Choice of word and ways of word-building in the works by Mukhammad ikbol Lohuri Текст научной статьи по специальности «Языкознание и литературоведение»

УДК 82 ББК 83.3

НИГОХ,Е БА ШЕВАИ Сулаймон Анвари, дотсенти кафедраи забони

ВОЖАГУЗИНИВУ тоцики ва усули таълими забон ва адабиёти

ВОЖАСОЗИИ ИЦБОЛИ тоцикиДонишгоуимиллии Тоцикистон

ЛОХ,урИ (Тоцикистон, Душанбе)

ВЫБОР СЛОВА И СПОСОБЫ Сулаймон Анвари, доцент кафедры

СЛОВООБРАЗОВАНИЯ В таджикского языка и методики преподавания

ПРОИЗВЕДЕНИЯХ таджикского языка и литературы ТНУ

МУХАММАДА ИКБОЛА (Таджикистан, Душанбе) ЛОХУРИ

CHOICE OF WORD AND Sulaymon Anvari, Associate Professor of the

WAYS OF WORD-BUILDING department of the Tajik Language and Methods of

IN THE WORKS BY Teaching Tajik Language and Literature under the

MUKHAMMADIKBOL LOHURI Tajik National University (Tajikistan, Dushanbe)

E-MAIL: saidzoda1968@mail.ru

Калидвожа^о: эцодиёти Му%аммад Ицболи Ло%ури, забони форсии тоцики, калимасози, каломи шоирона, калимаи мураккаб

Зикр гардидааст, ки %арчанд забони модарии Му%аммад Ицбол забони урду буд, у барои баёни афкораш дар забони шеър лисони Руми ва Х,офиз - забони форсии тоцикиро интихоб кардааст. Ицбол забони форсии тоцикиро на тан%о барои баён афкори амици фалсафи истифода бурдааст, балки дар рушди ин забон, хосса дар калимасозии он са%ми арзанда гузоштааст. Дар забони шоиронаи Ицбол маф%ум%ои сухан ва забон мацоми махсус доранд. Таъкид шудааст, ки шоир имконият%ои калимаофаринии вожа%ои мазкурро дар сохтани калима%ои нави мураккаб фаъолона истифода бурдааст. Маводи гани аз эцодиёти шоир, ки аз ма%орати бесобицаи у дар офариниши ибора%ои мацози бо истифодаи вожа%ои забон ва сухан ша%одат меди%ад, зикр ва гуру%банди шудааст. Нацши вожа%ои мазкур дар офаридани ташбе%оти игроцофарин мавриди та%лил царор гирифтааст.

Ключевые слова: творчество Мухаммада Икбола Лохури, таджикско-персидский язык, словообразование, поэтическая речь, сложное слово

Отмечается, что, хотя родным языком Мухаммада Икбола был язык урду, для изложения своих мыслей на языке поэзии он избрал язык Руми и Хафиза - таджикско-персидский. Икбол не только использовал таджикско-персидский язык для изложения глубоких философских размышлений, но и внес весомый вклад в развитие этого языка, особенно в словообразование. В поэтическом языке Икбола особое место занимают понятия «слово» (сухан) и «речь» (забон). Подчеркивается, что поэт активно использует словообразовательный потенциал указанных единиц для создания новых сложных слов. Приводится и классифицируется богатый фактологический материал из творчества поэта, свидетельствующий о его мастерстве в создании метафорических

словосочетаний с лексемами «забон» и «сухан». Анализируется роль указанных слов в создании необычайно красивых сравнений.

Key words: the creation of Mukhammad Ikbol Lohuri, Tajik-Persian language, word-building, poetic speech, compound word

Though Mukhammad Ikbol's mother tongue was Urdu he chose the language of Rumi and Hafiz - that of Persian-Tajik for transposition of his thoughts and ideas. Ikbol not only used Tajik-Persian for reproduction of his profound philosophical meditations, but he made a weighty contribution into the development of his language either, especially in word-building. The notions "word" (sukhan) and "speech" (zabon) occupy a special place in Ikbol's poetic language. It is underscored that the poet actively uses the word-building potential of the units in question for a creation of new compound words. The author adduces and classifies rich factological material from the poet's creation testifying to his mastership in coining metaphorical word-combinations with the lexemes "sukhan" and "zabon". The author analyzes the role of the pointed words in a creation of unusually fine similes.

Аллома Мудаммад Икбол барои мардуми форсизабон аз чедрадои басо гиромй аст ва ин гиромидошти шоир бештар бад-он хотир аст, ки у макоми суханро боло бурд ва «чун сабо бар сурати гулдо танид», балки «гута андар маънии гулзор зад» ва дикмати ашёро фаро гирифт, дарфу савту каломро монанди тойир ба парвоз овард ва ниёзи муштариёни маърифатро ба чинси пурарзиши сухан баровард.

