CC BY
19
УДК 8-222.1 ББК 81.2-4(Э
ФАР^АНГИСТОН^О ВА Му^аббатов Абулфазл, н.и.филол., дотсенти
МАСОИЛИРУШДИ кафедраи филологияи Эрони Донишгоуимиллии
ЗАБОНИ ФОРСИИ ИМРУЗА Тоцикистон (Тоцикистон, Хуцанд)
ФАРХАНГИСТОНИ Мухаббатов Абулфазл, к. филол. н., доцент кафедры
ПРОБЛЕМЫ РАЗВИТИЯ иранской филологии Таджикского национального
СОВРЕМЕННОГО университета (Таджикистан, Худжанд) ПЕРСИДСКОГО ЯЗЫКА
FARHANGISTONAND THE Muhabbatov Abulfazl, candidate of philological sciences,
PROBLEMS OF Associate Professor of the department of Iranian philology
DEVELOPMENT OF PERSIAN of Tajik National University (Tajikistan, Dushanbe)
LANGUAGE E-MAIL: usmonova@inbox.ru
Калидвожа^о: пок намудани забон, ицтибосот, Фаруангистони забон ва адаби форсй, лексика, уаракати пуристй, демократонии забон, таъсири забони арабй ва форсй
Дар мацола уаракати зиёиёни пешцадами эронй ва роубарияти давлат баури демократонии забони адабии форсй дар охири асри XIX ва аввали садаи ХХ дар Эрон мавриди таулил царор гирифтааст. Зикр гардидааст, ки харакат баури демократонии забон, махсусан забони матбуот дар солуои инцилоби Машрута (1906-1911) вусъат ёфт ва дар уамин даври вуруди назарраси вожаю иборауои халцй ба забони адабй сурат пазируфт. Таъкид шудааст, ки ба раванди рушду тауаввули забону адаби форсй дар огози асри ХХ нашри мацмуаи Сайид Мууаммадалй Цамолзода «Яке буду яке набуд» такони циддй бахшидааст. Мауз мубориза баури демократонии забон заминаро барои пайдоиши уаракати пуристй таути шиори тоза кардани забони модарй аз ицтибосот, махсусан вомвожауои арабй омода сохт. Нацши Фаруангистон дар танзими раванди эцоди истилоуот зикр шудааст.
Ключевые слова: очищение языка, заимствования, Фархангистон (Академия персидского языка и литературы), лексика, пуристическое движение, демократизация языка, влияние арабского языка на персидский
Рассматривается движение персидской прогрессивной интеллигенции и руководства государства за демократизацию персидского литературного языка в конце XIX-начале XX веков в Иране. Отмечается, что движение за демократизацию языка, особенно языка прессы, усилилось в годы революционного движения - Машруты (1906-1911 гг.), когда произошло первое значительное проникновение в литературный язык народных слов и оборотов. Подчёркнуто, что издание сборника рассказов «Яке буду яке набуд» («Были и небылицы»)Сейида Мухаммада Али Джамал-заде дало мощный импульс процессу эволюции персидского языка и литературы. Именно борьба за демократизацию языка подготовило почву для возникновения пуристического движения под лозунгами очищения родного языка от заимствований, особенно от заимствованных арабских слов. Раскрыта
роль Фархангистона (Академии персидского языка и литературы) в регулировании процесса создания терминов.
Key words: language refinement, borrowings, Farhangiston, (Academy of Persian language and literature), lexis, puristic movement, democratization of the language, impact of the Arabic language on Persian.
The article considers the movement of the Persian advanced intelligentsia and state authority for democratization of the Persian language at the end of XlX-th - beginning of the XX-th centuries in Iran. It is noted that movement for democratization of the language, especially press language had been intensified during the years of revolutionary campaign - Mashrutes (1906 - 1911), when the first significant penetration of folk words and expressions occurred in the literary language. The author emphasizes that edition of collection of the stories "Yake budu yake nabud" (Facts and fables) by Seyid Muhammad Ali Jamalzade gave a powerful impetus to the process of evolution of Persian language and literature. It was the struggle for democratization of the language that caused emergence of the puristic movement under the slogans of native language refinement from the borrowings, especially from Arabic ones. The role of Farhangiston in regulation of the process of term formation is disclosed in the article.
Пажухишгарон ва забоншиносон ба масоили истилох, истилохгузинй ва усули илмии ташаккули истилохот дар Эрон дар аввоили карни ХХ ба таври гайрирасмй ва аз ибтидои солхои 30-юми карни гузашта ба сурати созмонёфта машгул шуданд. Бархе аз мухаккикон ба омузиш ва баррасиву тахлили ин мавзуъ ру оварданд ва бархе амалан даст ба вожагузинй ва истилохсозй барои мафохими чадид, ки дар он айём ниёзмандии шадиде барои баёни онхо дар забони форсй эхсос мегардид, заданд. Дар натича маколоти зиёде аз суи донишмандони саршинос, аз кабили устодон Мухаммадалии Фуругй, Мухаммади Муин, Ризозода Шафак, Парвиз Нотили Хон-ларй, Чдлоли Матин, Мухити Таботабой, Алии Кофй, Ризо Содикй, Алй Ашрафи Содикй ва мухаккикони бисёри дигар дар робита ба ин масъала таълиф ва мунташир шудааст. Ба хотири сару сомон бахшидан, танзим ва ба мачрои илмй даровардани масоили истилохшиносй дар Эрон аз солхои сиюми карни ХХ ба ин тарик се бор зери номхои мухталиф «Фархангистони Эрон» (1935-1941), «Фархангистони забони Эрон» ё «Фархангистони дувум» (1971-1979) ва «Фархангистони забон ва адаби форсй» (1979) таъсис ва фаъолият намуданд. Фархангистони севум хануз хам машгул ба фаъолият мебошад. Натичаи кору захмати кормандону мутахассисони ин фархан-гистонхо ба табъ расидани теъдоди зиёди лугатномахои сохавии хурду бузург марбут ба риштахои гуногуни донишхои нав ва фановарихои замонавй мебошад.
