Научная статья на тему 'Таълим хизмати экспорти – олий таълимни байналмилаллаштириш омили'

Таълим хизмати экспорти – олий таълимни байналмилаллаштириш омили Текст научной статьи по специальности «Экономика и бизнес»

CC BY
150
56
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.

Аннотация научной статьи по экономике и бизнесу, автор научной работы — Давлатов С. С.

Мақолада олий таълим соҳасини байналмилаллаштириш омили сифатида таълим хизматлари экспорти, иқтисодий ривожланишнинг замонавий тенденциялари, талабалар ва ўқитувчилар алмашинуви, ва б. кўриб чиқилган.

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
iНе можете найти то, что вам нужно? Попробуйте сервис подбора литературы.
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.

THE EXPORT OF EDUCATIONAL SERVICES AS A FACTOR OF INTERNATIONALIZATION OF HIGHER EDUCATION

The article examines one of the most important current trends of economic development the export of educational services as a factor of internationalization, in relation to higher education, basic shapes and characteristics of internationalization, such as the mobility of students and teachers, the export of educational services

Текст научной работы на тему «Таълим хизмати экспорти – олий таълимни байналмилаллаштириш омили»

Давлатов С.С.

катта илмий ходим-изланувчи, БухДУ

ТАЪЛИМ ХИЗМАТИ ЭКСПОРТИ - ОЛИИ ТАЪЛИМНИ БАЙНАЛМИЛАЛЛАШТИРИШ ОМИЛИ

Таълим соцасидаги халцаро цамкорликни ривожланти-риш мамлакатимиз учун рацобатбардош ицтисодчи мута-хассислар тайёрлашда асосий омиллардан биридир. Шу боис Узбекистон олий таълим тизимини байналмилаллашти-риш алоцида долзарблик касб этади.

Мамлакатимизда таълим сох,асида амал-га оширилаётган ислохртлар уз самарасини курсатаётганини жах,он зиёлилари томонидан эътироф этилгани, таълим тизимини ривожлан-тириш даражаси буйича Узбекистон дунёнинг 141 мамлакати орасида 2-уринда эканлиги эъ-тиборга моликдир1.

Хозирги кунда етиштирилаётган кадрлар таълим сифатининг ах,амияти, долзарблиги х,ак,ида Президентимиз И.А.Каримов: "Биз фар-зандларимизнинг нафакат жисмоний ва маъна-вий соFлом усиши, балки уларнинг энг замона-вий интеллектуал билимларга эга булган, уЙFун ривожланган инсонлар булиб, XXI аср талабла-рига тулик жавоб берадиган баркамол авлод булиб вояга етиши учун зарур барча имконият ва шароитларни яратишни уз олдимизга максад килиб куйганмиз"2, - дея таъкидлаган эди. Юрт-бошимиз И.А.Каримов уктириб утганидек, республика олий таълимини дунё андозалари да-ражасига олиб чикиш таълим тизими олдидаги мажбуриятга айланмоFи зарур.

Иктисодиёт ва бизнесни байналмилаллаш-тириш ва тизимдаги халкаро муносабатлар жа-раёнини ривожлантиришда олий таълим тизими олдига бозор иктисодиёти шароитида са-марали фаолият юритадиган малакали кад-

^oumitra Dutta. The Global Innovation Index 2012 Stronger Innovation Linkages for Global Growth/ INSEAD. 2012. - p.313.

2KapuMOB l.A. Y36eKUCTOH Pecny6.nnKacn KOHCTM-туцмflсм Ka6y.n K,u^MHraH^urMHMHr yH eTTM tfn.n.nMmra

6aFHw.naHraH TaHTaHa^u PiMFM.nMWMgam Matpy3a // Xa^K cy3M, 2009 miM 6 geKa6pb.

рларни тайёрлаш борасида янги вазифаларни куймокда. Олий таълимни байналмилаллаш-тириш куйидаги максадларни кузлайди: хори-жий х,амкор олий укув юртларига талабалар-ни юбориш; мамлакат ОТМ дарс жараёнига чет эллик профессор-укитувчиларни таклиф этиш; халкаро алмашув дастурлари буйича илмий тадкикот ишларида иштирок этиш; чет эллик талабаларни шартнома асосида укишга жалб этиш ва б.

Шубх,асиз, олий таълимни байналмилал-лаштиришда таълим хизмати экспортини та-комиллаштириш ва куллаб-куватлаш алох,ида ах,амият касб этади. Аксарият ривожланган мамлакатларда таълим хизмати экспорти, бу -ташки иктисодий муносабатларни ривожлан-тиришнинг истикболли йуналиши ва иктисодий усишни раFбатлантириш омили х,исобланади.