Мудаммад Икбол бо медри забон ва адаби форсй-точикй камол ёфт, бо ишку алокаи зиёд илму дикмати ниёгонро омухт, бо дамон чазабаи мудаббат дар замири вучуд фуру рафт ва дисси худшиносиву чадонфадмияшро тавсеа бахшид. Мутолиаи мудовим ва пажудишдои жарфи фардангиву сиёсй накши суханро пеши руяш бештар чилвагар намуданд. Тадричан ба ин арзиши маънавй аз равзанаи ихлос нигарист ва талош кард, то сухане бигуяд муносиби ниёздову хостадои ичтимоии худ. Ва расидан ба ин дадафро дар фаро гирифтани ганчинаи дониши абармардони арсаи илму фарданги чадон дарёфт, ки мутафаккирони форсу точик бо хираду заковати азалии хеш дар сафи он гуруд карор доштанд. Дар ин маврид икболшиноси точик Шарафбону Пулодова гуфтааст:

«Аз шиносой бо китобхонадои машдури Аврупо, мусташрикини маъруфи инглису олмонй ва тадкикоти ондо Икбол бовар досил кард, ки ба олами илму адабиёти Аврупо нисбат ба осори дар дигар забондои Шарк таълифгардида асардои форсизабонон бештар род ёфтаанд, осору афкори Ч,алолиддини Румй, Саъдй, Х,офиз, Умари Хайём барин бузургони адабиёти форс калби шуарои номвари Гарбро тасхир кардаву дар эчодиёти эшон накши хоссе низ гузоштаанд. Он фикру акоид, сухтандову сохтандо ва озу ниёздое, ки дар назми Икбол ифода меёфтанд, на факат ба диндустониён, балки ба кулли мардуми Шарку Гарб тааллук доштанд. Бинобар ин, шоир бо дарназардошти вусъату падно ва имкониятдои дохилии забони форсй дар эчоди шеър ба ин забон мурочиат кард: Порси аз рифъати андешаам Дархурад бо фитрати андешаам [1,9]. Шоир худ ин маъниро эътироф доштааст ва байти мазкур муайиди гуфтаи мудаккик Шарафбону Пулодова ва мост. Вокеан, каломи форсй-точикй бо «фитрату

pu^ta™ aHgema»-H hh aguSu KaMHa3up co3rop OMaga SygaacT, kh gap Sweep ^ohh amtopu xem So cunoc a3 hh MaB3yt egoBap MemaBag.

OMy3umu Ta^puSau э^ogнн, SaBH^a ax,iu KaiaMH $opcy to^hk, cexpu cyxaHH эmон ycTog HKSoipo Sa TaxpuK OBapg. Hh aHre3a, a3 hk cy, omhah TaBiugu ocopu ^apoBOHH agaSuBy $aica$H Sa 3aSoHH hoSh $opch-to^hkh rapguga Somag, a3 cyHH gurap, So3ryHH cax,MH y gap HHKumo^u agaSueTH $opch-to^hkh gap x,aB3au X,HHgy noKHcTOH x,ucoS MeeSag. na^yxumrapu noKHCTOHH MaH3ypyix,aK Sap hh Ha3ap acT, kh «metpu $opcH gap X,HHgy noKHCTOH Sa By^ygu Mapx,yM aniOMa Myx,aMMag HkSoi My3aHHH Ba opocTa myg. Ban Ha TaHx,o HKe a3 Sy3yprTapuH myapou ^opcuryHH noKHCTOH Max,cyS MemaBag, SaiKH Soag ypo SexrapuHH myapou ^opcuryHH acpu x,O3up myMypg. Ban Ha TaHx,o 3aSoHy agaSueTH ^opcupo gap X,HHgy noKucroH 3HHga Hurox, gomT Ba OHpo TapBH^y paBHaK gog, SaiKH metpu ^opcupo Sa Myrnaxou KaMOi pacoHHgaacT» [1,10].

Hh «Sapax,MaH3ogau paM3omHOH PyMy TaSpe3» [1,10] x,aHroMH Sa pumTau cyxaH KamugaHH Macouiu nenugau cuecuBy h^thmoh Ba $apx,aHruBy HKTucogH gap 3aMHHau TaKOMyiy pymgu x,yHapu TacBuprapH hh3 Kopx,ou koShih TaBcu^y TaM^ug aH^OM gogaacT. ^Ke a3 hhx,o эtтннo Sa ^oHroxu 3aSoH gap 3HHgarucT. A3 x,aMHH gugrox, Sa Saxpu SeKapoHH cyxaH naHr 3ag, a3 oh ^ap^o gyppy ryx,ap ^apoBOH Sa gacT OBapg Ba So cy^OHH aHgema Sa koihSh SaeH co3ropamoH coxt Ba x,ap$H Hory^Tapo So meBau ocoh ago Kapg.

