Научная статья на тему 'Influences of financing to the professional staff training'

Influences of financing to the professional staff training Текст научной статьи по специальности «Экономика и бизнес»

CC BY
108
28
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
Ключевые слова
ВЫСШЕЕ ОБРАЗОВАНИЕ / HIGHER EDUCATION / ФИНАНСИРОВАНИЕ / FUNDING / ФОНДЫ / FUNDS / "ЭНДАУМЕНТ" И "КРАУДФАНДИНГ" / "ЭНДОУМЕНТ" И "КРАУДФАНДИНГ" / "ENDOUMENT" AND "CROWDFUNDING" QUALIFIED / КВАЛИФИЦИРОВАННЫЕ СПЕЦИАЛИСТЫ / ОЛИЙ ТАЪЛИМ / МОЛИЯЛАШТИРИШ / ФОНДЛАР / "ЭНДАУМЕНТ" ВА "КРАУДФАНДИНГ" ФОНДЛАРИ / МАЛАКАЛИ МУТАХАССИС

Аннотация научной статьи по экономике и бизнесу, автор научной работы — Режапов Хайрилло Хикматуллаевич

Мақолада олий таълимни молиялаштиришда мамлакат иқтисодчи олимларининг қарашлари, ривожланган мамлакатларда молиялаштириш тажрибалари, олий маълумотли шахсларнинг иш ҳақига таъсири ва малакали мутахассислар тайёрлаш муаммолари қиёсий таҳлил қилиш асосида ўрганилган. Халқаро тажрибалардан келиб чиқиб олий таълимни молиялаштиришни ривожлантириш ва такомиллаштириш бўйича таклифлар берилган.В статье рассматриваются вопросы финансирования высшего образования, опыт финансирования развитых стран, влияние финансирования на зарплату лиц с высшим образованием. На основе сравнительного анализа рассмотрены проблемы подготовки квалифицированных специалистов. Изучив опыт развития и совершенствования финансирования высшего образования зарубежных стран, даны конкретные предложения.The article deals with the financing of higher education, funding experiments developed countries, its impact on the salary of the persons with higher education. Considered on the basis of a comparative analysis of the problem of training. Having studied the experience of foreign countries and improving the financing of higher education, are specific proposals.

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
iНе можете найти то, что вам нужно? Попробуйте сервис подбора литературы.
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.

Текст научной работы на тему «Influences of financing to the professional staff training»

РЕЖАПОВ Хайрилло Хикматуллаевич,

Мирзо УлуFбек номидаги Узбекистон Миллий университети, катта илмий-ходим изланувчи

МАЛАКАЛИ КАДРЛАРНИ ТАЙЁРЛАШГА МОЛИЯЛАШТИРИШНИНГ ТАЪСИРИ

УДК: 331.0.378.1 ББК 65.497

РЕЖАПОВ Х.Х. МАЛАКАЛИ КАДРЛАРНИ ТАЙЁРЛАШГА МОЛИЯЛАШТИРИШНИНГ ТАЪСИРИ

Мак,олада олий таълимни молиялаштиришда мамлакат ик,тисодчи олимларининг к,арашлари, ривожланган мамлакатларда молиялаштириш тажрибалари, олий маълумотли шахсларнинг иш х,ак,ига таъсири ва малакали мутахассислар тайёрлаш муаммолари киёсий тах,лил килиш асосида урганилган. Халк,аро тажрибалардан келиб чик,иб олий таълимни молиялаштиришни ривожлантириш ва такомиллаштириш буйича таклифлар берилган.

Таянч иборалар: олий таълим, молиялаштириш, фондлар, «Эндаумент» ва «Краудфан-динг» фондлари, малакали мутахассис.

РЕЖАПОВ Х.Х. ВЛИЯНИЯ ФИНАНСИРОВАНИЯ НА ПОДГОТОВКУ КЛАВИФИЦИРОВАННЫХ КАДРОВ

В статье рассматриваются вопросы финансирования высшего образования, опыт финансирования развитых стран, влияние финансирования на зарплату лиц с высшим образованием. На основе сравнительного анализа рассмотрены проблемы подготовки квалифицированных специалистов. Изучив опыт развития и совершенствования финансирования высшего образования зарубежных стран, даны конкретные предложения.

Ключевые слова: высшее образование, финансирование, фонды, фонды, «Эндаумент» и «Краудфандинг», квалифицированные специалисты.

REJAPOV KH.X. INFLUENCES OF FINANCING TO THE PROFESSIONAL STAFF TRAINING

The article deals with the financing of higher education, funding experiments developed countries, its impact on the salary of the persons with higher education. Considered on the basis of a comparative analysis of the problem of training. Having studied the experience of foreign countries and improving the financing of higher education, are specific proposals.

Keywords: higher education, funding, funds, funds, «Endoument» and «crowdfunding» qualified.

Узбекистон Республикасини ижтимоий-ицтисодий ривож-лантиришда энг асосий долзарб муаммолардан бири олий таълим тизимини модернизациялаш булиб, унинг асосий йуналишларидан бири олий таълимни молиялаштириш струк-турасини узгартириш ва таълим тизимини молиялашти-ришда турли инновацион услублардан фойдаланиш деб бацоланмоцда. Цушимча маблагларни жалб цилиш мамлакат олий таълим муассасаларининг илмий салоциятида, мала-кали ва етук мутахассисларни тайёрлашда муцим ацамият касб этади.

