Научная статья на тему 'Таълим кредитлари беришнинг хориж тажрибасидан ўзбекистонда фойдаланиш'

Таълим кредитлари беришнинг хориж тажрибасидан ўзбекистонда фойдаланиш Текст научной статьи по специальности «Экономика и бизнес»

CC BY
512
66
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
Ключевые слова
ОЛИЙ ТАЪЛИМ / ТАЪЛИМ КРЕДИТИ / ТАЪЛИМ ССУДАСИ / ТАЛАБАЛАРНИ МОЛИЯЛАШТИРИШ ФОНДИ / ТАЛАБАЛАРНИ МОЛИЯЛАШТИРИШ / ВЫСШЕЕ ОБРАЗОВАНИЕ / HIGHER EDUCATION / ОБРАЗОВАТЕЛЬНЫЕ КРЕДИТЫ / ОБРАЗОВАТЕЛЬНЫЕ ССУДЫ / EDUCATIONAL LOANS / ФОНД ФИНАНСИРОВАНИЯ СТУДЕНТОВ / FUND OF FINANCING OF THE STUDENTS / ФИНАНСИРОВАНИЕ СТУДЕНТОВ / EDUCATIONAL CREDITS / FINANCING OF THE STUDENTS

Аннотация научной статьи по экономике и бизнесу, автор научной работы — Режапов Хайрилло Хикматуллаевич, Юлдошев Турсунбой Жўрабой Ўғли

Мақолада хорижий мамлакатларда олий таълимда таҳсил олаётган талабаларга қарзлар, кредитлар ажратиш моҳияти, хусусиятлари, шакллари ва моделлари қиёсий таҳлил қилиш асосида ёритиб берилган. Шунингдек, мамлакатимизда олий таълим муассасаларида таҳсил олаётган талабаларга кредит бериш тартибини такомиллаштириш бўйича таклифлар берилган.В статье с помощью сравнительного анализа рассмотрены суть и формы, модели предоставления кредитов в зарубежных странах студентам высших учебных заведений. В том числе даны предложения по совершенствованию предоставления образовательных кредитов студентам высших учебных заведений в стране.In article provide comparative analysis of educational loans granting to the students of higher educational institutions models’ international experiences are considered. As well there are provided recommendations for perfection of granting the educational credits to the students of higher educational institutions in the country.

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
iНе можете найти то, что вам нужно? Попробуйте сервис подбора литературы.
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.

Текст научной работы на тему «Таълим кредитлари беришнинг хориж тажрибасидан ўзбекистонда фойдаланиш»

РЕЖАПОВ Хайрилло Хикматуллаевич,

Мирзо УлуFбек номидаги Узбекистон Миллий университети «Ик,тисодиёт» факультети мустак,ил-тадк,ик,отчиси; ЙУЛДОШЕВ Турсунбой Журабой угли,

Мирзо Улурбек номидаги Узбекистон Миллий университети «Ик,тисодиёт» факультети Талабалар илмий жамияти аъзоси

ТАЪЛИМ КРЕДИТЛАРИ БЕРИШНИНГ ХОРИЖ ТАЖРИБАСИДАН УЗБЕКИСТОНДА ФОЙДАЛАНИШ

УДК: 331.0.378.1

РЕЖАПОВ Х.Х., ЙУЛДОШЕВ Т.Ж. ТАЪЛИМ КРЕДИТЛАРИ БЕРИШНИНГ ХОРИЖ ТАЖРИБАСИДАН УЗБЕКИСТОНДА ФОЙДАЛАНИШ

Маколада хорижий мамлакатларда олий таълимда тах,сил олаётган талабаларга карзлар, кредитлар ажратиш мох,ияти, хусусиятлари, шакллари ва моделлари к,иёсий тах,лил к,илиш асосида ёритиб берилган. Шунингдек, мамлакатимизда олий таълим муассасаларида тах,сил олаётган талабаларга кредит бериш тартибини такомиллаштириш буйича таклифлар берилган.

Таянч иборалар: олий таълим, таълим кредити, таълим ссудаси, талабаларни молиялаш-тириш фонди, талабаларни молиялаштириш.

РЕЖАПОВ Х.Х., ЙУЛДОШЕВ Т.Ж. ПРИМЕНЕНИЕ МЕЖДУНАРОДНОГО ОПЫТА ОБРАЗОВАТЕЛЬНЫХ КРЕДИТОВ В РЕСПУБЛИКЕ УЗБЕКИСТАН

В статье с помощью сравнительного анализа рассмотрены суть и формы, модели предоставления кредитов в зарубежных странах студентам высших учебных заведений. В том числе даны предложения по совершенствованию предоставления образовательных кредитов студентам высших учебных заведений в стране.

Ключевые слова: высшее образование, образовательные кредиты, образовательные ссуды, фонд финансирования студентов, финансирование студентов.