«CyxaHryH»-u HkSoi «TH^iaKH SapHOBy nup acT» [2,134] Ba KaiOMH ypo «coieBy Mox,e HaSomag» [1,237]. Bo x,aMHH aHgema Ba So x,aMHH ^yptaT Ba a3MH pocux o3hmh MangoHH x,yHap rapguga, rye kh gap x,y3ypu Myiiou PyM, Attop, X,o$H3 Ba coupuH xoMa^apcoH KapgaacT.

y a3 co^aTH rycTapgau 3aSoHH nopcH ucTH^oga HaMyga, «cag HOiau maSrup», «cag cySx,u Saioxe3» Ba «cag ox,h mapappe3» [2,25] - po KypSoHH hk metpu guiOBe3 HaMygaacT, oh ryHa metpe, kh So raHOBaTH MatOHH Ba So $acox,aTH SaeH TaBa^yxu Kyiiu $opcu3aSoHOHpo Matry$ gomTaacT.

flap MaBpugu amtopy ocopu hh aguSu rapoHMoa Ba nupagacT coi^ocr, kh ax,iu KaiaM Sax,c gopaHg, gap hh $ypcaT mo Mexox,eM, kh cyx,SaTpo nupoMyHH BH^aru^ou x,yHapu cyxaHO^apuHHH y ugoMa SugHx,eM. A3 ^yMia, gap HaBHmTax,OH HkSoih ^ox,ypH TaBcu^H iaooH Ba cyxaH ^oHroxu moucra gopag. A3 capoMagoHH agaSueTH nopcuu gapH rupu^Ta to ygaSoH uSragou cagau xx gap cuTOumu hh ap3Hmx,OH mhiih ^apoBOH aHgap3 ry^TaaHg, x,aTTO uggae a3 ohoh ^acie a3 pucoiaBy gocTOHH xempo Sa hh MaB3yt hxthcoc gogaaHg. Ammo Myx,aMMag HkSoi gap hh 3aMHHa ry^Topu 3uege HagomTa Somag ^aM, a3 y naHg SaHTH xoHgaHH Mepoc MOHgaacT. Oh aHgap3ryHa^ou aiiOMau Sy3ypru uSTHgoH cagau XX aSeTH 3ep MeSomaHg: CyxaH dypywm магy, dap mapu^u epu Kyw,

Ku cy^damu MaHy my dap M-a^oH Xydoco3 acm [1,221].

***

KaMxypy KaMxody кaмгy$mор 6ow, rupdu xyd гapдaндa uyH пapгop 6om [1,450].

X,ap$u 6adpo 6ap na6 oeapdaH xamocm, Kofiupy MybMUH yaMa xanK,u Xydocm [1,452]. To ^oe kh MegoHeM, aguSoHe, kh a3 TaSopu ^opcuryeH HaSygaaHg, gap $a3HiaTH 3aSoHH ^opcH-gapH-TO^HKH Ba e gap xaiKH KaiOMH MaB3yH KaM uSpo3H aKHga KapgaaHg,

лекин Мудаммад Икбол натавонистааст, ки аз шайдойй ва шефтагии хеш нисбат ба ин забони «миррихиён» [Бар лаби миррихиён \ap4)ii дapй, 1,385] сукут ихтиёр кyнад: Хиндиям, аз порсй бегонаам, Моуи нав бошам, тиуипаймонаам. Хусни андози баён аз ман мацу, Хонсору Исфауон аз ман мацу ....[1,28]. Гарчй уиндй дар узубат шаккар аст, Тарзи гуфтори дари ширинтар аст [1,28]. Е ***

Ин уама хоб аст ё афсунгарй,

Бар лаби миррихиён уарфи дари [1,385].

Матолиби дигаре, ки пиромуни ондо судбат дар миён ходад буд, корбурди вожа ва таркиботи баёнгари мафодими зябон ва cyxaH аст, ки дар ашъори шоир бисёр ба чашм мехyранд. Дар ин чидат нигоди эшон тоза аст, датто худ саъй кардааст, ки ин шеваи офаринишро ба хонанда талкин намояд. Чунончи, мефармояд: Ба уар замона ба услуби тоза мегуянд Хикояти гами Фаруоду ишрати Парвиз [1,218].

Хунук инсон, ки цонаш бецарор аст, Савори роувори рузгор аст. Кабои зиндагй бар цоматаш рост, Ки у навофарину тозакор аст [1,183].