Узбекистон Республикаси Биринчи Пре-зиденти Ислом АбдуFаниевич Каримов «Утган йили таълим-тарбия сохасини янада ислох этиш ва такомиллаштириш масаласи хам диктат марказимизда булди. Мамлакатимизда таълим-тарбия сохасига хар йили сарфлана-ётган харажатлар ялпи ички махсулотга нис-батан 10-12 фоизни ташкил этмокда. Бу ЮНЕСКОнинг мамлакатни баркарор ривож-лантиришни таъминлаш учун таълимга йунал-тирилиши зарур булган инвестициялар мик-дори буйича тегишли тавсияларидан, яъни 6-7 фоиздан карийб 2 баробар купдир»1 деган эдилар.

Узбекистонда давлатнинг таълим сохаси харажатлари йилдан йилга ортиб бормокда, аммо бу маблаFлар олий таълим муассаса-ларини замонавий укув ва илмий-лабо-ратория жихозлари билан таъминлаш, замонавий технопаркларни ташкил этишга, мала-кали ва етук мутахассисларни тайёрлашда маблатларнинг етишмаслиги мамлакат олий таълим муассасаларида молиялаштириш механизмининг такомиллашуви ва уларнинг фаолиятини юритишда кушимча даромад-ларни топишнинг мукобил вариантларини

1 Каримов И.А. Бош максадимиз - мавжуд кийинчиликларга карамасдан, олиб бораётган ислохотларни, иктисодиётимизда таркибий узгаришларни изчил давом эттириш, хусусий мулкчилик, кичик бизнес ва тадбиркорликка янада кенг йул очиб бериш хисобидан олдинга юришдир. / Мамлакатимизни 2015 йилда ижтимоий-иктисодий ривожлантириш якунлари ва 2016 йилга мулжалланган иктисодий дастурнинг энг мухим устувор йуналишларига баFишланган Вазирлар Махкамаси мажлисидаги маъруза. // «Халк сузи» газетаси, 2016 йил 16 январь.

излаш вазифасининг долзарблигини кучай-тирмокда.

Шу нуктаи назардан, ривожланган мабла-катларда олий таълимни молиялаштириш шаклларини урганиш, мамлакатимизда олий таълимни молиялаштириш холати ва тарти-бини тахлил килиш асосида мамлакатимиз миллий хусусиятидан келиб чикиб, олий таълимни молиялаштиришни такомиллаштириш йуналишларини урганиш максадга мойилдир.

Иктисодий адабиётларда таълим ва олий таълимни молиялаштириш, унинг самарадор-лиги хусусида хилма-хил карашлар мавжуд.

А.Эшбаев узининг илмий тадкикотлари натижаларига асосланган холда, олий таълимни молиялаштиришни такомиллаштириш-нинг хорижий мамлакатлар тажрибасидан келиб чиккан холда, давлат ва укув юртлар уртасидаги муносабатларни шартнома-тулов тизимига утказиш, хар йили мамлакатимиз олий укув юртлари фаолиятини бахолашнинг рейтинг тизимини жорий этиш ва унинг натижаларига асосланиб таълим муассасаларига молиявий ресурслар, турли фондлар ва грантларни олиш учун сотлом ракобат мухи-тини шакллантириш, укув муассасаларини молиялаштиришнинг бюджетдан ташкари манбалари салмотини оширишда олий укув юртлари томонидан яратилган илмий ва услубий ишланмаларнинг амалиётга татбик этилишига эришишни таклиф килади2.

2 Эшбаев А.Х. Бозор муносабатларига утиш дав-рида таълим тизимининг миллий иктисодиётни ривожлантиришга таъсири. / И.ф.н. илмий дара-жасини олиш учун такдим этилган дисс. автореф. - Т., 2008. -21-б.

ИКТИСОД ВА МОЛИЯ / ЭКОНОМИКА И ФИНАНСЫ 2017, 1

Фикримизча, ушбу таклиф жуда уринли ва амалий ахамият касб этади. Аммо унинг айрим жихатларига кушилиш мумкин эмас. Хусусан, А.Эшбаевнинг турли фондлар ва грантларни олиш учун олий таълим муасса-салари уртасида сотлом ракобат мухитини шакллантириш хусусидаги фикри асосланма-ган. Грантлар аник белгиланган шартлар асо-сида олий ук,ув юртларининг барчаси учун умумий асосда таклиф килинади.

Д.Набиев таълим сох,асидаги инвестиция-ларни молиялаштириш амалиётини тахлил килган ва Узбекистон шароитида таълимни молиялаштиришда Германиянинг дуал тизи-мидан фойдаланишни максадга мувофик деб хисоблайди1.

Узбекистонлик иктисодчи олимлардан М.Саидовнинг илмий ишларида олий таълимни молиялаштиришнинг назарий ва амалий масалалари тадкик килинган. У ушбу сохани молиялаштиришга оид бир катор хулосаларни шакллантирган. Жумладан, ахоли даромадларининг нисбатан паст экан-лиги олий таълим олиш харажатларини молиялаштиришни муаммоли килиб куяди. Одамларда бепул таълим олиш буйича ижти-моий психологиянинг мавжудлиги уларни пуллик таълимга нисбатан салбий муноса-батини шакллантиради2, деб хисоблайди.