Донишмандон ва пужухишгарони забони форсй масъалаи истилохсозй дар Эрон-ро бо чараёни пуристии забон, яъне чараёне, ки мубориза барои поксозии забон аз аносири бегона ва эчоди истилохот бар пояи калимахои форсй ва вохидхои калима-сози онро дастури кори худ карор дода буданд, алокаманд медонанд.
Чдраёни пуристй дар Эрон дар солхои охири салтанати Ризошох - аз соли 1935 то соли 1941, яъне то огози Ч,анги чахонии дувум рушду такомул ёфтааст. Тавре ки донишманди маъруф Д.С.Пейсиков таъкид мекунад, дар ин давра чунин як чараёнхои мушобех дар тамоми Шарки наздик бо обу ранги мухталиф ба мушохида мерасиданд. Ба таври мисол, дар Туркия шиорхои поксозии забон аз иктибосот ва таъмини рушди маустакили забон ва хамчунин шиори рахой аз вобастагии феодалии исломй эълом
шyда 6уд. Дар Миср такрибан дар дамин давра Фардангистони забон таъсис дода шуд, ки машгул ба офариниши истилодоти нави илмй буд ва то январи соли 1939 674 истилоди илмй ва 293 истилоди мусикй тадия карда буд. Дар Афгонистон чараёни пуристй ба шаклу намуди дигар зудур кард. Кдроре ки маълум аст, то охирдои соли 1936 дар Афгонистон як забони давлатй - форсй буд. Дар моди ноябри соли 1936 фармони шод содир гардид, ки бар тибки он забони кабоили афгонй - забони пашту забони расмй эълом гардид. Дамаи кормандони идорадои давлатй вазифадор шу-данд, ки дар мyдлати се сол забони навро биёмyзанд. Пас аз фармони шод шабакоти густурдаи курсдо ва мактабдо родандозй шуда, рyзномадо ба забони пушту шуруъ ба нашр шудан гирифтанд. Тамоюлоти пуристй ва таблиги забони пушту вазъи бисёр печидаи забонй дар Афгонистонро ба вучуд овард [3, с.138].
Лозим ба ёдоварй аст, ки дар Эрон кабл аз вукуи чараёни пуристй чараёндои дигаре фаъолият менамуданд ва ондо баъдан заминаи ба вучуд омадани чараёни пуристиро омода сохтанд. Дануз аз нимаи дувуми карни XIX ва ба вижа ибтидои карни ХХ даракатдои демократа намудани забони адабии форсй, ки бо далели хеле «китобй» ва дурй аз забони гуфтор буданаш вокеан мушкил ва душворфадм гардида буд, огоз шуданд. Даракати демократй намудани забони адабй ва ба хусус забони матбуот дар солдои Инкилоби Машрута (1906-1911) шуруъ мегардад, ки мадз дар дамин давра, яъне дар замони авчи Инкилоби Машрута ва авч гирифтани мубори-задои сиёсй барои бори аввал мавчи фаровони ибороти мардумй вориди забон мегардид, ки каблан аз вуруди ондо бо дар род худдорй мешуд. Ба гуфтаи Малик уш-шуаро Бадор аносири демократй намудани забони форсй дануз аз авосити карни XIX шуруъ мешавад, ки нависандагоне чун Мирзо Малкумхон, Зайналобиддини Маро-гой, Дасани Мукаддам, Алиакбари Дедхудо ва дигарон саъю талош намуданд, ки забонро аз калимадои тумтарок, иктибосоти бечои арабй ва сабки тантанавй, ки хоси суннани китобй-адабии кудан буд, пок созанд [3, с.133].
Баъдан бо дар Берлин дар соли 1922 бо забони форсй чоп шудани мачмуаи «Яке буду яке набуд»-и Саид Мудаммад Алии Чдмолзода такони тадаввулсозе дар забон ва адабй форсй ба вучуд омад. Ба ин мачмуа худи муаллиф пешгуфтори дачман калоне навишта, зарурати ворид намудани ислодот ба забони форсиро таъкид ва дар охири мачмуа федристи истилодотро чидати истифода пешнидод мекунад. Вокеан, Саид Мудаммад Алии Чдмолзода чидати ба мардум наздик намудани забони форсй чй аз тарики осори бадей ва чй аз роди иншои маколоти илмй садми босазое гузоштааст. Мо ин чо тандо аз як маколаи y бо номи «Тарзи ислоди забони форсй» меходем ёдовар шавем, ки дар он бисёр аз фикру мулодизадои судманди муаллиф чидати рушд ва густариши забони форсй баён шудаанд, ки солдои баъдй дар Эрон бештаре аз ондо чомаи амал пушиданд. Дар маколаи мазкур Чдмолзода барои ислод ва рушду такомули забони форсй чунин пешнидод мекунад:
1. Барои содадои мухталифи илм лугатдои махсуси содавй тартиб додан.