Дар асоси таълифоти зерини ин адиби нуктасанч ва мутафаккири гуногунандеш, ки дар «Куллиёти форсй»-эшон гирд омадаанд, мавзyи манзури назар баррасй ходад шуд: «Асрор ва румуз», Паёми Машрик», Забури Ачам», «Бандагинома», «Ч,овид-нома», маснавии «Пас чй бояд кард, эй аквоми Шарк?», «Мусофир» ва «Армугони Х,ичоз» [1].

Водиддои баёнгари мафдумдои зя6он ва cyxaH дар ганчинаи лугати осори Мудаммад Икбол мавкеи намоён доранд. Ондоро аз чидати пайдоиш ба ду гуруд чудо кардан мумкин аст: унсурдои бунёдй (форсй-точикй) ва иктибосй. Вожадои дастаи аввал боз ба ду зергyрyд таксим мешаванд: водиддое, ки бевосита мафдуми суханро мефадмонанд ва водиддое, ки баёнгари ин мафдум низ шудаанд. Забон , cyxaH, гуФт, гуФтя, ryфтоp, гуфтугу дастаи якум ва зергyрyди аввалро ташкил медиданд. Ин калимадо низ аз лидози мансубият ба ачзои ё диссадои нутк ду навъ мешаванд: вожадои мутааллик ба боби исм ва вобаста ба феъл. 1.1.1. Кялимяи зя6он бо вожяи cyxaH хяммяъност: Забони мо-гарибон аз нигоуест, Хадиси дардмандон ашку оуест [1,526].

Вожаи зя6он дар таркибдои мачозй низ истифода шудааст: зя6он дaлеp 6удян [тавони забон дар баёни андеша ё максуд, 1-264], зя6он някушодян [сухан ошкор нагуфтан, 1- 221], зя6он лapзидaн [тоби баёни маънии мураккаб ё, ба кавли Мудаммад Икбол, мяънии печдоpро надоштани зя6он, 1-160]. Бо истифода аз усулдои маъмули калимасоз бо ин вожа исм ва сифати дигар пайдо шудааст, монанди хямзя6он [1,394], безaбонй [1,289], зя6ондон [1,539] кямзя6он [1,121]. Доираи корбурди калимаи сухян нисбатан густарда аст. Бо вожаи сухан таркибдои мачозии бештар ба назар расид, амсоли сухян capoiínah [Дигар сухан насарояд зи гоибу мавчуд, яъне сухан на^яд, ба

TatSupu MapgyMH, ran Ha3aHag, 1-207], cyxaH gapo3 KapgaH Sweep cyxaH ry^TaH, 1, 285], cyxaH rycTapgaH [So mapx,y Ta^cra cyxaH ry^TaH, 1,247], cyxaH To3a 3agaH (cyxaHH HaB ry^TaH, 1, 272], 6a cyxaH BoHapacugaH [gapKH MatHH HaKapgaH, Sa ^s^mh cyxaH HapacugaH, 1, 272] , cyxaH pa$TaH [cyx,SaT Sa MueH OMagaH, ran KymogaH gap Sopau HH3e, 1, 511], cyxaH xh^o6 mygaH [cyxaHe, kh omH^ gap x,y3ypu MatmyK ry^Ta HaTaBOHag, 1209], cyxaHpo co^y mox Ha6ygaH [atHe cyxaH nup mygaH Hagopag, 1, 237], cyxaH opocTaH [Hh cyxaH opocTaH Sex,ocra acT-ry^TaH, atHe 3eSo SaeH KapgaHH cyxaH, 3hhst gogaHH cyxaH, 1, 446], cyxaH HaKapgaH [cyxaH Hary^TaH, 1,394], a3 cyxaH oHHHaco3 KapgaH [gacT Sap cyxaH e^TaH, Sa cyxaH Myca.raaT mygaH, 1-75], cyxaH aHgap ry^y rupex 6acTaH [cyxaHpo ry^Ta e SaeH Kapga HaTaBOHucTaH, 1,526] Ba cyxaH 6a ^a6 pacugaH: Ea na6 pacud Mapo oh cyxaH, ku HamaeoH гу$т, Ea yaupamaM, ku fia^eyom wayp xoMywand [1,283]. Sa KuecH MatHHH khhohbhh ^oh 6a ^a6 pacugaH, cap oMagaHH cyxaH, 6a ^ym oMagami cyxaH, Ba^e Ma^o™ 6aeHH oHpo HagomTaH э^оg mygaaHg.

flap MueHH TapKuSoTH MaBpugu Saxc TatSupu cyxaH geBoHarn gomTaH e cyxaH geBo-Harfl 6ygaH Sem TaB3e^Ta^aS sct. X,o.io Sa ^onroxu oh gap msth MyTaBa^ex, MemaBeM: Eapгu гyn pa^uH 3u Ma3MyHu MaH acm, Mucpau MaH qampau xyHu MaH acm. To HanuHdopu cyxaH дeeoнaгucm, ffap KaMonu uh ^yHyH $apзoнaгucm [1,140].