М.Саидовнинг инсонларнинг бепул таълим психологияси хусусидаги фикри жуда урин-лидир. Аммо унинг ахоли даромадлари дара-жаси олий таълим олиш харажатларини молиялаштириш масаласини муаммоли килиб куяди, деган хулосаси мунозаралидир. Олий укув юртларининг молиявий ресурсларга булган минимал эхтиёжини бюджетдан молиялаштириш оркали коплаб булмайди. Шу сабабли, дефицитли молиялаштириш юзага келмокда3, деб хисоблайди. Биз бу фикрларга кушимча холда, шартнома асосида

1 Набиев Д.Х. Таълим сохасидаги инвестицияларни молиялаштириш масалалари. / И.ф.н. илмий дара-жасини олиш учун такдим этилган дисс. автореф. - Т., 2005. -17-б.

2 Саидов М.Х. Финансирование высших учебных заведений. - Т.: «Молия», 2001. -С. 49.

3 Уша манба.

укиётган талабалар учун олинаётган оилавий даромадлардан келиб чиккан холда шартнома тулови шаклларини ишлаб чикиш ва унга асосланган холда бу туловларни жорий этиш лозим, деб хисоблаймиз.

Ш.Захидова олий таълим хизматлари бозо-рининг амал килиш механизми самарадор-лигини ошириш масалаларини тадкик килган. У олий укув юртларини молиялаштиришнинг ноанъанавий методи булган эндаументни куллашни таклиф килади. Унинг фикрича, эндаумент инвестиция фондларини ривож-лантириш республикамиз олий укув юртларининг моддий-техника базасини мустахкам-лаш, молиявий мустакиллигини кучайтириш имконини беради4.

Бизнинг фикримизча хам, мамлакатда олий укув юртларини молиялаштиришда эндаумент ёки краудфандингни куллаш максадга мувофик.

Давлат томонидан таълим хизматлари тизимини бозор иктисодиёти талаблари асосида ривожлантиришга давлат ва иктисодчи олимлар томонидан катта эътибор берил-мокда. Аммо айтиш керакки, хозирги бозор муносабатлари шароитида олий таълим хизматлари ва мехнат бозори талабларидаги уйтунлик, олий таълим хизматлари тизимини молиявий самарадорлик жихатдан ва мазкур тизим хизматининг сифати орасидаги уйтун-лигини таъминлаш - олий таълим олишга интилувчи талабларини кондирадиган дара-жада булиши керак. Бунинг учун:

• миллий таълим тизимини ривожланти-риш стратегиясини ишлаб чикиш - минтака-лар эхтиёжларидан келиб чиккан холда амалга ошириш зарур;

• бозор иктисодиёти муносабатлари шароитида жахон мехнат бозори талаблари ва давлатнинг халкаро мехнат таксимотидаги урни асосида тартибга солиб туриш;

4 Захидова Ш.Ш. Олий таълим хизматлари бозо-рининг амал килиш механизми самарадорлигини ошириш (Узбекистон материаллари асосида). / И.ф.н. илмий даражасини олиш учун такдим этилган дисс. автореф. - Т., 2012. -23-б.

ИКТИСОД ВА МОЛИЯ / ЭКОНОМИКА И ФИНАНСЫ 2017, 1

• олий таълим тизимини илмий-тадкикот ишлари билан боFликликда олиб боришни ташкил этиш доимий равишда ташкилий-иктисодий ва таълим жараёнларининг тако-миллашиб боришини таъминловчи муасса-салар томонидан амалга оширилиши зарур.

Кейинги 30-40 йиллар ичида жахон олий таълим тизими ривожланишини молиялаш-тиришнинг бир неча моделлари ташкил топди. Олий таълим тизимининг биринчи молиялаштириш модели неолиберализм модели булиб, у М.Фидлин, Ф.Чаба ва Ф.Хаск томонидан урганилган. Бу молиялаштириш модели асосан АК.Ш, Япония, Австралия, Жанубий Корея, Янги Зеландия ва Жанубий Африка Республикасида кулланилган. Мисол учун, XXI асрда АКШ олий таълим тизими харажатларининг 42,5%и бюджет маблатлари хисобига, шу жумладан, федерал бюджет хисобига 27,5%и, махаллий штат бюджети хисобига 2,6%и копланган. Давлат олий укув юртлари молиявий маблатларининг 50%ини штат бошкарувидан молиялаштиришга хакли булса, хусусий олий укув юртлари бундай хукукка эга эмас. Бу модель вакиллари олий укув юртлари ва штатда жойлашган корхо-налар хамкорлигида олий таълим тизимида мавжуд муаммоларни хал этадилар1. Аммо олий укув юртларини автоном холда муста-кил булиб фаолият юритишлари билан баро-барида, ушбу штат уларда бюджет маблаF-ларини максадли ва самарали ишлатишла-рини назорат килишни талаб этади.