Сунгги йилларда жах,он олий таълим муас-сасалариаро талабалар айирбошлаш микдори кескин равишда усаётгани кузатилмокда. Иктисодий ривожланиш ва х,амкорлик таш-килоти (ИРХТ)нинг "Таълимга назар - 2012" х,исоботида келтирилишича, чет эллик талабалар микдори 2000 йилга нисбатан 2010 йил-да 99% га (яъни 2,1 миллиондан 4,1 миллион-га) ошган3. Мазкур х,олат "QS World University Rankings" томонидан эълон килинадиган дунёнинг 100 та нуфузли олий укув юрти курсатгичларида сезиларли даражадаги ижо-бий узгаришлардан бири сифатида чет эллик

3Soumitra Dutta. The Global Innovation Index 2012 Stronger Innovation Linkages for Global Growth/ INSEAD. 2012. - p.313.

ИКТИСОД ВА МОЛИЯ / ЭКОНОМИКА И ФИНАНСЫ № 6, 2013

1-расм1.

Узбекистон АКШ КозоFистон Ирландия Дания Бельгия Франция Германия Польша

Инсон капиталини ривожлантириш даражаси (балл)* ■ Таълим тизимини ривожлантириш даражаси (балл)* Таълим харажатлари,% ЯИД

Инновациялар глобал индексидаги инсон капиталини ривожлантириш курсаткичлари

2-расм.

17% - Америка Кушма Штатлари 13% - Буюк Британия 7% - Австралия 6% - Франция ва Германия Чет эллик талабаларнинг мамлакатлар буйича так,симоти (2010)1

талабалар х,иссаси 10% га ошганлиги кайд эти-лади.

Жах,ондаги таълим хизматлари экспортида энг юк,ори курсатгич Европа к,итъаси таълим тизимига тегишли. Шу ерда чет эллик талабаларнинг 41 %и таълим олади. Кейинги уринда Шимолий Америка китъаси туради, чет эллик талабалар 21% ни ташкил этади.

ИРХТ маълумотлари буйича 2010 йилда де-ярли х,ар икки чет эллик талабадан бири АКШ, Буюк Британия, Австралия, Франция ва Германия мамлакатларида тах,сил олган.

Жадвал курсаткичлари шундан далолат бе-радики, юкорида таъкидланган мамлакатлар-да дунё буйича чет эллик талабаларнинг деяр-ли ярми тах,сил олади. Бундан ташкари таълим

хизмати жах,он бозорига янги кириб келаётган Канада (5%), Россия (4%), Япония (3%) ва Испа-

^apaHr: Soumitra Dutta. The Global Innovation Index 2012 Stronger Innovation Linkages for Global Growth/ INSEAD. 2012. - p.313.

2XagBa^ Mya.MM$ TOMOHMgaH "The Global Innovation Index 2012" Mat.nyMOT.napM acocuiga Ty3M^gu.

ния (3%) каби мамлакатлар бу борада фаоллик курсатмокда. Мазкур йуналишда шиддат билан ривожланаётган мамлакатлар каторида Осиё ва Лотин Америкаси вакиллари х,ам бор.

Нима сабабдан жах,он микёсида чет эллик талабаларни жалб этишга турли мамлакатларда интилиш юкори? деган х,акли савол тугилиши табиий. Бунинг сабаби оддий. Ривожланган мамлакатларда таълим хизматлари экспорти чет эллик укиш муддати давомида таълим учун тулов ва бошка харажатлар эвазига миллиард-лаб даромад келтирмокда. Таълим хизмати экспорти янги, юкори маошли иш уринларини яратади ва давлат даромадини оширади. ИРХТ маълумотлари буйича 2010 йилда АКШда чет эллик талабаларга таълим беришдан тушган даромад тахминан 20 миллиард АКШ долларини ташкил этган. Буюк Британияда бу сох,адан ке-ладиган давлат бюджетига тушумлар микдори

ИКТИСОД ВА МОЛИЯ / ЭКОНОМИКА И ФИНАНСЫ № 6, 2013

1-жадвал.

2006 2007 2008 2010

АКШ 14 658 15 967 17 988 19 765

Канада 1 949 2 257 2 600 8 128

Буюк Британия 8 541 10 587 10 735 17 063

Австралия 5 888 8 555 10 596 15 874

Япония 875 957 1 128 1 578

Хитой 589 896 1 241 987

Чет эллик талабаларнинг таълим олиш харажатлари (млн. АК,Ш $ х.исобида)1

автосаноат, х,атто молиявий хизматлар улуши-дан х,ам купрокдир. Австралияда эса чет эллик талабаларга (уларнинг сони 200 мингдан орта-ди) курсатиладиган таълим хизматларидан ке-ладиган даромад олтин казиб чикаришдан бир оз ортда булиб, туртинчи уринда туради.