2. Як теъдод вомвожадои арабй дар забони форсй муодил надоранд ва аз истеъмоли ондо набояд худдорй шавад.
3. Барои сохтани калима ва истилод созмони босалодият ифтитод намудан.
4. Тартиб додани лугатдои тафсирй, ки дар ондо шарди калимадои кадимй ва нав, тафсири калимадои ладчавй ва зарбулмасалдо мундарич гардад.
5. Дар чи бештар таълиф намудани китобдои дастурй барои забони форсй бо усулдои нави аврупой.
6. Омода кардани мутахассисони забоншинос.
7. H,opH KapgaHH Kypcx,ou Maxcyc goup 6a 3a6oH gap MaKora6 Ba goHHmrox,x,o.
8. X,ap hh SemTap Hon HaMygaHH khto6x,o 6a 3a6oHH $opcH [10, c.104-111].
X,aMHyHOH kh MaMyM acT, gatBaTH ^aM0^30ga ^Hx,aTH geMoKpaTH HaMygaHH 3a6oHH
^opcupo HaBHcaHgaroHH mHHoxTa CogHK X,ugoaT, Max,Mygu Eex,o3HH, CogHK Hy6aK, Caug Ha^ucH, Ey3ypr Ambh Ba gurapoH gacTrupH HaMygaHg Ba gap cogaBy 6a MapgyM Ha3gHK HaMygaHH 3a6oHH $opcH xugMaTxou ap3aHgaepo aH^oM gogaaHg.
TaBpe kh guga MemaBag, Ka6^ a3 naHgoumu ^apaeHH nypucTH gap Эpoн ^apaeHx,o Ba x,apaKaTx,oH MyxTa^u^e 6apou hotox,, noKco3H Ba coga HaMygaHH 3a6oHH $opcH $ato.maT HaMygaaHg, kh 6a $HKpu mo Max,3 ohx,o 3aMHHax,ou 6a By^yg oMagaHH ^apaeHH nypucTupo ry3omTaHg. flurap a3 omhah yMga, kh 6ohch aB^H nypu3MH 3a6oHH gap Эpoн rapgug, hh 6yg: gap co^^ou chmmh KapHH ry3amTa gaciroxu x,oKHMa cuecaTH эpoнн HaMygaHH KHmBappo nem rupu^Ta, Kymum^o 6a xap^ gog, to goupau $ato.maTH 3a6oHx,ou a^a^^HaT^ou Mumupo TaHrTap KyHag Ba HaKmu 3a6oHH ^opcupo HyH 3a6oHH Bo^ugu yMyMHMHMH 6a^aHg 6apgopag. flaB^aT ^Hx,aTH aMa^H coxTaHH hh aMp aK cracraa Tag6upepo pox,aHgo3H MeKyHag: Honu py3HoMa Ba khto6x,o 6a 3a6oHx,ou aK,a.raHaTX,oH Mumupo MaMHyt эмoм Megopag, homx,oh ^yrpo^ueupo TarHup, ^aB^a^o Ba aHoBHHH KynaBy xue6oHx,opo, kh 6a 3a6oHH $opcH x,aMox,aHr Ha6ygaHg, HBa3 MeKyHag, $aMH^uaco3Hpo 6a ca6KH $opcH Ta6gu^ Megux,ag. ffluopu noKco3HH 3a6oHH $opcH a3 hkth6ocoth apa6uBy 3a6oHx,ou gurappo эt^oм Megopag.
flap HyHHH aK mapouTe ^apaeHH nypucTHH 3a6oHH HaMoaHgaroHH gopou $HKpy aKuga^ou MyxTa.m$po gap xyg MyTTaxug MeKapg. HaMoaHgaroHH capcaxTH oh ap3H x,acTH HaMygaHg, kh ohx,o xygpo ^oHu6gopu 3a6oHH noKH $opcH MegoHHCTaHg Ba nemHH^og MeKapgaHg, kh 3a6oHpo 6oag komhmh a3 Ka^HMa^ou 6eroHa 6o KyMaKH эx,eн Ka^HMa^ou 3a6oHx,ou ^opcuH 6octoh Ba MueHa noK HaMyg. MaxcycaH, gap hh aMp Ma^arnaH <^poHH 6octoh», kh oh co^^o MyHTamup Memyg, capcaxTH HumoH Megog. Ammo 6a Tagpu^ ^oh hh moxau H^poTrapo gap ^apaeHH nypucTupo ^apaeHx,ou Huc6aTaH MytTagu^ rupu^TaHg, kh ^oHu6gopoHH ohx,o 6a ^eKcuKa Ba hcth.tox,oth kmcchkohh эpoннн to hchomh ap^ koh^ myga, Tajom HaMeKapgaHg, kh 3a6oHpo a3 x,aMau BoMBo^a^ou apa6H noKco3H HaMoaHg, HyH kh 6a ry^Tau ohx,o 6ucepe a3 Bo^ax,ou apa6H gap 3a6oH ycTyBop myga, Myograxou $opcu xygpo HagopaHg.
flap MHeHH ^oHu6gopoHH Huc6aTaH MytTagum nypu3M ^o3hm acT, to a3 goHHmMaHg Ba TatpuxmHHocH 6y3ypru эpoнн A^Magu KacpaBH egoBap maBeM, kh y 6a Macoum hc^ox,oth 3a6oH Ba xaTH ^opcH a3 xyg TaBa^^y^H 3uege HumoH Megog.