REJAPOVХ.Х., YULDASHEV T.J. IMPLEMENTATION OF INTERNATIONAL EXPERIENCE OF EDUCATIONAL LOANS IN UZBEKISTAN

In article provide comparative analysis of educational loans granting to the students of higher educational institutions models' international experiences are considered. As well there are provided recommendations for perfection of granting the educational credits to the students of higher educational institutions in the country.

Keywords: higher education, the educational credits, educational loans, fund of financing of the students, financing of the students.

Жацон тарацциётида таълим, шу жумладан, олий таълим ицтисодий ривожланишнинг асосий, энг зарур омили булиб цолмоцда. %ар бир мамлакатда олий таълим тизими ицти-содиётнинг таркибий цисми булиб, талабаларга хизмат курсатиш, корпорация, корхона ва фирмаларга олий маълу-мотли, малакали мутахассислар тайёрлаб бериш асосида унинг ижтимоий-ицтисодий ривожланиши барцарорлиги таъминламоцда. Шу билан бирга %ар бир мамлакатда олий таълим тизими белгиланган ицтисодий сиёсат асосида амалга оширилмоцда.

Бозор муносабатларига асосланган мил-лий иктисодиётнинг ривожланиши олий малакали мутахассисларни тайёрлаш, илм-фан ютукларидан инновацион янгиликлар тарикасида фойдаланиш асосида олий таълим индустриясини ривожлантириш оркали давлат томонидан ижтимоий-иктисодий тараккиётни таъминлаш, унинг жах,он хужа-лиги бозорида ракобатбардошлигини таъминлаш ва максимал даромад олишга каратилган. Олий таълим тизимига республи-камизда эътибор берилишидан максад жах,он хужалиги тараккиётида уз урнига эга булиш ва халкаро иктисодий хамкорликда тенг субъект сифатида катнашишни таъминлашдан иборат.

Хозирги даврда олий таълимга булган ёшлардаги интилиш катта. Агарда республи-камизда мустакиллик йилларининг бошла-рида олий таълимга булган муносабат талаб даражасида булмаган булса, х,озирги кунда ёшларни олий малакали мутахассис булиши учун имтиёзларнинг купайишини олий укув юртларидаги танлов маълумотларидан куриш мумкин.

Бозор иктисодиёти шароитида олий таълим олиш билан ботлик булган харажат тур-лари нисбатларининг узгариб бораётганини х,ам куриш мумкин. Аввал олий таълим хара-жатлари асосан давлат бюджети х,исобига амалга оширилган булса, х,озирда бу таълим хизматлари бозори харажатларининг асосий кисми ота-оналар, фирмалар, хусусий тад-биркорлар ва талабалар зиммасига юклатил-ган. Шунга кура олий таълим олувчиларни

ижтимоий куллаб-кувватлашни ошириш, мамлакатимизда таълим кредитлари хусуси-ятлари х,амда талабаларга ажратилаётган таълим кредитлари жах,он тажрибасини урганиш ва мамлакатимизда таълим кредитлари ажратишни такомиллаштириш долзарб масалалардан биридир.

Россиялик иктисодчи Т.Баирампас томонидан таълим кредитларини ривожлантириш, таълимга давлат ва хусусий инвестицияларни сутурталаш ва малакали кадр тайёрлаш маса-лалари урганилган1.

Бошка россиялик олимлар В.В.Камионка «янги таълим кредитлари моделларини жорий килиш истик,болларини»2, Д.В.Диденко, Г.А.Ключарев «таълим кредитлари х,олати, муаммолари ва ечимларини»3 уз илмий ишларида ёритганлар. Яна бир олим А.Зидер-ман олий таълим олишни кенгайтиришда таълим кредитлари ролини урганган4. А.П.Гурьянов ривожланган мамлакатларда

1 Баирампас Т. Образовательный кредит в России: быть или не быть? // «Качество образования», 2012, № 11. -С. 10-14.

2 Камионка В.В. Перспективы внедрения новой модели образовательного кредитования в Российской Федерации. // «Финансы и кредит», 2012, № 31. -С. 34-39.

3 Диденко Д.В., Ключарев Г.А Образовательное кредитование в России: состояние, проблемы, пути решения. // «Финансы и бизнес», 2010, № 1. -С. 142-160.

4 Зидерман А. Роль образовательных займов в расширении доступности высшего образования. Социальная дифференциация высшего образования. Независимый институт социальной политики. - М., 2005. -С. 281.

мавжуд кредит моделларини солиштирма тахлил килган1.

Бошка иктисодчилар «кам таъминланган оилалар фарзандларига грант асосида ёки бепул укишига имконият берилиши керак-лиги хамда таълим кредитларини кайтариш карз олувчининг даромадидан келиб чикиб солик органлари томонидан даромад солиFини ундириш билан бирга амалга оши-рилиши кераклигини»2 таъкидлаб утадилар.