Fарбий Европа мамлакатларида бозор иктисодиётининг трансформацияланиши ва ахборотлашган жамиятга кириб бориш муно-сабати билан олий таълим хизматлари урта-сидаги муносабатларни баркарорлаштириш муаммосини хал этиш - олий таълим инсон фаолиятида билимининг асосий воситага айланиши билан ботлик. Бу борада Болонья жараёни Европа давлатларида умумий

1 Другов А. Проблемы и направления модернизации высшего образования в Украине. // Вестник КНЕТУ-2007, №5. -С 127-134.

муаммо булиб, уни биргаликда хал этишни талаб этмокда2.

Янги индустриал жамият назарияси вакили Ж.Гэлбрейт уз вактида индустриал тизим шароитида укитилган ва ургатилган кадрлар - ишлаб чикаришнинг хал килувчи омилига айланган ва бу юкори ривожланган таълим тизимига асосланган3, деб хисоблаган.

Олий таълим тизимини молиялаштириш-нинг иккинчи модели олий таълим сохасида ижтимоий бозорнинг шаклланиши булиб, унинг назарий асосини гуманитарлашган халкпарвар капитализм ташкил этади.

Унинг асосчилари Ж.Шумпетр, Ж.Гидденс ва Х.Майер хисобланади. Бу модель Канада, Англия, Испания ва Италияда кулланилади.

Олий таълим тизимининг бу модели дав-латнинг фаол ёрдамига ва шахснинг таълим олишдаги, карьера килишдаги жавобгарли-гига асосланади.

Бу олий таълим тизими модели кисман бозор муносабатларига асосланган булиб, давлат томонидан молиялаштириш даража-сининг камайиб бориши ва хусусий молия-лаштиришнинг усиб боришига асосланади4.

Бу усулга асосланган холда олий таълим тизимини ривожлантиришдаги молиялаштириш манбаларининг узгаришини Англия олий укув юртлари мисолида куриш мумкин.

Хозирги даврда молиялаштиришнинг 33%и давлат бюджети хисобига копланса, колган 67%и хусусий манбалар хисобига (фукаро-лардан олий таълим олиш учун тушган тушумлар, хусусий фирмалар уз ходимларини

2 Болонский процесс-структурная реформирование высшего образования на европейском уровне (электронный ресурс). Режим доступа: 1пир://Крк иа/Ьо1опа.

3 Антошкина Л.И. Высшее образование в системе общественных интересов. - Донецк: ООО «Юго-восток», ЛТД, 2008.. -С. 54.

4 Задумкин К.А. Региональная инновационная система: теория и практика формирования. / К.А. Задумкин, И.А. Кандаков; под. рук., проф. В.А. Ильина. - Вологда: Вологодский научно-координационный центр ЦЭМИ РАН, 2008. -С 45.

ИКТИСОД ВА МОЛИЯ / ЭКОНОМИКА И ФИНАНСЫ 2017, 1

ук,итиш учун тулаган туловлардан) ташкил топмокда1.

Олий таълим тизимини молиялаштириш-нинг учинчи модели бозор иктисодиётига, олий таълим тизимида бозор муносабатла-рига карши модель булиб, у назарий жихатдан Европа (Брюссель) ва Германия (Франкфурт) таълим ходимлари илмий тадкикот касаба маркази томонидан ишлаб чикилган.

Бу таълим модели Германия, Норвегия, Дания, Франция, Швеция, Финляндия ва бошка мамлакатларда кулланилмокда. Ушбу таълим тизими модели олий укув юртларини хусусийлаштиришга каршидир. Шунинг учун хам Германияда купчилик олий укув юртлари давлатга карашли булиб, укитиш ва стипендия тулаш давлат томонидан амалга ошири-лади. Талабаларнинг 30%и ёрдам пули ола-дилар, унинг 33%и федерал бюджетдан, 44,6%и ер бюджетидан ва 22,4%и жамоа хисобидан копланади.

Европа мамлакатларидан олий таълимни молиялаштириш хажмининг ЯИМга нисбатан энг паст курсаткичи Болгарияда булиб, 0,7%ни ташкил этади. Латвияда бу курсаткич 1,0%, Германияда 1,3%, Буюк Британияда 1,4%, Австрияда 1,8%, Швецияда 2,0%, Фин-ляндияда 2,3%, Данияда 2,4% ни ташкил этади. Европа иттифок,и мамлакатларида олий таълимни молиялаштириш ЯИМга нисбатан уртача 1,3 фоизни ташкил этган. Ушбу курсаткич Норвегияда 2,3 фоиз, Исландияда 1,5 фоизни ташкил этган2.

Хорижий ривожланган мамлакатларда олий таълим тизимини ривожлантириш икки хусусият: марказий бошкарув ва олий укув юртларида мутахассислар тайёрлашнинг бозор муносабатлари талабларидан келиб чиккан холда уларни диверсификациялаш-тиришга асосланади.

1 Ржепишвский В.В. Проблемы и перспективы функционирования высших учебных заведений в региональной инновационной системе. (электронный ресурс). Режим доступа. www/old. niss.govvua/ monitor/mat2wa/r/htm.

2 Статистика высшыго образования в Европе. www. Eurostat (educuoefine06) and (educfigdp)

Олий укув юртларини марказлаштирилган холда бошкаришнинг амалга оширилиши-нинг сабаби - олий таълим ривожлантири-лиши оркали хар бир мамлакат миллий иктисодиётини жахон бозорига нисбатан ракобатбардошлигини таъминлашга интили-шидир.