Caug A^Magu KacpaBH corn 1308 ^H^pH (1929 Me^ogH) gap max,pu Ta6pe3 TaBa^^yg e$Ta, Ta^CH^oTH H6THgoH Ba MyTaBaccuTapo gap 3ogrox,am $apo rupu^Ta, gap Magpacau aMpuKoH 6a oMy3umu 3a6oHH aHraucH Menapgo3ag Ba cunac gap x,aMoH Magpaca aga6ueTH apa6H Ba ^opcupo Tagpuc MeKapg. Ban MyggaTe KopMaHgu Ba3opaTH ag^ua myga ^ato^uaT HaMyg. Ammo nac a3 HaHge hh Koppo pa^o Kapg Ba 6a TexpoH oMag Ba gap Magpacau «CapBaT» 6a Tagpucu 3a6oHH apa6H Mamry^ myg. Ba^e gy6opa 6a Ba3opaTH ag^ua 6apramT Ba MyggaTH ga^ co^ gap MaKoMoTH MyxTa^H^H hh Ba3opaTxoHa aH^oMH Ba3H^a Kapg.
Caug Ax,Magu KacpaBH 6ap acapu Myxo^H^aT^oe, kh 6o py^oHHWH gomT, gap HC^aHgMo^H co^h 1324 (co^h 1945 Me^ogH) gap Ma^3apu gogroxu ag^ua 6a 3ap6u ry^y^a Ba xaH^ap 6a ^a^oKaT pacoHHga myg.
Caug Ax,Magu KacpaBH ocopu 6ucep rapoH6a^oe a3 xyg 6a ^oh ry3omTaacT, kh po^et 6a 6axmx,oH ryHoryHH Tatpux, 3a6oH Ba Macoum h^thmoh Ba cuecH Tat^H^ mygaaHg, kh Ta^^H^ Ba oMy3umu ohx,o xe^e My^HM 6a Ha3ap Mepacag.
Дар таълифоти худ ^сравй бисёре аз масоили забонй, аз кабили зарурати таъви-зи алифбо ба алифбои нави лотиниасос, пок намудани забони адабии форсй аз икти-босоти изофй, роддои офариниши истилодоти нав, бардам додани баъзе коидадои дастурии забони форсй ва гайраро матрад менамуд. «Дар баробари ин ^сравй чонибдори демократй намудани забони форсй буд: y даъват мекард, ки забони адабиёти бадей ва матбуот ба забони гуфтор, ба хотири дар дастрасии тудадо ва аз чумла намояндагони акаллиятдои миллии дигар карор гирифтани он наздиктар карда шавад» [3, с.139].
Ба таъйиди пужудишгарон яке аз кордои асосии А^асравй пиромуни масоили забоншиносии ичтимой (сотсиолингвистика) ин рисолаи «Забони пок» мебошад. Дар ин китоб фикру акоиди y дар мавриди ислодоти забони форсй ва поксозии он аз иктибосоти изофй матрад гардидааст [3, с. 140]. Худи муаллиф аз забони форсии «истилодшуда» ва «бедбуд ёфта»-и бо лексика ва морфологияи ба таври маснуй тагйир ёфта истифода мекунад. Дар охири китоб лугатномаи истилодоте, ки худи ^сравй истифода мекунад бо шарду тавзедоти маъноии ондо оварда шудааст.
Аз он чо, ки манзури мо перомуни масоили забонии забони форсй ва таъсиси Фардангистони аввал аст, мехостем бархе аз бахшдои рисолаи «Забони пок»-и С.А^асравиро мавриди омузиш ва тадлил карор бидидем. Ин нукта шоёни зикр аст, ки агарчи С.А^асравй донандаи хуби забони арабй буд, талоши бисёре барои зинда кардани вожадои форсй ба чойи вожадои арабй мекард. Дар кишвардое, ки дини ислом дини расмй аст, даст задан ба ин мавзуъ орй аз хатар нест ва бибинед, ки С.А^асравй дар кучо ва чи тарз ба катл расонида шуд.
У менависад: «... чунон ки гуфтем яке аз окдои бузурги форсй бадамхурдани гунадои корвождо ва миён рафтани бештари ондост. Ин ок яке аз чиздоест, ки забонро бисёр танг гардонида буд» [А.126]. Дар ин як иктибоси хурд мо ба ду вожа-истилоди пешнидодкардаи С.А^асравй ру ба ру мешавем. Нахуст, y ба чойи вожадои арабии «нукс, навокис» вожаи форсии «ок»-ро меоварад, ки мутассифона дар забони форсй пазируфта нашуд.