Мамлакатимизда таълим кредитларининг ахамияти, шакллари ва хусусиятлари бозор талаблари асосида етарли даражада урганил-маган. Шунга кура мамлакатимизда таълим кредитларини ажратиш холатини хамда ривожланган мамлакатларда кредит ажратиш моделлари, хусусиятларини урганиб чикамиз.

Узбекистон таълим кредитлари, олий таълим муассасаларида укиш даври х,исобга олинган холда, бакалавриатга укишга кабул килинган талабаларга 10 йилгача, магистра-турада 5 йилгача булган муддатга, 26 ёшга тулмаган шахсларга берилади. Олинган кре-дитлар учун фоизларни хисоблаш ва тулаш таълим муассасасига утказилган сумма берил-ган вактдан, асосий карзни кайтариш эса талаба олий таълим муассасасини белгилан-ган муддатда тугаллангандан, айрим курс-ларда такроран укиш муддати хисобга олин-масдан, уч ой утгандан сунг бошланади. Карз олувчи куйидаги кредитни кайтаришни таъ-минлаш шаклларидан бирини банкка такдим этиши лозим3:

• мол-мулк ёки кимматли ^озларни гаровга куйиш;

1 Гурьянов А.П. Международные системы образовательного кредитования. // ВЕСТНИК ОГУ №3 (109), 2010 г. март. -С. 30-31.

2 Макашина О.В., Чистилина М.А., Практика государственной поддержки предоставления образовательных кредитов в россии и за рубежом. // «Вестник ИГЭУ», 2011, №1. -С. 4.

3 «Олий укув юртларида тулов-контракт асосида укиш учун таълим кредитлари бериш туFрисида»ги

Низом. // Узбекистон Республикаси Вазирлар Махкамасининг 2013^йил 11 декабрдаги 327-сонли карори тахририда. УР КХТ, 2013 й., 50-сон, 654-модда.

• банкнинг кафолати;

• учинчи шахснинг кафиллиги;

• суFурта компаниясининг карз олувчининг кредитни кайтара олмаслиги хавфи су^рта килинганлиги туFрисидаги суFурта полиси;

• фукароларнинг узини узи бошкариш органларининг кафиллиги (факат чин етим-лар ва «Мехрибонлик уйлари»да тарбиялан-ганлар, болаликдан I ва II гурух ногиронлари ва кам таъминланган оилалардан чикканлар учун).

Талабаларни ижтимоий куллаб-кувватлаш максадида куйидаги имтиёзлар мавжуд:

• кам таъминланган оилалардан булган талабалар учун кредит буйича кушилган фоизларнинг 50 фоизи туман Бандликка кумаклашиш ва ахолини ижтимоий мухофаза килиш маркази томонидан Иш билан таъ-минлашга кумаклашиш давлат жамFармаси маблаFларидан туланиши;

• таълим учун туловни амалга ошираётган талабалар хамда уларнинг ота-оналарига жисмоний шахслардан олинадиган даромад солиFи буйича имтиёзлар такдим этилган.

Тижорат банклари томонидан турт ярим йил давомида 72 мингдан зиёд талабага жами 225 млрд. сумдан ошик микдорда таълим кредитлари ажратилган. Биргина 2015 йил-нинг 6 ойи давомида республика буйича жами 11106 нафар талабага 35,7 млрд. сумлик кредитлар ажратилган4. Бундан мамлакатимизда талабаларда таълим кредитига булган талаб ортиб бораётганлигини куриш мум-кин.

Хорижий мамлакатларда таълим кредити бериш ривожланган булса хам таълим кредитларини бериш хамма мамлакатларда бир хил эмас (1-расм).

АКШда талабаларга молиявий ёрдамлар Федерал таълим кредитлари томонидан амалга оширилади, жумладан Stafford, PLUS, Ford Direct Student Loan Program.

4 http://darakchi.uz/uz/article/6411-6-oda-talaba-larga-ajratilgan-talim-kreditlari-xajmi-357-mlrd-sumni-tashkil-etdi

ИКТИСОД ВА МОЛИЯ / ЭКОНОМИКА И ФИНАНСЫ 2017, 5

АКШда молиявий жихатдан кийналган талабаларга ва аспирантларга Перкинс (Perkns Loans) кредити имтиёзли равишда берилиб, унинг тулови укишни битиргандан сунг ун йил давомида йилига 5 фоиз тулови асосида кайтарилади. Тулов муддати укишни битиргандан сунг туккиз ой утгандан кейин бошланади.

Кредит берувчи олийгох булиб, уни федерал хукумат молиялаштиради. Кредит хажми хар бир курсга 3000 доллар, аспирантларга 5000 доллар килиб белгиланган булиб, унинг умумий хажми талабаларга 15000 доллардан аспирантларга 30000 доллардан ошмаслиги керак.