Шу билан бирга, олий таълим тизимини бозор муносабатлари шароитида марказдан бошкариш зарурлиги шундан иборатки, уларда олий таълим давлат бюджети хисобидан молиялаштирилганлиги сабабли бу маблатлардан фойдаланишни назорат килиш-нинг зарурлигидир.

Олий таълим муассасаларини молиялаш-тиришни ривожланган мамлакатлар тажри-баларидан келиб чикиб молиялаштиришнинг янги манбаларини излаб топиш, жумладан, «Эндаумент» ёки «Краудфандинг» фондла-рини куллаш мумкин. Ривожланган мамлакатларда узок муддатли дастурларни молиялаштириш учун «Эндаумент» фондлари кул-ланилади, аммо киска муддатли ва кичик дастурларни молиялаштириш учун «Краудфандинг» фондидан хам кенг фойдаланилади. Шунингдек, олий таълим муассасаларида инновацияни ривожлантириш учун бюджетдан маблатларни ажратишни купайтириш ва бюджетдан ташкари ташкил топган маблат-ларини замонавий лабораторияларни жихоз-лашга йуналтириш зарур.

Ривожланган мамлакатлар тажрибаларини курсатишича, олий таълимни молиялаштиришнинг «Эндаумент» фондларини куллаш АК,Шда яхши ривожланган. Шунингдек, Россия Федерациясида хам эндаумент фондлари ривожланмокда.

АКШ университетларининг фаолиятини молиялаштиришда эндаумент фондига йунал-тирилган инвестициялардан олинадиган даромадлар борган сари салмокли уринни эгалламокда ва улар хисобидан олинган даромад уртача олий укув юртлари бюджет-лари даромадларининг 25-45 фоизини ташкил этмокда.

ИКТИСОД ВА МОЛИЯ / ЭКОНОМИКА И ФИНАНСЫ 2017, 1

1-жадвал. Узбекистан олий таълим муассасалари талабаларининг таълим сох,алари буйича

таркиби сони (у^ув йили бошига, фоизда)1

Сох,алар/ укув йили 2012/2013 2013/2014 2014/2015 2015/2016

Гуманитар соха 45,9 44,4 43,1 41,7

Ижтимоий соха, иктисод ва хукук 13,3 12,8 12,0 11,3

Ишлаб чикариш ва техника сохаси 22,6 24,7 26,7 28,3

Кишлок ва сув хужалиги 6,6 6,8 7,1 7,5

Сотликни саклаш ва ижтимоий таъминот 7,3 7,2 7,0 7,2

Хизматлар сохаси 4,3 4,1 4,1 3,9

Олий таълим муассасаларида талабалар, минг киши 258,3 259,3 261,3 264,3

Касб-хунар коллежлари ва академик лицейларда укиётган талабалар, минг киши 1685,9 1626,9 1559,2 1498,6

Таълим муассасаларида укиётган талабалар, жами, минг киши 1944,2 1886,2 1820,5 1762,9

Олий таълим талабаларининг урта махсус таълим укувчиларига нисбати 1/7,5 1/7,3 1/7,0 1/6,7

АКШнинг етакчи олий укув юртларининг эндаументлари университетларнинг йиллик даромадининг 40-50 фоизини, жумладан, Принстон университетида 47%ини, Йель уни-верситетида 35%ини, Гарвард университетида 33%ини, Стэнфорд университети бюд-жетларининг 23%ини шакллантириш имко-нини бермокда2.

Россия Федерациясида энг йирик эндаумет фонди МГИМОда булиб, ушбу фонд 2007 йил 29 мартда руйхатдан утган. Бу фонднинг уму-мий маблаFи 800 млн рублни ташкил этади. 2007 йилда Россия Федерациясида эндаумет фондларнинг сони 13 та булган булса, 2014 йилга келиб 130 тани ташкил этди. Ушбу фондларнинг 71%и таълим тизимида, 15%и соFликни саклаш ва ижтимоий мухофаза сохасида, 11%и маданият ва санъат сохасида ва 3%и спорт сохасида фаолият олиб бормокда3.

Дунё буйича краудфандинг фонди бозори 2014 йилда 167%га ортди ёки жалб килинган маблатларнинг киймати 16,2 миллиард дол-ларни ташкил этган. Тадкикотларнинг курса-тишича, 2015 йилда жалб килинган маблатлар

1 Узбекистонда ижтимоий ривожланиш ва турмуш даражаси. - Т., 2016. -142-б.

2 www.mgimo.ru

3 Уша ерда

киймати икки баробарга усиб, 34,4 миллиард долларга етиши кутилган4.

Краудфандинг (ингл. crowd - оломон ва funding - молиялаштириш) бу махсулотни сотиш, мухтожларга ёрдам килиш, бизнесни куллаб-кувватлаш максадида купчилик шахс-лар томонидан молиялаштириш максадида жалб килинган маблаFлардир5.