Дар ин иктибос С.А.Kасравй аз вожаи «гуна»-и форсй истифода кардааст, ки ба чойи вожаи арабии «навъ» мустаъмал шудааст. Тавре ки маълум аст дар забони точикй ба чойи «гуна»-и ноби точикй аз вожа-истилоди иборавии калкашуда аз забони русй «диссадои нутк» истифода мегардад. Дар забоншиносии Эрон низ «гуна» пазируфта нашуда, дамон вожаи арабии «навъ» ва шакли чамъаш «анвоъ» дар истифода аст. Масалан, вакте ки мегуянд «анвои калима бар чанд навъ аст», манзур дар забони форсй чанд «диссаи нутк» аст.
Дар идома С.А^асравй дар мавриди сохтори забон чунин менигорад: «Медонем, ки забон аз чумладо ва чумладо аз вожадо падид ояд, низ медонем, ки вожадо ба се гуна аст: номвожа (исм), корвожа (феъл), бандвожа (дарф)» [7, с.126].
Дар ин иктибоси фавк С.А^асравй диссадои нутк дар забони форсиро ба се гуна гурудбандй намудааст, ки дар он замон аглаби забоншиносони Эрон бар тибки дастури забони арабй, ки диссадои нутк дар он забон ба исм, феъл ва дуруф гурудбандй мешаванд, мутакоид буда, диссадои нутки забони форсиро низ се навъ медонистанд. Албатта, ин нуктаи назар дар забоншиносии Эрон мавриди тачдиди назар карор гирифта, диссадои нутки забонро такрибан ба диссадои нутк дар забони точикй бо каме ихтилофи назар дар истилодот дамгун сохтаанд.
Адмади ^сравй дар ин макола, яъне «Забони пок» ба феъл чун як унсури умдаи дастури забон бештар таваччуд зодир карда, чунин менависад: «Агар шумо мегуед:
121
«Бедзод рафт, аз як вожаи «рафт» чанд маънй фадмида мешавад, зеро дам рух додани кор ва дам замони он мудим ин, ки раванда як тан буда фадмида мешавад» [7.126].
Х,амчунон ки дар фавк зикр шуда буд, А.Касравй талош мекард, ки бо забони поки форсй сухан бигуяд ва бинависад, у саъй мекард ба чойи вожадои арабй вожадои форсиро, датто гуфториро ба кор бибарад. Дар иктибоси фавк вожаи «savand» ба кор бурда шудааст, ки дар забони форсии гуфторй ба маънии «сабаб, далел» аст. Вале ин вожаи пешнидодии у низ пазируфта нашуд.
Агар ба чанд иктибоси оварда шудаи А.Касравй дакиктар назар афканем, мебинем, ки у вокеан, барои поксозии забони форсй хеле талош ва мубориза кардааст ва нидоятан, мадз ба хотири дамин пофишорияш дар ростои поксозии забон аз тарафи як идда мутаассибон ва худфурушон ба катл расонида шуд.
Вале, лозим ба зикр аст, ки бисёре аз вожадо ё истилодоти пешнидоди у имруз дам дар забони форсй, дам точикй ва дам дарй маъмулй гардида, дар истифодаи умум карор доранд.
Адмади Касравй чонибдорон ва пайравони зиёде дошт, ки у ондоро дар атрофи мачаллаи машдури он замон «Паймон» чамъ оварда буд. Х,амаи ондо кушиш мекарданд, ки дар таълифоти худ забони форсиро аз калимадои арабй ва иктибосоти забондои дигар пок нигод доранд ва чонибдори он буданд, ки дар забони форсй факат дамон иктибосоте бокй бимонад, ки дигар барои ондо муодилдои форсй пайдо нашавад ва ин иктибосот бояд бо захоири лексикаи форсии бостон ва даврони авчи шукуфоии адабиёти классикии форсй таъвиз шаванд.
Боз як чараёни миёнарави пуристй бо родбарии Фуругй, Такизода ва дигарон фаъолият мекард, ки гуруди калони равшанфикрони эрониро дар атрофии худ муттадид карда буд. Бо вучуди мавчудияти ихтилофи назардо дар дохили ин чараён пиромуни бархе аз масоили ислодотии забон, аммо масоили лексикй аз суи ин гуруд, умуман якдилона роди далли худро пайдо мекарданд.
Дар авоили сентябри соли 1935 дар мачаллаи вазорати омузишу парвариш маколаи барномавии Саид Х,асани Такизода зери унвони «Чунбиши миллии адабй» ба чоп расид. Дар маколаи мазкур муаллиф зидди даргуна ифротгарой дар масъалаи ислодоти забон баромад намуд.
Бо ин вучуд рудониюн уро мутадам дар катли Бедбадонй ва уро кофир эълом карданд. Такизода ба ночор аз Эрон аввал ба Амрико ва сипас ба Урупо фирор кард.