Ea aHgemau mo, Mypog a3 ucTHopau cyxaH geBoHarn (gomTaH e 6ygaH) cyxaHH SageecT Sa 30x,up a3 xupag gyp, smmo Sa Ma3MyH MyToSuK Sa aK^y mshthk. ^tHe gap KaMonu hh ^yHyH ^apioHaifi эx,cоc MemaBag, atHe cyxaHH hhx,oat Sa^aHg, kh gap roara BopacTarH Sa Ka^aM OMagaacT.

My^aMMag HkSo^ a3 hh ryHa cyxaHx,0H Sa caSKH MaB.roh0 O^apuga Sucep gopag. EaHTH 3ep x,aM TaKpuSaH Sa hh MatHucT:

Oap30Ha 6a гy$mopaм, deeoHa 6a KupdopaM, A3 6odau um^u my yywepaMy MacmaM MaH.

CyxaHy geBOHarH, Sa^KH cyxaHryHHBy geBOHarH, $ap30HaruBy H0$ap30HarH, xymepuBy MacTH a3 TaHocySu Ka.roM Saug HecTaHg.

«fleBOHa Sa hcth.tox,h myapo KapuS Sa MatHHH umK acT» [3,275]. fflapxu X,acaH AHBapH x,aM $HKpu Mopo Tatnug MeHaMoag: «fleBOHa Sucep MymTOK Ba a.roKaMaHg; omuK» [4, 3495], atHe cyxaHe, kh So KaMO^u umK э^оg mygaacT.

Eo naHBacraHH cH$aTx,0H gujHumuH [1,188], HapM [1,207] Ba Hary^ra [1,241] Sa BO^au cyxaH hSopoth Bac^H TapKuS e^TaaHg, kh gap HaTH^a MHKgopu x,aMnyHHH TapKuSoT gap 3aSoHH «KyMHeTH $opcu»-H moup a$3ygaacT.

HkSo^h ^ox,ypH gap TamaKKy^u BO^a^OH MypaKKaS hh3 a3 Ka^HMau cyxaH Ba gurap yHcypx,OH rpaMMaTHKH ucTH^oga KapgaacT. Hcmh MatHHH cyxaHco3fl: Po3yoe, ku HuyoH 6yd, 6a 6o3op a$mod, Oh cyxaHco3uey oh a^yMawpou pa$m [1,226].

Ba cu$aTx,oe, kh So BO^au cyxaH Ba 3ap$x,OH aHgaK Ba KaM [aHgaKcyxaH, 1, 406; KaMcyxaH, 1,290] MyToSuKH KOugau MatMy^H Ka^HMaco3H SyHeg e^TaaHg, ryBO^H catHH aguS gap 3aMHHau B0^ac03K MeSomaHg.

MypaTTuSoHH «Oapx,aHru 3aSoHH to^hkh [5] a3 B0^ax,0H 3HKpe^Ta TaH^o so MaKy^au ^yraBHH KaMcyxaH (5-1, 536] mo^ug [a3 OupgaBcH] OBapgaaHgy Sac. Э^тнмо^aн, Ka^HMOTe, kh mo a3 «Ky^^ueTH $opcH» Sapry3ugaeM, nyH MagpaKH ^yraT a3 goupau эtтнSоpн gurap ^ap^aHrHHropoH gyp HaMOHga SomaHg, aMMO mo, So

110

дарназардошти чомеъияти«Фарданги забони точикй», ки дар асоси манобеи фаровон мyраттаб гардидааст, ба ин маъхаз такя кардем.

Дар силсилаи лугот бо вожаи cyxaH cyxaHry [исми мyраккаб аз исму феъл], ки дар забони форсй-точикй роич аст, бо таркиби васфии 6ул6ул- catnip мадзи забони шоир бyда, аммо дар лyгатнома наомадааст:

Fанй - он сухангуйи булбулсафир, Навосанци ^шмири минуназир [1, 205].

Дар назми Икболи Лодурй вобаста ба макулаи лугавии cyxaH таркибдое, аз кабили гесуи cyxaH, мaйи cyxaH, нaкди cyxaH, сози cyxaH, сузи cyxaH, тоби cyxaH, токи cyxaH ва чи^и cyxaH мушодида шуданд, ки, аз чумла, дар дини тадкики дамин чидати забони ашъори шоирони давзаи варорУдии забонии форсй-точикй-Х,аким Носири Хусрави ^убодиёнй [б] ва Х,очй Хусайни Кангуртии Хатлонй [7] пеши назар наомаданд.