Хорижий мамлакатларда олий таълимга хусусий ташкилотлар томонидан хам кредит бериш мавжуд. Жумладан АКШда плас-заём (plus Loans) тизими ривожланган булиб у банклар ва молиявий институтлар томонидан йилига талабаларга 4000 долларгача кредит берадилар. Унинг умумий киймати 20000 доллардан ошмаган холда йиллик фоиз тулови 11,49 фоизни ташкил этади.

Талабалар ота-оналари хам фарзандларига ёрдам бериш максадида кредит олишлари мумкин. Бу кредит тури хусусий кредиторлар томонидан йилига 9 фоиз тулови билан кредит олингандан 60 кун утгандан бошлаб ун йил ичида туланади. Бу тулов ота-оналар томонидан амалга оширилади.

Хориж мамлакатларида олий таълим хиз-матлари бозорини ривожлантириш билан ботлик, булган таълим ссудасини бериш асо-сан кундузги булимда укийдиган талабаларга энг кам фоиз тулови билан берилади.

Таълим ссудаси тижорат шаклида хам мавжуд булиб, унинг максади фойда олишдан иборат. Шу билан бирга ижтимоий ссуда бериш хам ривожланган. Ижтимоий ссуда беришдан максад ахолининг иктисодий холати кандай булишидан катъий назар олий таълим олиш учун шароит яратишдан ибо-ратдир. Ижтимоий ссуда бериш махсус ташкил этилган фаолияти чекланган банк таркиб-лари томонидан амалга оширилади.

Таълим ссудасини олиш хамма мамлакатларда бир хил эмас. Англияда талабаларни молиявий куллаб-кувватлаш ва таълим грант-ларини ажратиш энг куп салмокка эга ва дав-лат назоратида булган Student Loans Company томонидан амалга оширилади. Колган молиявий ёрдам турлари муниципиал (махаллий бошкарув) органлари томонидан тартибга солиб турилади (Local Education Authorities - LEA)1.

Student Loans Company томонидан талабаларни молиялаштириш куйидаги йуналиш-ларда амалга оширилади:

• укиш кийматини тулик копловчи таълим кредитлари;

• яшаш учун кредит;

• яшаш учун грантлар;

• университет ва коллежлар грантлари ва стипендиялари;

• ёш фарзадларни тарбиялаш учун грант-лар;

• карамотида булган катта ёшдагиларга нафакалар (Adult Dependants Grant);

• ногирон талабаларга бериладиган нафакалар (Disabled Students Allowance);

• мажбурий академик таътил олган талабаларга ажратиладиган грантлар (Care Leavers Grant);

• тиббиёт ва стоматология факультети талабалари учун сафар грантлари (Travel Grant).

Англияда 1988 йилдан бошлаб исталган талаба моддий холатидан катъий назар 50 йилгача кредит олиши мумкин. Таълим ссудаси олингандан туккиз ой утиб тулай бош-ланади.

Таълим ссудасини кайтариш тартиби куйидагича:

• кайтариш муддати белгиланган булиб, олинаётган даромад уртача даромаднинг 85%идан кам булса, тулов муддати узай-тирилади;

• тулов суммаси йиллар буйича узгариб бориши мумкин;

1 Айдрус И.А., Филиппов В.М. Мировой рынок образовательных услуг. - М.: РУДН, 2008. -С. 123.

ИКТИСОД ВА МОЛИЯ / ЭКОНОМИКА И ФИНАНСЫ 2017, 5

1-расм. Хорижий мамлакатларда таълим кредити бериш шакллари1.

Хорижий мамлакатларда таълим кредитлари бериш шакллари

—► Англияда талабаларга кредит фоизи инфляция даражасида белгиланади. Даромади паст кредит олган олий маълумотли мутахассисларга кредит кайтариш муддати узайтирилади. Унинг олаётган даромади уртача даро-маднинг 85и% дан кам булса, тулов муддати узайтирилади.

—► АКШда бир неча кредит турлари мавжуд: • давлат кредити ва хусусий кредит. Бундан ташкари умумлашган заём булиб, паст фоиз даражаси билан кайтарилади. • федерал заём ёки стаффорд кредити икки куринишда: а) хусусий кредитор, банк, кредит иттифоклар оркали берилади, белгиланган фоизлар турли даражада булади; б) давлат х,укумати томонидан талаба ёки унинг ота-онасига берилади. Бу кредит давлат кафиллиги асосида 8 фоизни ташкил этади. • Устама тулаш асосида 4 йилгача ва 10%и охирги укув йилида туланади. • Стаффорд кредитида субсидия килинган кредит тулов фоизлари давлат томонидан субсидия килинмаган кредит фоизи талаба томонидан олий укув юртини тамомлагунга кадар туланади. • Субсидия кредитини олиш учун талаба молиявий заруриятни асослаши керак; • Носубсидия кредитини исталган талаба унинг молиявий х,олатидан катъий назар олиши мумкин.