Ба назари у таъвизи калимадо ва таъбирдои иктибосй, ки дар забони форсй мавкеи устувор пайдо намудаанд бо калимадои матруки форсй дамчунон кародат дорад, ки агар, фаразан, чунин суннатдои дини зардуштй ба мисли партофтани часа-ди фавтидагон ба назди парандагони вадшй ва никод миёни хешовандони наздикро дубора эдё кунанд. Такизода даъват ба амал меоварад, ки Фардангистони забон ва адаб ифтитод гардад, лугати калимадои арабие, ки дар забони форсй тасбит шудаанд, мураттаб гардад, дамчунин лугатномаи иктибосоти фарангй, ки таи 100 соли охир вориди забони форсй шудаанд, мураттаб ва истеъмоли калимадои нави аврупой бидуни ичозаи Фардангистон мамнуъ эълом гардад. Хдмзамон бо ин Такизода мухолифати худро алайди пуризми давлатй, ислодсозии забон аз боло тавассути дастурдо ва эдсосоти миллигарона ва гайра пиндон намедорад. Чунин рафтори Такизода ба доирадои доким маъкул набуд ва шумораи навбатии мачалла аз фуруш мусодира шуд ва уро ба чанд чурм, аз чумла иртичой будан муттадам намуданд.
Яке аз дигар намояндаи барчастаи чараёни пуристй дар Эрон, донишманди шинохта ва арбоби чамъиятй ва аввалин раиси Фардангистони забон ва адаб
122
Мyдаммадалии Фуругй мебошад, ки дар сyханронидо ва маколоти худ аз Такизода пушти6онй намyда таъкид мекард, ки ба ислодоти забон на бояд обyранги сиёсй ва маздабй дода шавад, y мегуфт мо даъват ба поксозии забон аз иктибосоти бечои бегона намуда, мукобили дар гуна ифротгарой мубориза мебарем, ки бо ин муносибати худро на бо арабдо, на ба дини ислом, на ба урупоидо иброз медорем.
Каме дертар Фуругй афкор ва акидаи худро дар мавриди ислодоти забон ва масоили марбут ба он дар маколаи «Паёми фардангистон» иброз дошт, ки ба назари содибназарон ин яке аз бедтарин кордои он замон дар иртибот ба тамоюлоти пуризми забонй мадсуб мегардад [7, с. 141]. Дар ин асари худ Фуругй таъкид ба амал овард, ки аз забони форсй комилан хорич кардани калимоти арабй ва соири икти-босот ва таъвизи ондо бо калимадои матруки форсй гайри имкон аст. Фуругй даъват мекард, ки тандо бо ифроту тафрит дар сиёсати забонй, бо истеъмоли бечо ва ноду-русти калимадои бегона мубориза бояд бурд. Гарчанде Фуругй мухолифи дубора зинда кардани калимадои матруки форсй буд, аммо дар бархе маворид истеъмоли ондоро зарурй ва лозим медонад. Масалан, y дар мавриди истеъмоли калимадои «посух» ва «пезешк» ба чои калимадои арабии «чавоб» ва «табиб» мухолифат наме-кунад ва истеъмоли ондоро дар забон дуруст мешуморад. Аммо Фуругй эътирози шадид дар мавриди вожасозии куркурона намуда, афроди дур аз илми забонши-носиро, ки аз роди калка мехостанд вожасозй намоянд, одилона тамасхур мекунад.
Мудаммадалии Фуругй дар дамин «Паёми фардангистон», ки зери унвони «Айби забони форсй» низ ба чоп расидааст, таъкид бар он мекунад, ки омехтагии форсиро ба арабй айб хондаем аз он ру, ки албатта, асл дар дар забон ин аст, ки аз авомили бегона пок бошад. Дар идома меафзояд, ки ин амр гайри мумкин аст, зеро ки миллатдо дамеша дар иртиботи мутакобил карор доранд ва бояд дошта бошанд. Хдмчунин мудочиратдои фардй ва гурудй ба назари Мудаммадалии Фуругй боис мегардад, ки хундо ва нажоддо омехта шаванд [7, с.72]. Ба назари Мудаммадалии Фуругй тичорат, сиёсат, зиёрат, бо дам рафту омад аз дигар авомиле мебошанд, ки боиси вуруди вожадо ба забондо мегардад. Аз назари Мудаммадалии Фуругй «ин кор омили мудими тараккии навъи башар аст, ки маълумот фаро мегиранд» [7, с.72].
Баъдан y таъкид мекунад, ки дамаи ин ба забон бе таъсир намемонад, аз он чо ки забон амри табий ва мутааллик ба умуми мардум ва «забон аз чиздое аст, ки дар ихтиёри касе нест» [7, с.72].
Дар идома М. Фуругй таъкид бар он мекунад, ки шояд дар чадон забоне набошад, ки дар он вомвожадо мавриди истифода карор нагиранд. Вале, дамзамон бо ин y таъкид мекунад, ки пазириши вомвожадо дадде дорад:
"Агар вуруди аносири бегона дар чигунагй ва баёни сухангуии мардум таъсир накунад ва табиати забонро тагйир надидад ва агар форсй ба дами андоза ва дамин кисм бо арабй махлут шуда буд, айб надорад" (7, с. 72).
Тавре ки аз ин гуфтадои М.Фуругй нахустин раиси Фардангистони аввал дида мешавад, y комилан зидди поксозии забони форсй аз вомвожадо буда, ондоро як падидаи маъмулии забон медонад. Вале дар баробари ин, y таъкид мекунад, ки «омехтагии форсй ба арабй аз дадди маъкул тачовуз карда аст» [7, с. 72]. М.Фуругй ин фикри худро бо ин далел меоварад, ки шумораи вожадои арабй дар забони форсй аз шумораи вожадои диндй бештар шудааст. Ин чо y ин нуктаи мудимро таъкид мекунад, ки забони форсй ва забони диндй ба хонаводаи динду аврупой шомил буда ва гузашта аз ин ин ду забон ба гуруди динду эронй таксим мешаванд.