Мудаккики маъруфи точик Саидкул Сабзаев зимни омузиши эчодиёти Носири Хусрав дар мавриди «иборадои мачозии дар заминаи ташбеду истиора ва муболига эчодшуда» [8] бадс ороста, чунин ифодадоро аз руйи маънии чузъдо ва вазифадои грамматикй ин гуна тасниф кардааст:

«Иборадои мачозие, ки аз ду исми моддй иборатанд ва исми дуюм, ки исми якумро тавзед медидад, исмест, ки ба он ашё содиб буда наметавонад, вале шоир ба он ашё мачозан хислати дигари ба исмдои мушаххас оидбурдаро додааст» [Мисол, capи pиштa- С. А. , 8,38] ва «иборадои мачозие, ки аз ду исми маънй иборатанд, вале яке ба хосияте молик гардида, хусусияти мушаххасй мегирад» [Мисол, aндyxи 4a^-С. А., 8, 40].

Мисолдои дарёфткардаи моро низ ба дамин ду гуруд, ки зикр шуд, чудо кардан мумкин аст: ^уи cyxaH, токи cyxaH, мaйи cyxaH, чинcи cyxaH, този cyxaнpо ба гуруди якум ва нaкди cyxaH, cyзи cyxaH ва тоби cyxaнро ба гуруди дуюм. Аммо Хусрави Фаршедвард далелдои фавкро «ташбедот ва истиороти муканно» номидааст, ки «мушаббадро чисмдор менамоёнанд» ва тавассути ондо «маънии хубу нодира ба вучуд меояд» [9, 509].

Модияти нуктаи назардои ин ду донишманд якест, зеро ташбеду истиора ва кинояву муболига дам аз навъдои мачозанд. Ба назари мо, мудим ин аст, ки Икбол дар халк ё гузиниши водиддои лугавй дам мубтакир буда, дам нигоди тоза доштааст. Дар дар китъа шеъри у раъйи тозачуйиву тозагуйй эдсос мешавад. «Вакти он аст, ки оини дигар тоза кунем» [1,22б]-гуфтандои шоир хулосаи моро кувват мебахшад.

Акнун таъбирдои мачозии номбурдаро, ки бар асоси ташбеддои игрокофарин [9] бунёд ёфтаанд, тавзед ходем дод.

1. Ташбеди игрокофарин барои ороста ва зебо нишон додани мушаббад:

Агар сухан %ама шурида гуфтаам, чй ацаб, Ku х,ар кй гуфт зи гесуи у, парешон гуфт [1,264].

2. Ташбеди игрокофарин барои баёни маншаъ ва лаззати мушаббад:

Эй ту аз токи сухан масти мудом, Гар туро ояд муяссар инмацом [1,427].

Биё, ки ман зи хуми пири Рум овардам

Майи сухан, ки цавонтар зи бодаи инабист [1,216].

3. Ташбеди игрокофарин кадр, бадо ва арзиши мушабадро мефадмонад:

Иёри маърифати муштарист цинси сухан,

Хушам аз он, ки матои ман касе нахарид [ 1,213].

4. Ташбеди игрокофарин василаи ичро, адо ва ба дадафрасандаи мушаббадро мефадмонад:

Нагма куцову ман куцо?-Сози сухан бауонаест, Суйи цатор мекашам ноцаи безимомро [1,260].

5. Ташбеди игрокофарин омили муассирии мушаббад мебошад:

Сузи сухан зи нолаи мастонаи дил аст, Ин шамъро фуруг зи парвонаи дил аст [1,219].

6. Ташбеди игрокофарин барои намоёндану дурахшу чилои мушаббад:

Зи муштоцон агар тоби сухан бурдй, намедонй Мууаббат мекунад гуё нигоуи безабонеро [1,260].

7. Ташбеди игрокофарин ба арзиши ичтимоии мушаббад [1,1б] далолат менамояд:

Эй миёни кисаат нацди сухан,

Бар аёри зиндагй уро бизан.

Фикри равшанбин амалро раубар аст,

Чун дурахши барц пеш аз тундар аст [1,17].

1. 2. а. Болотар ёдрас гардидем, ки як кисми вожадо тадричан дар адои маънои сухан омадаанд. Чунончи, аз феъли гуфт (аз масдари гyфтaн) тавассути пасванди исм-сози^ исми амал ва долати гyфтоp [10,112] сохта шудааст ва дар забон ба мафдуми cyxaH гyфтaн; cyxaH, кялом [4-б, б198] мустаъмал аст. Мудаммад Икбол гyфтоpро чун муродифи вожадои зябои ва cyxaH дар осори худ бисёр кор фармудааст. Барои мисол, онро дар таркиби мачозй-гyфтоp pеxтaн (сайли оташ аз гуфтор рехтан): Сурати барце, ки бар куусор рехт, Шайх сайли оташ аз гуфтор рехт [1,38]. овардааст, ки шиддати чараён ва фасодати суханронии Шайхро мерасонад. Икбол аз иборадои гyфтоpи нapм [Х,илолй, 5-1,300] ва гyфтоpи кям [?-С.А.], ки чузъдои дуюм сифат ва зарф мебошанд, сифати мураккаб- нapмгyфтоp [1,108], кaмгyфтоp [1,450] созмон додааст, ки, он гуна ки кисман ишорат ёфт, чойи дар ду дар «Фарданг...» холист. Аммо бо пасванди исмсозй-й аз ин навъи калимадои мураккаб-сифатдо исми маънй (шухгуфторй) сохтааст, ки мо ба тааллук доштани он ба калами шоир шак надорем:

Душ рафтам ба тамошои хароботи Фаранг, Шугуфтории ринде дилам аз даст рабуд [1, 234].

Гyфтоp (исм) бо мавсуф (caxбонй) корбурд дорад: Аъцамиро асли аднонй куцост, Гунгро гуфтори са^бонй куцост?! [1,354].

Шоиp вожаи гyфтоpро дам монанди калимаи cyxaH дар таркибдои изофии истиоравй ба кор бурдааст. Ляззяти гyфтоp (ташбед муассирй, зебой ва нафосати мушаббадро баён мекунад, 1, 27; 1, 389], оинaи гyфтоp [ташбед покй, сафо ва чилои мушаббадро баён мекунад, 1, 221; 1,245], теги гyфтоp [ташбед буррой ва дадафмандии мушаббадро баён мекунад, 1,414].

Мудаммад Икбол аз вожадои даммаънои cyxaH, ки аз бахшдои гуногуни калом, аз чумла аз феъл (асоси феъли замони гузашта- гуфт) ва феъли дол, ки бо усули калимасозии, ба истилод конверсия [10,130], ба исм [10,130] гузоштаанд, низ барои таъмини салосату фасодати забони ашъори хеш кор гирифтааст: Гуфтаму уарфам зи маънй шармсор, Шикваи маънй, ки бо уарфам чй кор? [1,70].

ii2

Ман «бале» дар пардаи «ло» гуфтаам, Гуфтаи ман хуштар аз ногуфтаам [1,406].

Гуфтугу чуз аз маънидои 6a хaмдигap гяп зядян, сухбят, мусохибя, мубохися ва гайра дар каломи Икбол ба мавкеи сухан дам омадааст: Гуфтугуйи хусрави волонажод Боз бо ман цазбаи саршор дод [1,495].

Тухми ашке андар он вайрона кошт, Гуфтугубо Худои хеш дошт [1,499].

Гуфтугу дар таркиби мачозй [дари гуфтугуро бубастан- суханро ба поён расондан, ба сухан хотима додан, катъи сухан кардан] дам корбаст шудааст: Марди ориф гуфтугурo дар бубаст, Масти худ гардиду аз олам гусаст [1,345].

1.2.б. Ба ин гуруд калимадое мутааллик мебошанд, ки ба мафдуми вожаи сухян камтар иртибот доранд, аммо дар баёни маънии он бе адаммият дам намебошанд. Масалан, ля6, чун узви инсон, дар досилшавй ва талаффузи овоз накш дорад. Аммо таъбири ля6 6ястян дар «Жулл^™ форсй» аз чидати ифодаи маъно бо таркиби сухян гуФтян [ё нагуфтан, хомуш будан] мувозй истеъмол шудааст. Чунончи: Мавлавй фармуд: нодон лаб бибанд, Бар мацолоти хирадмандон маханд [1,65].

Дар цаyон аст дили мо, ки цауон дар дили мост, Лаб фуру банд, ки ин уцда кушудан натавон [1,217].

^лимаи дям, ки, аслан, ба маънии няфяс [5-1,317] аст, дар лугат ба мафдуми сухян, \я|)ф [4-4,3311] омадани онро таъйид кардаанд. Мудаммад Икбол ба чунин маъонй аз он истифода кардааст:

Гарчи андар базм кам гуяд сухан, Як дами у гармии сад анцуман [1,466]. У зи афрангй цавонон мисли барц, Шуълаи ман аз дами пирони Шарц [1,139].

Дар «Жулл^™ форсй» вожаи достон, ки баёнгари мафдуми як навъи адабй ё асари дунарист [4-4, 2967], дар ифодаи маънои сухян дам корбурд дорад: Чй уоцат тул додан достонро, Ба уарфе гуям асрори ниуонро [1,568].

Чуз маънои ^исся аз байти мазкур метавон маънои сухянро аз калимаи достон дарёфт. Ба мафдуми сухяни хикмятомез омадани онро фардангнигорон [4-4,2967] бо далел собит сохтаанд.