Голландияда талаба кредитини талаба 30 ёшгача олиши мумкин;

• кредитнинг энг катта микдори 8500 еврони ташкил этади;

• кредитдан фойдаланиш талаба ихтиёрида;

• талаба кредити йиллик 3,7%ни ташкил этади;

• талаба кредитни укишни битиргандан икки йил утиб 15 йил давомида тулайди;

• даромади паст ва укишни муддатидан илгари битирганларга имтиёз берилади;

• кредит давлат бюджетидан туланади.

1 Муаллиф томонидан куйидаги манбалар асосида ишлаб чикилган: Гурьянов А.П. Международные системы образовательного кредитования. ВЕСТНИК ОГУ №3 (109), 2010 г. март, -с. 30-31; Экономические инструменты повышения доступности высшего образования. Бюллетень о сфере образования. Аналитический центр при правительстве Российской Федерации. 2015 г. сентябрь, -с. 16.

• тулов муддати карз даражасига караб белгиланади;

• тулов муддати даромад солик тулов-ларидан келиб чик,к,ан холда таълим ссудаси копланиб борилади.

Японияда таълим ссудаси йилига 3% фоиз-лик тулов билан кийматли укиш ихтисосли-гига, жумладан, тиббиёт, стоматология ва шу каби сохаларга 6,5% кушимча тулов тула-нади.

Швецияда олий таълим хизматлари бепул булиб, аммо талабалар жорий (озик-овкат, яшаш ва китоб сотиб олиш) харажатларни уз хисобидан коплайдилар. Швецияда карийб 95% талабалар давлат кредит муассасаларига мурожаат килиб, йиллик 1,5-2%дан 17-23 минг АКШ долларигача кредит олишлари мумкин. Кредитни кайтариш муддати белги-ланмаган. Баъзан кредитни кайтариш нафа-кага чиккунга кадар давом этиши мумкин1.

Германияда талабалар олий таълим олиш учун пул туламайдилар, аммо укиш билан ботлик харажатлар учун таълим кредитла-ридан фойдаланадилар. Кредит маблатлари-нинг 65%и федерал бюджетдан, 35%и худудлар маблатлари хисобидан берилади. Кредитни кайтариш муддати укиш тугагандан сунг 5 йилдан кейин бошланиб узоти билан 15 йилгача муддатга берилади.

Германияда давлат ва хусусий хамда соф хусусий таълим кредити кулланилади. Давлат хусусий таълим кредитидан барча кундузги булим талабалари 18 ёшдан 30 ёшгача фой-даланишлари мумкин. Таълим кредитининг энг юкори киймати йилига 7800 евродан иборат. Кредит фоизи 5,95-8,38%ни ташкил этади. Кредитни коплаш муддати 6-23 ойдан кейин бошланиб, уни кайтариш муддати 25 йилгача булиши мумкин. Хусусий кредитор-лар томонидан таълим кредити йилига 9800 еврони ташкил этиб, уни кайтариш муддати

1 Гурьянов А.П. Международные системы образовательного кредитования. ВЕСТНИК ОГУ №3 (109)/ март 2010 г. 30-31 с

кредит бериш текширилгандан сунг 12 йилгача кискартирилиши мумкин2.

Шунингдек, Германияда кам таъминланган оилалардан чиккан талабаларга кредитлар фоизсиз берилиши мумкин.

Хорижий мамлакатларда таълим заёмла-рини куллаш кенг ривожланган. Заёмлар бериш хажми оиланинг даромадларига ботлик. Шу билан бирга давлатнинг молия-вий ёрдами икки кисмдан ташкил топган.

• таълим заёми белгиланган 10-15 йил ичида копланиши керак;

• агарда белгиланган муддатда таълим заёми копланмаса заём берувчи узини олган мажбуриятидан сокит килади.

Бу модель Эстония, Польша ва Австрияда кулланилади. Унинг максимал киймати йилига 1300 еврони ташкил этади ва йилига 5 фоиз устама хак олинади.

Кредит олиш учун икки киши кафиллик бериши керак ва тулов муддати 1 йил хисобланади. У укиш тугангандан бир йил утгандан сунг тулай бошланади. Агарда кафиллик муддатида таълим заёми киймати кайтарилмаса, давлат гарант фонди томонидан кафолатланади. Кредит риски эса давлат бюджети ва хусусий банкка булинади.

АКШда талабаларни кушимча заёмлашти-риш тизими (Supplemental loans for Students) кулланилади. Кушимча заём бериш тизими асосан оилалари томонидан ёрдам олмай-диган талабаларга берилади.

Англияда олий укув юртлари бошкармаси хузурида йилига 1500000 фунт стерлингга эга булган 3 та фонд фаолият курсатади. Бу фонд-ларнинг асосий вазифаси талабаларни кул-лаб-кувватлашдан иборат. Асосан олий таълим билан талабаларда булган кийинчилик-ларнинг олдини олиш максадида Европа мамлакатларида талабаларга ижтимоий-моддий ёрдам бериш хам кулланилади. Жумладан, Англияда барча талабаларга берила-

2 Экономические инструменты повышения доступности высшего образования. Бюллетень о сфере образования. Аналитический центр при правительстве Российской Федерации. 2015 г. сентябрь. -С. 16.