Мудаммадалии Фуругй зикр мекунад, дар баробари бисёре аз вомвожадои арабй баробар вожадои форсй мавчуд буд ва даст, лекин аз вожадои арабй истифода мекунанд дар сурате ки:
"Он лафздо (вожадои арабй) аз дама кисм аст, яъне дам аз ашёи моддй ва дам аз умури маънавй ва дам чиздое, ки муодили он дар форсй будаву даст" (7, с. 72).
Чунин як натичагирй аз таъсири забони арабй ба забони форсй, яъне пардез аз истифодаи вожадои асили форсй дар мукобили баробарвожадои арабиро соири донишмандон низ таъкид кардаанд. Масалан, Л.С.Пейсиков дар ин маврид чунин мегуяд, ки донишмандон ва устодони сухани даврони классикй ва ба вижа, насрнависон ба тамоюли сахти арабгарой итоат намуда, ба вожадои арабй, дидаю дониста тарчед медоданд, дар доле ки дар забони форсй ба андозаи кофй васоили лексикй барои баёни ондо мавчуд буд. Дар идома у ба унвони намуна, мутародифдои форсии зерро меоварад ва таъкид мекунад:
«kärzär, nabard, jang, äviz, parxäs ва гайра, ки форсианд муаллифон мусиррона худнамой карда, аз вожаи арабии «harb» истифода мекарданд» [3, с.36].
Мудаммадалии Фуругй сабабдои чунин ранг гирифтани вожадои арабй дар забони форсиро дар чанд омил мебинад, ки мантикан дуруст ба назар мерасанд. Ба назари у яке аз сабабдои асосй ин аст, ки «чирагии (пирузии) араб бар кишвари мо (яъне, Эрон) ва устувор шудани дукумати арабй дар чандин карн...» [7, с.73].
Дигар аз омили умда ба назари М. Фуругй ин аст, ки дамаи осори хатии забони форсй дар натичаи тасарруфи араб аз миён рафт ва нидоят яке дигар аз омили асосй «наздик ба сесад сол забони форсй ба чуз дар назди рустоиён ва табакоти авом ба кор нарафт ва «навишта нашуд» [7, с.73].
Нидоят, у ин фикру назардои худро дар мавриди нуфузи забони арабй ба забони форсй ба сурати зер хулоса мекунад, ки дангоме ки эрониён дар карни чадоруми дич-рй хостанд «боз ба форсй сухан бигуянд ва бинависанд, бисёре аз лафздо фаромуш шуда буд ва чорае надоштанд чуз ин ки ба чойи ондо лафздои арабй ба кор бибаранд» [7, с.73].
Тавре ки дар огоз таъкид гардида буд "Паёми фардангистон"-и Мудаммадалии Фуругй - нахустин раиси Фардангистони нахуст аз тарафи пажудишгарони забони форсй ба таври мусбат пазируфта шуд. Вале ин нукта лозим ба зикр аст, ки дануз дам андешадои ин донишманди шинохтаи Эрон, ки дар солдои сиюми карни гузашта иб-роз шуда буданд, имруз дам чи барои забони форсии Эрон ва чи барои забони точи-кии Точикистон адамият ва мудимияти худро гум накардаанд. Имруза, ки Точикис-тон кишвари мустакил ва содибистиклол аст ва забони точикй забони давлатй эълом гардидааст, вазифа ва карзи дар фарди точик аст, ки барои нигаддошти забони худ талошу кушиш кунад. Зеро бештари адли зиё ва равшанандешони мо аз таркиби луга-вии забон ва дамчунин раванди вомвожа кабул кардани забон огодии мукаддамотй надоранд. Ба назари инчониб хуб мешуд, ки дар дама донишгоддо ва донишкададои кишвар курси махсуси «Авомил ва сабабдои пайдоиши вомвожадо дар забони точи-кй» бо чалби бедтарин донандагони ин бахши забоншиносй ба род андохта шавад. Ба назари мо, ин яке аз омилдои умда ва асосй дар худшиносй ва нигаддошти забон аст.
Дар мавриди чараёни пуристии солдои 30-юми карни гузашта сухан ронда, набояд аз накши як нашрияи дигар, яъне мачаллаи илмй ва ичтимоиву сиёсии «Дунё» гофилгир бимонем. Мачаллаи мазкур муносибати худро дар маосили марбут ба забон чунин иброз дошта буд: «Дунё» дар робита ба забон, сабк ва сарфу надв бо деч гуна мудофизакорй муртабит нест. Он дар сурати зарурат дам аз калимоти фарангй
ва дам аз калимоти арабй истифода мекунад, вале дамзамон бо ин дам бо фарангмаобй ва дам арабмаобй бегона аст» [3, с.142].