Фикримизча, давлат томонидан таълимни ва бизнесни бирлаштириб булмайди. Давлат бошкаруви асосида таълим ва бизнес хамкорлик асосида олиб борилиши, илмий тадкикотлардан олинган натижаларини нафакат кичик бизнес сохасига жорий этиш, балки йирик саноат ва аграр соха корхона-лари фаолиятига жорий этиш хам максадга мувофикдир.

Жахон банки таркибига кирувчи Халкаро тараккиёт ассоциацияси (ХТА) томонидан 2016 йилда «Узбекистонда олий таълим тизи-мини модернизация килиш» лойихасини амалга ошириш учун 42,2 млн АК.Ш доллари

4 http://www.finextra.com/news/fullstory. aspx?newsitemid = 27188.

5 Гусева Д.Е., Малыхин Н. Краудфандинг: сущность, преимущества и риски. // Журнал «Современная наука: актуальные проблемы теории и практики. Серия «Экономика и право», 2014, № 9-10. http://www.nauteh-journal.ru/index.php/ru/---ep14-09/1278-a.

50 МЕХНАТ БОЗОРИ ВА ИЖТИМОИЙ ХИМОЯ / РЫНОК ТРУДА И СОЦИАЛЬНАЯ ЗАЩИТА

1-расм. Айрим мамлакатларда олий таълимнинг иш х,ак,ига таъсири1

Иш заци даражасининг ортиши, %да

.0* Л* ^ # ,0*

# / от ^

# ж

у </ ^

</У 4

микдорида кредит ажратилишини белги-лади2.

iНе можете найти то, что вам нужно? Попробуйте сервис подбора литературы.

Олий таълим харажатлари таркибида иш хаки харажатлари 37,5 фоизни, стипендия харажатлари 41,5 фоизни, соликлар 9,2 фоизни, коммунал туловлар 1,6 фоизни, бошка харажатлар 4,9 фоизни, капитал хара-жатлар 5,4 фоизни ташкил этади3.

2015/2016 укув йилида 69 та (2012/2013 укув йилида 64 та) олий укув юрти фаолият курсатган булиб (7 таси хорижий олий таълим муассасаси), уларда жами 264,3 минг талаба тах,сил олмокда. Ушбу укув йилида 63,0 минг (2012/2013 укув йилида 63,1 минг) нафар талаба кабул килинган булиб, 66,3 минг нафар талаба укишни битирган (1-жадвал).

Миллий иктисодиёт сохалари учун мала-кали мутахассисларни тайёрлаш жараёнида ижтимоий мухим талабларнинг бири олий таълим мутахассислари ва урта махсус таъ-лим малакасига эга булганларнинг мутано-сиблиги талабларини саклаш хисобланади. Мавжуд статистик маълумотларга кура, Узбекистонда бу курсаткичлар 2015/2016 укув йилларида 1/6,7 кишини ташкил этган. Ривожлангаган хорижий давлатлар тажри-

1 Расчеты авторов для Кыргызской Республики, Таджикистана и Узбекистана на основе данных исследования «Узбекистан: Рабочие места, про-

ессиональные умения и миграция», Всемирный анк / GIZ, 2013 год. С.63

2 www.vsemirnyjbank.org/ru/news/press-

improvement-for-labor-force-in-uzbekistan

3 www.ig-tertiary-education-in-uzbekistan-uz.pdf

басида ушбу мутаносиблик АК,Шда 1/18, Гер-манияда 1/20, Японияда хатто 1/22 кишини ташкил килган.

Узбекистон Республикаси олий ва урта махсус таълим сохасида тайёрланадиган мутахассислар мутаносиблигини 2025 йилга бориб 1/12-15 га етказиш зарур. Чунки бу мутаносиблик курсаткичлари паст даражада сакланиб колгани миллий иктисодиёт соха-ларидаги мехнат билан банд олий таълим даражасига эга мутахассисларнинг максадли фаолияти ва мехнат самарадорлигига салбий таъсир этиши мумкин4.

Назарий жихатдан олиб караганда, инсон капиталига йуналтирилаётган инвестициялар келажакда инсон даромадларининг ортишига сабаб булади. Жахон банки томонидан тадкикот маълумотларига назар ташлайдиган булсак, Узбекистонда олий маълумотли ходимнинг иш хаки урта махсус маълумотга эга булган ишчининг маошига нисбатан 55%га юкори хисобланади, бу курсаткич Албанияда ва Македонияда 62%га, Польшада 71%га, Венгрияда 82%га, Туркияда 98%га юкори экан (1-расм).

Жахон банки экспертлари томонидан утказилган тадкикотлар натижасида Узбекистонда олий таълим битирувчиларининг 80%и

4 Умурзаков Б.Х. Миллий ик,тисодиётдаги тизимли узгаришлар ва мехнат ресурслари. / «Миллий иктисодиётни модернизациялаш ва таркибий узгаришларни „амалга оширишнинг жахон тажри-баси ва ундан Узбекистон амалиётида фойдаланиш имкониятлари» мавзусидаги республика илмий-амалий конференцияси материаллари туплами. -Т.: «Университет». 2016. -26-27-б.

2-расм. Таълим тизими битирувчиларининг унинг турли боск,ичларидан к,оник,иш даражаси, %да2

Бошлангич таълим (1-4 синф) Умумий урта таълим (5-9 синф) Урта махсус таълим (Касб-х,унар..