Гaвхap, чун навъи маъдани бисёр боарзиш, дар осори хаттй маъруф аст. Устодони каломи бадеъ ба маънии мачоз аз он истифода бурдаанд, яъне гaвхap киноя яз сухяни мявзуни фясех ва бялег [5-1, 248] аст. Истеъмоли он аз диди фарохи Икболи Лодурй дур намондааст:

Шеър лабрези маъонй гуфтааст, Дар санои хоца гав^ар суфтааст [1,35].

Пайнавишт:

1. Мууаммад Ицбол. Куллиёти форсй. Нашри тоцикй. / Анцумани Ицбол. Академияи илмуои Чумуурии Тоцикистон. Тауиякунандагони матн: Шарафнисо Пулодова, Алии Мууаммадй, Цобулцои Додалишоу, Азим Байзоев, Музаффари Мууаммадй. IQBal

Academy Pakistan.-590 сау.; Мууаммад Ицболи Лоуурй. Куллиёти форсй. Нашри тоцикй / Тауияи Алии Мууаммадии Хуросонй ва Шарафнисо Пулодова.-Душанбе: Дониш, 2013.-672 с.

2. Мууаммад Ицбол. Пайгоми Матриц /Мураттиб Абдуллоцон Гаффоров.-Душанбе: Адиб, 1987.-320 с.

3. Фаруанги баёни андешауо. Нашри Эрон / Таълифи Муусин Сабо.- Теурон: Нашри «Фаруанг», 1366.- 688 с.

4. Фаруанги бузурги сухан. Иборат аз 8 цилд. Ч . 4 / Тауияи %асан Анварй.- Теурон: Сухан, 1381.- 7592 с.

5. Фаруанги забони тоцикй / Асри х ва ибтидои асри хх /Иборат аз ду цилд.- Масква: Советская энциклопедия, 1969.-1904 с.

6. Анварй Сулаймон. Арзиши бадеии сухан/Сулаймон Анварй.-Душанбе: Адиб, 2017.-156 с.

7. Анварй Сулаймон, Табаров Хайруллоу /%оцй Х,усайн ва арзиши сухан / Сулаймон Анварй, Хайруллоу Табаров.-Душанбе: Адиб, 2013.- 128 с.

8. Сабзаев Саидцул. Мауорати суханварии Носири Хусрав / Саидцул Сабзаев.-Душанбе: Адиб, 2003.- 45 с.

9. Дар бораи адабиёт ва нацди адабй. Ч.2. Нашри Эрон / Нигориши Хусрави Фаршед-вард.- Теурон: Муассисаи интишороти «Амири Кабир», 1363.- 985 с.

10.Грамматикаи забони адабии уозираи тоцик. Ч1/ Фонетика ва морфология.-Душанбе: Дониш, 1985.- 356 с.

Reference Literature:

1. Mukhammad Ikbol. Persian Compositions. Ikbol's Society under TR Academy of Sciences. Compilers: Sharafniso Pulodova, Ali Mukhammadi, Djobulko Dodalishokh, Azim Bayzoyev, Muzaffari Mukhammadi. Ikbol Academy of Pakistan. - 590 pp. ; Mukhammad Ikboli Lohuri. Persian Compositions. Preparation by Ali Mukhammadi Khurosoni and Sharafniso Pulodova. - Dushanbe: Knowledge, 2013. - 672 pp.

2. Mukhammad Ikbol. The Message of the Orient. Compiler: Abdullojohn Gafforv. - Dushanbe: Man-of-Letters, 1987. - 320pp.

3. The Dictionary of Metaphors. Compilation by Muhsin Sabo. Tehran: "Farhang" publishing-house, 1366 hijra. - 688 pp.

4. Big Interpretation Dictionary. In 8 volumes. V.4. Compiler: Hasan Anvari. - Tehran: Word, 1381 hijra. - 7592 pp.

5. The Dictionary of the Tajik Language (in 2 volumes). - Moscow: The Soviet Encyclopedia, 1969. - 1904 pp.

6. Anvari Sulaymon. Artistic Evaluation, pp. // Sulaymon Anvari. - Dushanbe: Man-of-Letters, 2017. - 156pp.

7. Anvari Sulaimon, Tabarov Khayrulloh // Khodju Khuseyn and Value of Word // Sulaymoni Anvari, Khayruloh Tabarov. - Dushanbe: Man-of-Letters, 2013. - 128pp.

8. Sabzayev Saidkul. The Art of Nosir Khusrav's Eloquence // Saidkul Sabzayev. - Dushanbe: Man-of-Letters, 2003. - 45pp.

9. About Literature and Literary Criticism. V.2. // Nigorishi Khusravi Farshedvard. - Tehran: The Great Emir", 163 hijra. - 985pp.

10. Grammar of Modern Tajik Literary Language // V.1. Phonetics and Morphology. - Dushanbe: Knowledge, 1985. - 356pp.