин калимахо ибора+пасванд (мардикор+гир+й, аз хам чудо кун+й) аст, яъне ба тавассути пасванд чузъхои ибора васл шуда, ду усули калимасозй - хам калимаваслшавй ва хам вандваслкунй дар як вакт иштирок мекунад. Мисли хамин калимахои омехтасохти навъи дилпурсй, бодкашй-ро аз ашъори Сайидо омузгор Бобочон Ибодуллоев сахван мураккаб хисобидааст, ки дуруст нест.
Ба катори калимахои мураккаб ,твхил кардани вохидхои лугавии навъи тегзандаст, насихатношунавгуш ва монанди инхо аслан галат нест, зеро ин вохидхои лугавии муштак хам мисли калимахои мураккаби анъанавй бо рохд бевосита васл шудани асосхои калимасоз -чузъхои ибора сохта шудаанд, ки колабан чунин аст: тегзан+даст, насихатношунав+гуш. Калимахои навъи тегзандаст, насихатношунавгуш аз иборахои колаби муайянкунанда+муайяншаванда, ки ба усули иборасозии давраи миёнаи инкишофи забони форсии
точикй хос буд (терзан даст, насихатношунав гуш) ба вучуд омада-анд. Калимаи мураккаби коматчомазеб аз ибораи комати чомазеб бо усули факки изофат сохта шудааст. Вале навъи дигари чунин калимахои мураккаби ба ном «се ё чорчузъа», мисли, назаргоибшав (Чу буи гул сабукрухе чу шабнам тезпарвозе, Назаргоибшаве, тамкинсабо, симобороме. (12, 498) бо усули бевосита васл шудани чузъхои ибораи феълй хосил шуда, аз навъи аввали чунин вохидхои муштак, фарк, доранд. Дар ин гуна муппакот асосхои феълй дар асоси серистеъмолй дар исми амал сохтан ба унсури калимасоз мубаддал ва махсус шудаанд. Асосхои Феълиишинос. соз. бар, парвар. тарош. боз ва гайра аз хамин кдбиланд, бинобар он ин кабил унсурхои калимасоз дар забоншиносии умумй префиксоид, суффиксоид номида шуда, дар забоншиносии точик хам то кдрибй хамин истилоххо истифода мешуданд, солхои охир бошад, истилохоти вандоид, пешвандоид, пасвандоид ё вандгуна, пешвандгуна, пасвандгуна ба кор рафта истодааст.
Дар эчодиёти Сайидо хам чунин вандоидхо истифода мешаванд. Унсурхои банд, рабо, зан, пуш, парвар ва гайра дар калимахои мураккаби камарбанд, кокулрабо, терзан, кулахпуш, мусофир-парвар аз хамин кдбиланд. Лекин гурухи якуми калимахои мураккаб, ки чузъхои муттахидкунандаашон на феъл, балки дигар хиссахои нуткднд, фаровон ба кор рафтаанд. Масалан, бепарво-хиром, якшахрошикхонабардуш, чашммайнуш, гармошночашм ва г. аз хамин кабиланд. Дар баъзе газалхо чунин калимахои муштаки ба назар вазнин кисми асосии лексикаи онро ташкил кардаанд, ки намунаашро дар боло зикр карда будем. Ба назари мо, чунин вохидхои лугавии муштакро аз гурухи калимахои мураккаб чудо карда, ба унвони «Калимасозии исмхои сечузъа» ё «Исмхое. ки аз се чузъ иборатанд» алохида зикр кардан шарт нест. Чунин гурух-бандй голибан зери таъсири равняй ба хдсоб гирифтани таркиби морфемавии калима сурат гарифтааст, на тарзу усули калимасозй. Ин гурухд муштакртро, бешубха, дар катори калимахои мураккаби мукаррарй додан бехтар аст, ганхо колаби онхоро мукаррар кардан ба максад мувофик аст. Чунин калимахои муштаки Сайидоро аз руи колабашон ба таври зайл гурухбандй кардан мувофик аст:
1. Калимахои мураккабе, ки аз иборахои колаби муайянку-нанда+муайяншаванда сохта шудаанд: гармошночашм, кокулрабодуш, тегзандаст, насихатношунавгуш, тачаллоостиндаст.
Мурассаъостин, гулдаргиребон, нозукандоме, Мунсщцсичцомае, зарринксшарбанде, кулсщпуше... Гауе гармошночаише, гауе оиищфаромуше... Ба ноуак, тегзандасте, насиуатношунавгуше...