Олий таълим

I Фойдасиз

О

I К^исман фойдали

20 40 60 80 100 и Етарлича фойдали Ш Жуда фойдали

120

олий таълимни жуда фойдали, 6%и етарлича фойдали, 12%и кисман фойдали ва 2%и уму-ман фойдасиз деб х,исоблашлари маълум булган (2-расм).

Бозор муносабатлари шароитларга асос-ланган Узбекистон Республикасининг ижти-моий-иктисодий ривожланиши, мех,нат ва олий таълим хизматлари бозорининг сама-рали олиб борилиши олий таълим хизматлари субъектлари булган олий укув юртлари томонидан юкори малакали мутахассисларни тайёрлаш билан ботлик. Чунки бозор муносабатлари шароитида эркин ракобатга асос-ланган ижтимоий-иктисодий ривожланиш, ишлаб чикариш ва хизмат курсатиш сох,ала-рида инновацион янгиликларини киритиш асосидагина мамлакатнинг жах,он хужалиги бозорида ракобатбардошлигини таъминлаш мумкин. Бозор иктисодиётининг ривожланиши эркин ракобатга асосланиши ва ишлаб чикариш, хизмат курсатиш субъектларининг кандай мулкчилик шаклларига асосланиши-дан катъий назар, х,ар бир мамлакатнинг жах,он бозорида ракобатбардош булишини таъминлаш максадида интеллектуал жара-ённи ривожлантириш уларнинг асосий муам-моларига айланиши керак. Бу эса, уз навба-тида, бозор иктисодиёти шароитида ах,о-лининг интеллектуал даражаларини оши-ришни таъминлаш учун бозор талабларига асосланган х,олда олий маълумотли малакали мутахассисларни тайёрлашни талаб этади.

1 «Узбекистан: Рабочие места, профессиональные умения и миграция», Всемирный банк. / GIZ, 2013 год. С.63

Миллий иктисодиётни инновациялашти-риш асосида мамлакатимизни илтор мамла-катлар каторига олиб чикиш мумкин. Буни энг ривожланган АК.Ш, Япония, Англия, Россия ва Европа иттифок,и давлатлари мисолида куриш мумкин.

Узбекистон Республикаси Кадрлар тайёрлаш Миллий дастурига асосланган кадрлар тайёрлаш тизими асосида олий укув юртла-рида олиб борилаётган кадрлар тайёрлаш олий таълим тизимининг асосий йуналиши сифатида миллий иктисодиётимизни х,ара-катга келтирувчи асосий куч булиши билан бирга, республикамизда инновацион мада-ният ривожланишини таъминловчи асосий омилдир.

Демак, х,озирги жах,он бозори талабларига жавоб бера оладиган миллий олий малакали мутахассисларни тайёрлаш республикада илмий-тадкикот ишларини ривожланти-ришни ва олий малакали мутахассисларни бозор талабларига жавоб бера оладиган даражада тайёрлаш олий укув юртлари билан илмий муассасаларни х,амкорликда фаолият олиб боришини талаб этади. Узбекистонда инновация ва илмий-тадкикот ишларини ривожлантириш максадида Узбекистон Фан-лар академияси, илмий-тадкикот институт-лари ва олий укув юртлари йуналишлари буйича университетлар ихтиёрида илмий-тадкикот лабараториялари ташкил этиш ва ривожлантириш зарур.

Таълим хизматлари тизимини бозор иктисодиёти талаблари асосида ривожлан-тиришга давлат томонидан катта эътибор

ИКТИСОД ВА МОЛИЯ / ЭКОНОМИКА И ФИНАНСЫ 2017, 1

берилмокда. Бозор муносабатлари шарои-тида олий таълим хизматлари ва мех,нат бозорлари уйтунлиги, молиявий самарадор-лик ва таълим хизматлари сифати жих,атдан олий маълумот олишга интилувчилар талаб-ларини кондирадиган даражада булиши керак. Бунинг учун:

• миллий таълим тизимини ривожланти-риш стратегиясини ишлаб чикишда х,ар бир минтака хусусиятидан келиб чиккан х,олда амалга ошириш зарур;

• бозор иктисодиёти муносабатлари шароитида жах,он мехнат бозори талаблари асосида уни тартибга солиб туриш;

• олий таълим тизимини илмий-тадкикот ишлари билан ботликликда олиб боришнинг ташкилий-иктисодий жараёнларини доимий равишда бозор муносабатлари талаблари асосида такомиллаштириб бориш зарур.

Олий маълумотга эга малакали мутахас-сисларга булган талабни аниклашда респуб-ликанинг иктисодий минтакалари талабла-рига асосланган х,олда белгилаш, миллий иктисодиётимизнинг бозор муносабатларига мос, максадли, тежамкор такомиллаштириш узаро манфаатли иктисодий механизмни вужудга келтирган булар эди.

Узбекистан Республикаси Олий ва урта махсус таълим вазирлиги олий таълим муас-сасалари ва коллежларга кирувчилар сонини режалаштириш ва уларни укишни битирган-

дан кейин к,аерга ишга жойлаштиришни эмас, балки Узбекистан х,удудида юкори малакали мутахассисларни тайёрлаш жараёнидаги дав-лат таълим стандартларининг бажарилаёт-ганлиги назоратини кучайтиришдек вазир-ликка мос мух,им вазифаларни бажариб, х,ар беш йилда бир маротаба таълим муассаса-ларини лицензиядан утказиб туриши мак,садга мувофик булар эди.