ИКТИСОД ВА МОЛИЯ / ЭКОНОМИКА И ФИНАНСЫ 2017, 5

ётган ижтимоий ёрдам уларнинг харажатла-рини тулик, копламайди.

АКШда якка тартибда ва институтционал тартибда филантропия хизматлари мавжуд. Филантропия тадбиркор ва корхоналарнинг олий таълимни молиялаштиришда шерик сифатида ва иктидорли талабаларни молиялаштиришда катнашишларида ифодаланади.

iНе можете найти то, что вам нужно? Попробуйте сервис подбора литературы.

Айрим мамлакатларда саноат корхонала-рини олий таълимни ривожлантиришга жалб этиш максадида «ноллик» солик киритил-мокда ёки хомийлик корхоналарига имтиёз бериш амалга оширилмокда.

Австралияда 1974 йилда таълим олиш учун пул тулови бекор килинган булса, 1989 йилда кайта ташкил этилди. Талабаларни молиявий куллаб-кувватлаш учун олий таълимда хиссали иштирок этиш схемаси тузилган (High Education Contribution Scheme - HECS). Ук,иш учун тулов олий таълим муассасасини битир-гандан кейин солик тулаш шаклида амалга ошириб борилади. Ушбу тизим жорий килингандан кейин талабалар сони 1989 йилга нисбатан 2002 йилда к,арийб 80 фоизга, яъни 441 мингдан 795 минг кишигача орт-ган1.

Австралияда грантлар ва стипендиялар дастурлари амал килади: Youth Allowance, AUSTUDY, ABSTUDY. Мамлакатдаги талаба-ларнинг учдан бири ушбу дастурларнинг бирида иштирок этади. Грантлар дастурлари бошкаруви Таълим вазирлиги таркибидаги Координация (Centerlink) маркази томони-дан амалга оширилиб боради.

Youth Allowance стипендия дастури асосий си булиб, 16 ёшдан 24 ёшгача булган, ундан кундузги таълим йуналишида тахсил олаётган талабалар фойдаланишлари мумкин. Стипендия микдори талаба ёки унинг ота-онаси даромад микдоридан келиб чикиб белгила-нади. Youth Allowance соликка тортиладиган даромад хисобланади.

1 Воссентшайн Х. Студенческие гранты и доступность высшего образования. Социальная дифференциация высшего образования. / Отв. ред. Шишкин С.В. Независимый институт социальной политики. - М., 2005. -С. 323-378.

AUSTUDY дастуридан стипендия бериш Youth Allowance дастурида белгиланган шарт-ларда булиб, факатгина 25 ёш ва ундан катта ёшдагиларга берилади. ABSTUDY дастури Австралиянинг аник бир худудида ва Торреса оролида яшовчилар учун мулжалланган. Стипендиялар укишни тулаш, яшаш, транспорт, дори-дармон ва бошка харажатларни коп-лашга ажратилади

Австралияда 1986 йилдан олий таълим солити, 1988 йилдан истеъмолчилар томо-нидан олий таълимни ривожлантириш буйича харажатларни коплаш ва 1989 йилдан бош-лаб олий таълим уртача харажатларининг 20%ини коплаш солити кулланиб келинмок,да. Натижада хар бир талаба йилига 1800 Австралия долларида олий таълим солитини тулайди.

Олий таълим муассасасини битирган мута-хассислар 1% микдорида солик тулайдилар. Бу тулов фоизи уртача даромад 22000 Австралия долларигача булганда олинади, ундан юк,ори - 25000 Австралия долларида даромад олинганда 2% ва 35000 Австралия доллари-дан ошганда 3% олий таълим солити туланади.

Австралияда олий таълим солити урнига альтернатив олдиндан укиш туловларини тулаш хам кулланилади. Бундай холатда тала-баларга укиш харажатлари 15 фоизга кискартирилади.

Финландияда (фандрайзинг) талабаларга грант бериш тизими ривожланган. Финлян-дияда давлат кредитлар к,айтарилишига банк-ларга кафолат беради.

АК,Шда талабаларнинг молиявий жихатдан ахволи отир булса, уларга таълим олишга кушимча грант (SEDG) берилади. Бу грантни олиш талабаларнинг иктисодий холати хамда университетнинг молиявий холатига хам ботлик.

Европа ва Осиё мамлакатларида франчайзинг моделига асосан учинчи, томон яъни иш берувчи, олий таълимнинг асосий кисмини молиялаштирувчи (франшиз) ва

ИКТИСОД ВА МОЛИЯ / ЭКОНОМИКА И ФИНАНСЫ 2017, 5

2-расм. Айрим мамлакатларда таълим кредитларининг энг юк,ори фоиз ставкалари1.