Ч,узъи дуюми асосхои калимасози калимахои муштакд колаби болой: камарбанд, чашм, душ, даст, гуш буда, дузъи тобеъкунанда - муайяншавандаанд ва дузъи аввал: заррин, гармошно, кокул-рабо, терзан, насихдтношунав дузъи тобеъшавандаанд. Ин навъи калимахои мураккаб дар асоси колаби анъанавии сифат+исм (нозукандом, мунаккашчома. мурассаъостин) сохта шудаанд. Ба мушохида меравад, ки: 1) ин навъ калимахо аксар сифатхои мураккаб буда, барои тасвири аники симои маъшука истифода шудаанд; 2) Сайидо бо максади бо сифатх,ои навтарин дакиктар баён кардани фикр чунин навсохтхоро ба кор бурдааст; 3) шоир имкониятхои калимасозии забони модариашро эчодкорона истифода кардааст; 4) гупчоиши калимахои мураккабро дар чорчу-баи шеър (х,атто газал) имтихон кардааст; 5) ин навъ калимахо дар шоирони адабиёти пеш аз Сайидо хдм будаанд, аммо зиёд корбаст нашудаанд. Ин маъниро академик А. Мирзоев таъкид карда навиштаанд: «... ин усули калимасозй дар адабиёти классикии мо як усули маъмулист, масалан: дар Фирдавсй, Низомии Арузй ва дар Захдри Форёбй бо ин усул таркиб ёфтани калимахои мураккабро дучор кардан мумкин аст. Аммо дар Сайидо ин тарзи калимасозй хеле тараккй кардааст». (12, 117).
2. Калимахои мураккабе, ки бо усули факк (афтодан)-и изофат сохта шудаанд: чашммайнуш (чашми майнуш), якшахрошикхона-бардуш (якшахрошики хонабардуш), чилвабадмаст (чилваи бадмаст) ва г.
Кабобам карда бепарвохироме, чаишмайнуше, К,аландармашрабе, якшсщроипщхонабардуше...
Навбауори ноз омад, дину дил ба ягмо бурд, Шухи цилвабадмастам, гуй аз фаранг омад.
Аз байни тамоми калимахои мураккабу омехтасохти нодири Сайидо калимаи якшахрошикхонабардуш ба назар ачиб мерасад, зеро вай хеле сербор буда, таркибан аз шаш чузъ: як+шахр+ошик+хона+бар+душ иборат аст. Мебоист ин калима ба чорчубаи шеър нагунчад, вале, баръакс, вай ба охднгу вазни шеър
мувофикдт кардааст, зеро чунин вохидхои лугавй дар асоси колаби маъмули калимахои мураккаби аслии дучузъаи навъи сиёхмушкин (сифат+сифат) сохта шудаанд: якшахрошик+хонабардуш. Азбаски колаби калима аслй аст, махсулаш сарфи назар аз сербориаш сунъй наметобад, табий садо медихад.
3. Калимахои мураккабе, ки аз иборахои феълй сохта шудаанд. Дар ин навъ калимахо чузъи тобеъкунанда феъл буда, чузъи тобеъ бо чузъи хоким дар алокаи объектй (чигаркабобпаз) ё холй карор дорад. Калимахои навъи «назаргоибшав» харчанд дар шеърхои Сайидо хеле кам ба назар расид, лекин мавчудияти ин калима аз он гувох аст, ки колаби мазкур хам барои офаридани вохидхои лугавии нодир ба кор рафтааст. Калимаи мазкур ба назар аз ибораи «аз назар foh6 шав» бо рохи бевосита васл шудани чузъхои ибора ба вучуд омадааст. Аз иборахои пешоянддор сохтани калимахои мураккаб дар забони адабии муосири точик боиси бахси олимони забоншиноси точик шудааст. Аз чумла, академик М. Шукуров оид ба вазнинии калимахои навъи «азкорбарой» сухан ронда гуфтаанд: «Агар ба калимасозии халкй ва классикй... диккат кунем, равшан мешавад, ки дар бисёр мавридхои дигар хам хангоми калимасозй пешоянд фуругузор мешавад» (13, 132). Вокеан. ин гуфтахои М. Шукуровро калимаи «назаргоибшав»-и Сайидо собит мегардонад: шоир ин калимаро бо рохи фуругузор кардани пешоянди «аз» аз ибораи «аз назар foh6 шудан» сохтааст, ки бо вучуди он маънй зарар надидааст.
Хулоса, Миробид Сайидои Насафй на танхо вохидхои тайёри лугавиро мисли дигар бузургони забон ва адабй форсии точикй чун Рудакию Х,офиз, Саъдию Камол устодона истифода кардааст, инчунин дар инкишофи «забони ахли бихишт» бо сохтахои худ сахми муносиб гузоштааст. Бахри ин хизмат у роху воситахои калимасози забони модариашро самарабахш ба кор бурдааст. Яке аз хизматхои назарраси у бо калимахои мураккаби серчузъа такмил додани таркиби лугавии забон аст.