Сарфи назар аз ин тамоюлоти пуристй ру ба хомушй намеовард. Дукумати Ризо-шод ошкоро аз чараёндои нисбатан ифротгарои пуристй димоят намуда, дар соли 1935 «Фардангистони Эрон»-ро таъсис дод ва дар назди он чунин вазифадоро гузошт:
- Поксозии забони форсй аз калимадои арабй ва урупой
- Таъвизи ондо бо калимадои форсй
- Рафъи дарчу марчи мавчуда дар истилодгузинй
Аз нуктаи назари макомоти расмй Фардангистон то соли 1938 нахуст зери родбарии Мудаммадалии Фуругй ва сипас Восуг натавонист аз ичрои вазифадои худ барояд. Бинобарин моди маи соли 1938 дар кор ва сохтори Фардангистон тачдиди назар ба амал омад ва Фардангистон дар тобеияти вазорати омузишу парвариш карор гирифт. Ин икдом мавчи нави фаъолияти пуристиро ба бор овард. Дар сохтори дохилии Фардангистон 8 гуруд ё комиссия чидати тадияи истилодоти содавй созмон дода шуд. Тартиби кабул ва пазириши истилоди нав мукаррар гардид, тасвиби нидой чидати чорй намудани истилоди нав ба ихтиёри шод гузошта шуд.
Дамин тарик дар давраи фаъолияти панчсолаи худ (1935 - 1940) Фардангистон беш аз 1500 истилодро, ки аз ондо 126 истилоди пизишкй, 100 истилоди бонкй, 75 истилоди дукукй, беш аз 100 истилоди идорй, 90 истилоди чугрофиёй ва даддо истило-ди дигарро ба тасвиб расонид. Ин дар доле аст, ки Вазорати дифоъ ё ба истилоди он замон Вазорати чанг мустакиман тадти родбарии шод ва вазири дифоъ машгули истилодсозй буд.
Нидоятан, зарурй ба назар мерасад, ки аз бархе аз аъзои пайвастаи (академик-дои) Фардангистони Эрон (аввал) ёд оварем то маълум гардад, кич и шахсиятдои бузурге узви ин Фардангистон будаанд ва чи хидматдои шоистаеро дар нигаддошт ва рушду такомули забони форсй аз худ ба чой гузоштаанд:
Малик-уш-шуаро Бадор, аллома Дедхудо, Мудаммадалии Фуругй, Абулдасани Фуругй, Саид Нафисй, Саид Насруллоди Такво, Ризозода Шафак, Бадеъ-уз-замон, Алй Асгари Дикмат, Абулазимхони К^ариб, Дусайни Гули Гулоб, Рашиди Ёсамй. Бархе аз донишмандон ва адибону нависандагони зер ифтихори узви вобастаи (аъзо-корреспонденти) Фардангистони Эрон (аввал)-ро доштанд:
Мудаммадалии Чдмолзода, Фахр Аддам, Кристен Сен (Дания), Данри Мосе (Фаронса).
Зикри номи чунин шахсиятдо шадодат аз он медидад, ки масъулон ва дастандар-корони Фардангистони Эрон (аввал) саъй бар он кардаанд, ки бедтарин донишман-дони замонро чалби Фардангистон кунанд.
Пайнавишт:
1. Бертельс Е.Э. История таджикско-персидской литературы. М., 1960.
2. Основы иранского языкознания. Т. III. Новоиранские языки. - М., 1982. - 573 с.
3. Пейсиков Л. С. Лексикология современного персидского языка. - М., 1975. - 206 с.
4. Назарзода С. Поя%ои густариши забони миллй. Душанбе, 2016. - 271 с.
5. Рубинчик Ю.А. Грамматика современного персидского литературного языка. - М., 2001. - 601 с.
6. Усул ва завобити вожагузинй хамрох бо шарху тавзехот// чопи фардангистони забони форсй, Техрон, 1378.
7. Афшор, Эрац. Насри форсии муосир. - Техрон, 1330.
8. Таботабой, Мудаммад. Кори Фаруангистон аз забон то форсии дари // Вауид, соли уаштум, шумораи 2. - Теурон, 1349.
9. Мууаммад Ч,аъфарй, Саъид Мууаммад Маудй. Фархангистон ва сарнавишти пажууиш дар Чумуурии Исломии Эрон, дар нашри Дониш, давраи ду. - Теурон, 1361.
10. Меурин. Меурдод. Цамолзода ва афкори у. - Теурон, 1344. - 311 с.
Referance Literature:
1. Bertels E.A. History of Tajik -Persian literature. M., 1960.
2. Basis of Iranian linguistics. P.III. New Iranian languages. - M., 1982. - 573p.
3. Peysikov L.S. Lexicology of modern Persian language. - M., 1975. - 206p.
4. Nazarzoda S. Basis of national language development. Dushanbe, 2016. - 271 p.
5. Rubinchic Yu.A. Grammar of modern Persian literary language. - M., 2001. - 601 p.
6. The ways of derivation with definition //print of Persian farhangiston, Tehron, 1378.
7. Afshor, Eraj. Modern Persian prose. - Tehron, 1330.
8. Tabotaboi, Muhammad. Farhangiston's work from language to Persian-Dari // Vahid, the 8th year, number 2. Tehron, 1349.
9. Muhammad Jafari, Said Muhammad Mahdi. Farhangiston and research case in Islamic Republic of Iran, Donish edition, second stage. - Tehron, 1361.
10. Mehrin. Mehrdod. Jamolzoda anf his thought. - Tehron, 1344. - 311 p.