Таълим экспортидан тушган даромадлар микдори бошка ривожланган мамлакатларда х,ам салмокли куринишга эга2 (1-жадвал).

Осиё, Африка, Лотин Америкаси ва Якин Шаркдаги ривожланаётган мамлакатларнинг таълим хизматлари экспортидан тушадиган да-ромади 5 миллиард долларга етади, жумладан, Япония - 1,5 миллиард доллар, Хитой - 0,9 миллиард доллар, МДХ мамлакатлари 0,9 миллиард долларга эга булади. Шу уринда Узбекистонда таълим хизматлари экспорти буйича олинади-ган даромад х,ар йили 2 миллион доллардан ортик булиши мамлакатимизда ривожланиш-дан далолат беради. Аммо, шу уринда бир са-вол тугилади: нима сабабдан Узбекистонда чет эллик талабалар сони секинлик билан усмокда? Узбекистонда таълим хизматлари экспорти им-кониятлари мавжудми ва кандай тадбирлар амалга оширилиши лозим?

Узбекистон таълим хизматлари экспор-тини амалга оширишнинг асосий омилла-ри булиб, меъёрий-хукукий негизнинг мукам-мал булишлиги, чет эллик талабаларга тиб-бий суFурта хизматининг ривожланганлиги, чет эллик талабаларнинг узбек ёки рус тилла-рини етарли даражада билиши, чет эллик талабаларга хорижий тилда утиладиган дарслар-нинг сонини ошириш ва реклама - ахборот да-стурларини мукаммал даражада ташкил этиш х,исобланади.

1"The Global Innovation Index 2012" маълумотлари асо-сида муаллиф томонидан тузилди.

2 Чеботарева М. С. Россия на мировом рынке образовательных услуг / М. С. Чеботарева // Молодой ученый. 2012. №5. - С.249-252.

Сунгги йилларда Узбекистонда олий таъ-лимни байналмилаллаштириш буйича бир катор дадил кадамлар куйилди. Дарх,акикат, дастлаб халкаро муносабатларни ривожлантириш - Кадрлар тайёрлаш миллий дасту-ри максадларига эришиш механизми сифа-тида белгиланди. Узбекистонда олий таълим-ни байналмилаллаштириш максадида самара-ли халкаро муносабатлар урнатилмокда, жумладан, хорижий олий укув юртлари филиал-лари очилмокда, Узбекистон ва хорижий академик алмашув ва тадкикот олиб бориш да-стурлари амал килмокда, чет эллик талабаларга Узбекистон олий укув юртларида таълим берилмокда, хорижий профессор-укитувчилар Узбекистон олий таълим муассасаларига та-клиф этилмокда.

Узбекистонда хорижий олий таълим муасса-саларининг 6 та филиали фаолият курсатмокда. Булар Тошкентдаги Халкаро Вестминстер уни-верситети, М.Ломоносов номидаги Москва Давлат университети, Г.Плеханов номидаги Россия иктисодиёт академияси, И.Н. Губкин номидаги Россия давлат нефть ва газ университети, Тошкент шах,ридаги Сингапур Менежмент-ни ривожлантириш институти ва Турин политехника университети (Италия) филиалларидир.

Хорижий олий таълим муассасалари билан академик алмашинув ва тадкикот олиб бориш дастурлари буйича халкаро х,амкорлик олий таълимни байналмилаллаштириш муваффакияти х,исобланади. Бу борада Темпус, Эразмус Мундус, Германия академик алмашинув хизмати (DAAD), Британия консуллиги, Корея халкаро х,амкорлик агентлиги (KOICA) ва бошкалар билан арзигулик ишлар амалга оши-рилди. Мазкур дастурлар буйича 2010-2011 укув йилида 400 дан ортик талабалар, аспи-рантлар хорижда укишган булса, 450 дан ортик профессор - укитувчилар хорижда малака ошириб кайтишди. Бу эса 2009-2010 укув йили-

ИКТИСОД ВА МОЛИЯ / ЭКОНОМИКА И ФИНАНСЫ № 6, 2013

га нисбатан бу йуналиш буйича талабаларнинг 35% га, профессор-укитувчилар 63% га ошган-лигини курсатади1.

Олий ва урта махсус таълим вазирлигининг (ОУМТВ) 2011 йил маълумотлари буйича 200 дан ортик хорижий профессор-укитувчилар таълим берган булишса, 300 дан ортик чет эл-лик талабалар Давлат тест маркази томонидан белгиланган тартибда кабул килиниб, шартно-ма асосида таълим олган2.