Ин аллома бо чунин навсохтхои худ собит кардааст, ки:
1. Агар калимахои муштак дар асоси колабхои табиии забон сохта шаванд, на сунъиву гушхарош, балки табииву гушнавоз хоханд буд. Вазнинтарин калимаи мураккаби Сайидо «якшахрошикхонабардуш», ки хатто аз шаш чузъ иборат аст, на танхо ба мавзунияти шеър халал ворид накардааст, баръакс, ба
мувофикдт кардааст, зеро чунин вохидхои лугавй дар асоси колаби маъмули калимахои мураккаби аслии дучузъаи навъи сиёхмушкин (сифат+сифат) сохта шудаанд: якшахрошик+хонабардуш. Азбаски колаби калима аслй аст, махсулаш сарфи назар аз сербориаш сунъй наметобад, табий садо медихад.
3. Калимахои мураккабе, ки аз иборахои феълй сохта шудаанд. Дар ин навъ калимахо чузъи тобеъкунанда феъл буда, чузъи тобеъ бо чузъи хоким дар алокаи объектй (чигаркабобпаз) ё холй карор дорад. Калимахои навъи «назаргоибшав» харчанд дар шеърхои Сайидо хеле кам ба назар расид, лекин мавчудияти ин калима аз он гувох аст, ки колаби мазкур хам барои офаридани вохидхои лугавии нодир ба кор рафтааст. Калимаи мазкур ба назар аз ибораи «аз назар foh6 шав» бо рохи бевосита васл шудани чузъхои ибора ба вучуд омадааст. Аз иборахои пешоянддор сохтани калимахои мураккаб дар забони адабии муосири точик боиси бахси олимони забоншиноси точик шудааст. Аз чумла, академик М. Шукуров оид ба вазнинии калимахои навъи «азкорбарой» сухан ронда гуфтаанд: «Агар ба калимасозии халкй ва классикй... диккат кунем, равшан мешавад, ки дар бисёр мавридхои дигар хам хангоми калимасозй пешоянд фуругузор мешавад» (13, 132). Вокеан. ин гуфтахои М. Шукуровро калимаи «назаргоибшав»-и Сайидо собит мегардонад: шоир ин калимаро бо рохи фуругузор кардани пешоянди «аз» аз ибораи «аз назар foh6 шудан» сохтааст, ки бо вучуди он маънй зарар надидааст.
Хулоса, Миробид Сайидои Насафй на танхо вохидхои тайёри лугавиро мисли дигар бузургони забон ва адабй форсии точикй чун Рудакию Х,офиз, Саъдию Камол устодона истифода кардааст, инчунин дар инкишофи «забони ахли бихишт» бо сохтахои худ сахми муносиб гузоштааст. Бахри ин хизмат у роху воситахои калимасози забони модариашро самарабахш ба кор бурдааст. Яке аз хизматхои назарраси у бо калимахои мураккаби серчузъа такмил додани таркиби лугавии забон аст.
Ин аллома бо чунин навсохтхои худ собит кардааст, ки:
1. Агар калимахои муштак дар асоси колабхои табиии забон сохта шаванд, на сунъиву гушхарош, балки табииву гушнавоз хоханд буд. Вазнинтарин калимаи мураккаби Сайидо «якшахрошикхонабардуш», ки хатто аз шаш чузъ иборат аст, на танхо ба мавзунияти шеър халал ворид накардааст, баръакс, ба
чорчубаи вазну огаши он хуб гунчида мусикияташро кавитар гардондааст.
2. Чунин навсохтхои Сайидо тасодуфй набуда, талаби услуби баёни замонаш буд. Мухаккикони таърихи забон ва адабиёти точик ба хулоса омадаанд, ки асрхои 17-19 давраи болоравии услуби баён ва хатто хеле мураккабгардии он ба хисоб меравад. Шояд, калимахои мураккаби Сайидо хам инъикоси хамон раванд бошад. Вале ягон аз калимахои ин нобигаи сухан ба хонанда номафхум ва дастнорас нест. Бо чунин вохидхои лугавй хам мазмуни шеърхои Сайидо ба хар хонандаи оддй фахмо аст.
3. Калимахои мураккаби Сайидо зимни мавзунияти худ хусни суханро афзудааст. Х,амин аст, ки чунин калимасозихои Сайидо барои адибони минбаъда, аз чумла, адиби махбуби мо - Мирзо Турсунзода намунаи ибрат гаштааст. Ин нобигаи замон аз чунин муштакоти серчузъаи пешгузаштагонаш илхом шрифта, калимаи чорчузъаи «мушкилосонкункасон»-ро сохта ба кор бурдааст, ки он гуфторро на гушхарош, балки ба вай як мавзунияти хосса бахшидааст:
Дар цах,он бе дуст будан мушкил аст, Мушкилосонкункасонро гум макун.