Япония

Англия

Япония

юкори курсларда укиш ва ишлашни ташкил этувчи корхоналар катнашади.

Бунинг афзаллиги куйидагиларда ифода-ланади:

• давлат бюджети маблати тежалади;

• битирувчи олий малакали мутахассис-ларнинг иш жойлари билан таъминланиши, мехнат ва олий таълим хизматлари бозор-лари муносабатларининг узаро мувофикликда амалга оширилиши таъмин-ланади;

• корхоналар, иш берувчилар талабларига ва заруриятларидан келиб чиккан холда таълим берилади;

• олий таълим мутахассисларини тайёр-лаш харажатлари корхоналар томонидан копланади;

• олий таълим ихтисослиги буйича мута-хассислар тайёрловчи олий укув юртлари ишлаб чикариш корхоналари билан хамкор-лик битимига эга буладилар;

1 Куйидаги адабиётлар асосида муаллиф томонидан тузилган: Гурьянов А.П. Международные системы образовательного кредитования. ВЕСТНИК ОГУ №3 (109), 2010 г. март, -с. 30-31; Экономические инструменты повышения доступности высшего образования. Бюллетень о сфере образования. Аналитический центр при правительстве Российской Федерации. 2015 г. сентябрь, -с. 16, Воссентшайн Х. Студенческие гранты и доступность высшего образования. Социальная дифференциация высшего образования. / Отв. ред. Шишкин С.В. Независимый институт социальной политики. - М., 2005. -С. 323-378.; http://darakchi.uz/uz/article/6411-6^а^а1аЬа1агда-а|га^1дап^аПт-к^Шап-ха_||гл-357-mlrd-sumni-tasnkil-etdi

Германия Финландия Голландия Узбекистон

• талаба олий таълим олишга кушимча иш хаки топиш ва келажакда ишлаши лозим булган жойга урганиб боради.

Гарчан франчайзинг модели маълум ютукларга эга булса хам, Нидерландия олий мактаблари, АКШнинг корпоратив бизнеси ва олий укув юртларида ундан кичик хажм-ларда фойдаланилади.

Европада янги якка таълим хисоби модели кулланилмокда. Бу модель ота-оналарга усиб келаётган фарзандларига олий маълумот олиш учун зарур маблатларни нафакат жамтариш, балки сутурта туловлари хисобидан амалга ошириш кулланилмокда.

Бразилияда ижтимоий ва хусусий олий укув юртларида олий малакали мутахассис-лар тайёрланмокда. Ижтимоий олий укув юртларида олий таълим олиш бепул булиб, улар асосан сухбатлар тарикасида кабул килинади. Шу билан бирга куп олий укув юртлари урта мактабдаги тест натижалари-дан фойдаланадилар, юкори натижа олган-лар талабаликка кабул килинадилар.

Бразилияда хукумат томонидан махсус талабаларни молиялаштириш фонди ташкил этилган. Бу фонд олий таълим олиш учун хаммага тенг шароит яратишга хизмат килади. Ёшларни олий таълим олишини

ИКТИСОД ВА МОЛИЯ / ЭКОНОМИКА И ФИНАНСЫ 2017, 5

к,уллаб-к,увватлаш куйидагича амалга оши-рилади1:

• 10 минимал иш хаки олувчи уй хужалиги ёшлари молиялаштириш фондидан 100 фоиз молиялаштирилади;

• 11-15 минимал иш хаки олувчи уй хужалиги бу фонддан 75 фоизгача молиялаштирилади;

• 16-20 минимал иш хаки олувчи уй хужалиги бу фонддан 50 фоизгача фойдала-ниш хукукига эга булади.

Талаба олган кредити учун хар уч ойда 50 долларгача, укишни битиргандан сунг 18 ойгача имтиёзли асосда туловни олиб боради. Туловнинг колган кисми 13 йил ичида маълум боскичларга булиниб, кели-шилган холда амалга оширилади.

Бразилияда олий таълим очиклиги хамда ахолининг ижтимоий ахволидан катъий назар олий таълим олиш имкониятини ошириш максадида талабаларни молиявий куллаб-кувватлаш учун махсус фонд ташкил этилган. Ушбу фонд 2010 йилда уз фаолиятини бош-лаб, 75,9 мингта, 2012 йилда 368,8 мингта,

2013 йилда 423 мингта шартнома тузилган,

2014 йилда бу курсаткич турт баробарга ошган. 2010-2015 йиллар давомида киймати 44,0 млрд. долларга тенг шартномалар тузилган булиб, шундан 11,0 млрд. доллари тутридан-тутри олий таълим муассасаларига молиялаштириб берилган.