Таълим сохасидаги халкаро муносабатлар-нинг ривожланиши халкаро илмий тадкикот марказлари ва фондлари томонидан молиялаш-тириш натижасидир. Узбекистон олий таълим муассасаларининг хорижий илмий тадкикот марказлари ва фондлари хисобидан олинган грантлар микдори олий таълим муассасаларининг илмий-тадкикий фаолиятларини молия-лаштириш умумий кийматининг 27,8%ини таш-кил этади.

Юкорида таъкидлаб утилган фикр-мулохазалардан келиб чиккан холда, Узбекистондаги чет эллик талабалар сонини оширишга таъсир этувчи асосий омилларни та-комиллаштиришни таклиф этамиз:

Таълим бериш тилини байналмилаллаш-тириш. Олиб борилган тахлилларга кура, таълим тили чет эллик талабаларнинг таълим олиш мамлакатини танлашда мухим омиллардан бири хисобланади. Шунга асосан Узбекистон

олий таълим муассасаларида инглиз тилини укиш жараёнига кенг жорий этиш;

Таълим сифатини ошириш. Чет эллик талабаларнинг таълим олиш учун маълум бир мам-лакатни танлашда асосий эътибор таълим бериш сифатига боFлик. Таълим сифати буйича асосий манбалардан бири халкаро ва миллий олий укув юртларининг рейтинг курсаткичлари хисобланади;

жорий этилган олий таълим муассасала-ри рейтингини бахолаш тизими натижалари буйича олий таълим муассасаларини тоифа-лаш. Олий таълимни байналмилаллаштириш йуналиши буйича "энг нуфузли олий таълим муассасаси" макомини шакллантириш.

Юкоридаги тадбирлар асосида чет эллик та-лабаларга ва илмий тадкикот марказларига Узбекистон олий таълим муассасаларини тан-лаш, шунингдек географик худуд, мамлакат ва хатто халкаро даражадаги муайян олий таълим муассасалари мавкеини белгилаш имконини беради.

Хулоса килиб айтиш мумкинки, ижтимоий-иктисодий ривожланишга эга булган мам-лакатимиз олий таълим сохасида салмокли ютукларга эришар экан, таълим хизматлари экспорти юкори сифатли таълим олишни иста-ган чет эллик талабаларга кенг имконият ярата-ди ва уз урнида мамлакатимиз иктисодиётида даромадли сохага айланади.

Afla6weT:

1. KapuMOB ll.A. y36eKMCTOH Pecny6.nMKacM KoHcTMTyuuacM Ka6y.n KM.nMHraH.nMrMHMHr yH eTTM MM^^Mrura 6afum^aHraH TaHTaHa^u MMFM-numflarM Matpy3a // Xa^K cy3M, 2009 mm^ 6 geKa6pb.

2. "OTM-napuHMHr acocuM ^ao^MATM (2010-2011 yKyB mm.™ 6ytfM^a KypcaTKM^^ap)" O-nuM Ba ypTa Maxcyc Tat^MM Ba3up^urMHMHr cTaTMcTMK Tyn^aMM. - T.: 2011.

3. 3axugoBa LU.W. O-nuM Tat^MM XM3MaT^apu 6o3opuHMHr aMa^ KM-num MexaHM3MM ca-Mapagop^MruHM omupum // m.^.h... gucc. aBTope^. - T.: 2012.

4. He6oTapeBa M. C. Poccua Ha mmpobom pbiHKe o6pa3oBaTe^bHwx ycnyr / M. C. He-6oTapeBa // Mo^ogoM y^eHbitf. 2012. №5. - C. 249-252

5. Soumitra Dutta. The Global Innovation Index 2012 Stronger Innovation Linkages for Global Growth/ INSEAD . 2012.

6. ^aB^aToB C. PeMTMHr By3oB KaK oguH M3 cnoco6oB ^opMupoBaHMA MMugxa By-3ob y36eKucTaHa // HoBbiM yHMBepcMTeT. Cepua '3KoHoMMKa m npaBo". - MomKap-O^a, 2012. -№4 (14). - C. 24-27

1 "ОТМнинг асосий фаолияти (2010-2011 укув йили буйича курсаткичлар)" ОУМТВ статистик туплами. - Т.: 2011. - Б.129.

2Каранг: Захидова Ш.Ш. Олий таълим хизматлари бозорининг амал килиш механизми самарадорлигини ошириш // и.ф.н... дисс. автореферати. - Т.: 2012 г.

ИКТИСОД ВА МОЛИЯ / ЭКОНОМИКА И ФИНАНСЫ № 6, 2013

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.