Тачрибаи суханофарии нобигахои адабиётамонро чавонтарин шоирони замон низ сарчашмаи боигарии лугати чакидахои худ кардаанд. Масалан, дар ашъори шоири чавон Нуралй Нурзод чунин калимахои ба ном «серчузъа» бо муваффакият истифода шудаанд: Ин цадар фурсат ба зудй меравад, Бо х;ама буди набудй меравад. Аз бещори рафта то Наврузи нав Якмижабарх,амнасудй меравад. Е газалпаймонах,о бардошта, Маст-мастонмесурудй меравад. Дар миёни кучаи тануои шаб Бехудиазхудрабудй меравад. Гох; даргирдобигамгарцидагй, Г ох, зангаздилзудудй меравад... Дар лаби х,ар кас шудан як ханда гул, Якдудамбоманнабудй меравад. Цомро бардору дигар гап назан, Инсухангарношунудй меравад. (8, 48).
4. Гуфтан чоиз аст, ки кариб тамоми калимахои мураккаби серчузъаи Сайидо вохидхои лугавии ифодакунандаи шахе ва аломату хусусиятхои он буда, барои тасвири симо, пиндор, гуфтор, рафтор, амали хоссаи ошик ба кор рафтааст. Шоир бо ин кушидааст, хусусиятхои махбуб ва махбубаро анику дакик ифода намуда, бо ин як навъ аз хумор барояд. Ин санъат на танхо хусни сухани шоирро як бар чанд афзудааст, хдмчунин имконоти нихонии колабхои калимасозии забони адабии точикро ба зухур овардааст.
ПАЙНАВИШТ:
1.Абдулкодири Бедил. Осор, ч. 4. - Душанбе: Адиб, 1991
2.Абдулкодири Бедил. Осор, ч. 5. - Душанбе: Адиб, 1995
3.Грамматикам забони адабии хозираиточик, ч. 1: фонетика, морфология. - Душанбе: Дониш, 1985
4.Забони адабии хозираи точик, к. 1: лексикология, фонетика, морфология. - Душанбе: Маориф, 1982
5.Ибодуллоев Б. Макоми Сайидои Насафй дар инкишофи забони точикй.//Рузн. «Тирози чахон», 20 окт. 1993
6.Косимов О. Деривация в «Шахнаме» А. Фирдавси. - Душанбе, 2008
7.Мирзоев А. Сайидо ва макоми у дар таърихи адабиёти точик. -Сталинобод: нашр.давл.точ., 1947
8.Нуралй Нурзод. Такрори таронаи борон. - Хучанд: Ношир, 2013 9,Олимчонов М. Шоири оинахо.//Адабиёт ва санъат, №4 (1663), 24 янв. 2013
Ю.Олимчонов М. Калимахои мураккаби тобеъ бо чузъи «обила» дар назми Мирзо Бедил.//Мазхари маонй. - Хучанд: Ношир, 2013
11.Рустамов Ш. Калимасозии исм дар забони адабии хозираи точик. -Душанбе: Дониш, 1972
12. Сайидои Насафй. Асархои мунтахаб. - Душанбе, 1977
13. Шукуров М. Х,ар сухан чоеву хар нукта макоме дорад. - Душанбе: Ирфон, 1985.
Особенности словообразования в творчестве Сайидо Насафй
А. Зохидов
Ключевые слова: история таджикского языка, особенности словообразования в творчестве Сайидо Насафй, производные слова, многокомпонентные слова, словообразовательная модель
В статье прослеживается исторический процесс развития таджикского словообразования на примере производных, особенно сложных слов в творчестве одного из блестящих поэтов XVII в. персидско-таджикской литературы Сайидо Насафй. На примере системы редкостных производных слов типа: насихатношунавгуш (доел, наставление не слушающему уху - человек, неподдающийся нравоучению), ошикфаромуш (забывчивый влюблённый), гулдаугиуебон (имеющий узоры на воротнике) анализируется способность поэта в использовании потенциальных возможностей таджикского языка в целом, и его словообразования, в частности. Одновременно автор интерпретирует явление окказионализма в таджикском языке.
Peculiarities of Word-Building in the Creation of Sayido Nasafi
A. Zohidov
Key words: history of the Tajik language, peculiarities of word-building in Sayido Nasafi's creation, derivatives, multicomponental words, word-building model
The historic process of the development of Tajik word-building is traced back on the example of derivatives, especially compound words in the creation of one of the brilliant poets of the XVII-th century of the Persian-Tajik literature Sayido Nasafi. The author analyzes the ability of the poet to use the potentialities of the Tajik language upon the whole and its word-building particularly; in this way the rarest derivatives are formed: nasihatnoshunavgush (edification for a deaf ear), oshiqfaromush (forgetful person fallen in love), guldargyrebon (havingpatterns on a collar). Concurrently the author interprets the phenomenon of occusianalism in the Tajik language.