Мамлакатимизда олий таълим хизматла-рини молиялаштириш самарадорлигини ошириш ва такомиллаштириш учун куйдагиларни амалга ошириш максадга мувофик:

• ривожланган мамлакатлар тажрибала-ридан келиб чикиб, олий таълим тизимини молиялаштиришда «Эндаумент» ёки «Крауд-фандинг» фондларини куллаш учун х,укукий асосларни ишлаб чикиш ва амалиётга боскичма-боскич жорий килиш;

• мамлакатимизда олий ва урта махсус таълим сох,асида тайёрланадиган мутахассис-лар мутаносиблигини 2025 йилга бориб 1/13-18 га етказиш;

• олий таълим хизматларини курсатув-чилар уртасида ракобатни кучайтириб, олий таълим хизматларининг янги моделларини жорий килиш;

• олий таълим учун ажратилаётган бюджет харажатлари микдорини ЯИМга нисбатан 2-4% га етказиш.

Адабиётлар:

1. Каримов И.А. Бош максадимиз - мавжуд кийинчиликларга карамасдан, олиб бора-ётган ислох,отларни, иктисодиётимизда таркибий узгаришларни изчил давом эттириш, хусусий мулкчилик, кичик бизнес ва тадбиркорликка янада кенг йул очиб бериш хисобидан олдинга юришдир. / Мамлакатимизни 2015 йилда ижтимоий-иктисодий ривожлантириш якунлари ва 2016 йилга мулжалланган иктисодий дастурнинг энг мух,им устувор йуналишларига батишланган Вазирлар Ма^камаси мажлисидаги маъруза. // «Халк сузи» газетаси, 2016 йил 16 январь.

2. Эшбаев А.Х. Бозор муносабатларига утиш даврида таълим тизимининг миллий иктисодиётни ривожлантиришга таъсири. / И.ф.н. илмий даражасини олиш учун такдим этилган дисс. автореф. - Т., 2008. -25-б.

3. Набиев Д.Х. Таълим сох,асидаги инвестицияларни молиялаштириш масалалари. / И.ф.н. илмий даражасини олиш учун такдим этилган дисс. автореф. - Т., 2005. -24-б.

4. Саидов М.Х. Финансирование высших учебных заведений. - Т.: «Молия», 2001. -С. 247.

5. Захидова Ш.Ш. Олий таълим хизматлари бозорининг амал к,илиш механизми сама-радорлигини ошириш (Узбекистон материаллари асосида). / И.ф.н. илмий даражасини олиш учун такдим этилган дисс. автореф. - Т., 2012. -27-б.

6. Другов А. Проблемы и направления модернизации высшего образования в Украине. / Вестник КНЕТУ, 2007, №5. -С. 127-134.

7. Болонский процесс-структурная реформирование высшего образования на европейском уровне. (Электронный ресур) Режим доступа: http://Kpi.ua/bolona.

8. Антошкина Л.И. Высшее образование в системе общественных интересов. - Донецк: ООО «Юго-восток», 2008. -С. 284.

9. Задумкин К.А. Региональная инновационная система: теория и практика формирования. / К.А. Задумкин, И.А. Кандаков; под. рук., проф. В.А. Ильина. - Вологда: Вологодский научно-координационный центр ЦЭМИ РАН, 2008. -С. 72.

10. Ржепишвский В.В. Проблемы и перспективы функционирования высших учебных заведений в региональной инновационной системе. (Электронный ресурс) Режим доступа. www/old.niss.govvua/ monitor/mat2wa/r/htm.

11. Статистика высшего образования в Европе. www.Eurostat (educuoefine06) and (educfigdp)

12. Узбекистонда ижтимоий ривожланиш ва турмуш даражаси. - Т., 2016. -142-б.

13. Умурзаков Б.Х. Миллий иктисодиётдаги тизимли узгаришлар ва мехнат ресурс-лари. / «Миллий иктисодиётни модернизациялаш ва таркибий узгаришларни амалга оширишнинг жахон тажрибаси ва ундан Узбекистон амалиётида фойдаланиш имко-ниятлари» мавзусидаги республика илмий-амалий конференцияси материаллари туплами. - Т.: «Университет», 2016. -26-27-б.

14. Узбекистан: Рабочие места, профессиональные умения и миграция. / Всемирный банк, вГС, 2013. -С. 63.

15. www.mgimo.ru

16. http://www.finextra.com/news/fullstory.aspx?newsitemid = 27188.

17. Guseva D.E., Malyhin N. Kraudfanding: sushhnost', preimushhestva i тИ // zhurnal «Sovremenna nauka: aktual'nye problemy teorii i praktiki. Serija «Jekonomika i pravo», - № 9-10, 2014. - http://www.nauteh-journal.ru/index.php/ru/---ep14-09/1278-a.

18. www.vsemirnyjbank.org/ru/news/press-release/2016/04/27/the-world-bank-supports-quality-improvement-for-labor-force-in-uzbekistan

19. www. ig-tertiary-education-in-uzbekistan-uz.pdf

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.