Японияда давлат олий таълим муассаса-лари жуда кам хамда давлат олий таълим олишнинг ярмини молиялаштиради. Японияда талабалар йилига 7-12 минг АК.Ш доллар харажат килишади. Одатда талабалар молиявий ёрдам сураб Япония стипендия фондига мурожаат килишади. Ушбу фонддан карзга фоизсиз ва 3%гача таълим кредитлари олиши мумкин2.

1 Экономические инструменты повышения доступности высшего образования. Бюллетень о сфере образования. Аналитический центр при правительстве Российской Федерации. 2015 г. сентябрь. -С. 16.

2 Гурьянов А.П. Международные системы образовательного кредитования. ВЕСТНИК ОГУ №3 (109)/ 2010 г. март. -С. 30-31.

Ишлаб чикариш кучларини такрор ишлаб чикаришда олий таълим хизматларининг асо-сий вазифаси бозор муносабатлари талабла-ридан келиб чиккан холда миллий иктисодиёт тармоклари учун олий малакали мутахассислар тайёрлашни амалга ошириши керак. Ишлаб чикариш жараёнини инкирозсиз олиб боришни ташкил этишда унинг асосий омили булган инсон капитал-лашувининг усиб бориши алохида ахамиятга эга.

Фикримизча таълим кредитларини такдим этиш дастурларида давлатнинг иштирок этиши, кредитларни кайтаришни таъмин-лашда давлат ролининг ошириб бориши мухим ахамият касб этади.

Олий таълим тизимида тахсил олаётган ёшларни молиявий куллаб-кувватлашнинг ривожланган мамлакатлар тажрибаларидан келиб чикиб куйидагиларни амалга ошириш максадга мувофик:

• талабаларни молиявий куллаб-кувват-лашнинг янги шаклларини ташкил этиш, жум-ладан, талабаларни молиявий куллаб-кув-ватлаш учун молия вазирлиги хузурида махсус жамтарма тузиш буйича конуний хукукий асосларни ишлаб чикиш ва амалиётга татбик этиш;

• кредитни кайтариш ва фоиз ставкала-рини кайта куриб чикиб, кредит фоизи ва кредитни талаба укишни тугатгандан кейин камида бир йилдан сунг амалга ошириш;

• кредит фоиз ставкаларини мамлакатда инфляция даражасидан келиб чикиб белги-лаш;

• олий таълимни молиялаштиришда франчайзинг моделидан фойдаланиш учун хукукий асосларни ишлаб чикиш ва амалиётга боскичма-боскич жорий килиш;

• «Мехрибонлик уйлари»да тарбиялан-ганлар, болаликдан I ва II гурух ногиронларга фоизсиз хамда кам таъминланган оила фар-зандларига имтиёзли кредит такдим этиш.

ИКТИСОД ВА МОЛИЯ / ЭКОНОМИКА И ФИНАНСЫ 2017, 5

Адабиётлар:

1. «Олий укув юртларида тулов-контракт асосида укиш учун таълим кредитлари бериш тутрисида»ги Низом. // Узбекистон Республикаси Вазирлар Мах,камасининг 2013 йил 11 декабрдаги 327-сонли карори тах,ририда. УР КХТ, 2013 й., 50-сон, 654-модда.

2. Баирампас Т. Образовательный кредит в России: быть или не быть? // «Качество образования», 2012, № 11. -С. 10-14.

3. Камионка В.В. Перспективы внедрения новой модели образовательного кредитования в Российской Федерации. // «Финансы и кредит», 2012, № 31. -С. 34-39.

4. Диденко Д.В., Ключарев Г.А. Образовательное кредитование в России: состояние, проблемы, пути решения. // «Финансы и бизнес», 2010, № 1. -C. 142-160.

5. Зидерман А. Роль образовательных займов в расширении доступности высшего образования. Социальная дифференциация высшего образования. Независимый институт социальной политики. - М., 2005. -С. 281.

6. Гурьянов А.П. Международные системы образовательного кредитования. ВЕСТНИК ОГУ №3 (109)/2010 г. март. -С. 30-31.

7. Макашина О.В., Чистилина М.А., Практика государственной поддержки предоставления образовательных кредитов в россии и за рубежом. // «Вестник ИГЭУ», 2011, вып. №1. -С. 4.

8. http://darakchi.uz/uz/article/6411-6-oda-talabalarga-ajratilgan-talim-kreditlari-xajmi-357-mlrd-sumni-tashkil-etdi

9. Айдрус И.А., Филиппов В.М. Мировой рынок образовательных услуг. - М.: РУДН, 2008. -С. 194.

10. Экономические инструменты повышения доступности высшего образования. Бюллетень о сфере образования. Аналитический центр при правительстве Российской Федерации. 2015 г. сентябрь. -С. 22.

11. Воссентшайн Х. Студенческие гранты и доступность высшего образования. Социальная дифференциация высшего образования. / Отв. ред. Шишкин С.В. Независимый институт социальной политики. - М., 2005. -С. 323-378.

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.