CC BY
0Philological Studies 21, 2, (2023)
Оригинален научен труд
УДК 929Миладинова-Алексиева, Ц. УДК 94(497.7)"1903"(093.3) DOI: https://www.doi.org/10.55302/PS23212099g
БИТОЛА ВО ДЕНОВИТЕ НА ИЛИНДЕНСКОТО ВОСТАНИЕ ВО СПОМЕНИТЕ НА ЦАРЕВНА МИЛАДИНОВА-АЛЕКСИЕВА
Ливана Гушевска
Институт за национална исторщ'а - Скоп)'е, РС Македони)'а
lgusevska@gmail.com
Наташа Котлар-Траjкова
Институт за национална исторщ'а - Скощ'е, РС Македони)'а
kotlarn@yahoo.com
Апстракт: Царевна Миладинова-Алексиева е учителка и писателка, ко]а има знача^о место во македонската книжевна и културна исторща од периодот на втората половина на XIX и почетокот на XX век. Во стати|ата е направен осврт на не]зините секавааа за Илинденското востание (1903) забележани во два текста вклучени во книгата Епоха, зещ'а и луге, приредена и посмртно об]авена од не]зиниот син Владислав Алексиев. Овие записи на авторката се исклучително интересни биде]ки претставуваат едно лично суб]ективно видуваае и доживуваае на еден од на]бележитите настани во македонската исторща и секавааа на еден современик пренесени со многу драматичност во исказот и со многу емоции, без инсистираае на некаква строга фактографща, дури и со одредени непрецизности во то] поглед. Притоа, таа настсуува да ]а долови атмосферата во градот Битола, во ко] престсуува во периодот пред и за време на востанието, со воодушевуваае зборува за храброста и пожртвуваноста на востаниците и на народот, за масовноста на востанието и за одлучноста на обичниот народ по цена на сопствениот живот да се бори за сво]ата слобода. И покра] разорните последици од задушеното востание, таа ]а потенцира нескршливоста на народниот дух и ]а искажува сво]ата желба никогаш да не се заборави Илинден 1903 г.
Клучни зборови: Царевна Миладинова-Алексиева, Битола, Илинденско востание, востаници, револуционерни де]ства, македонска зем]а, македонски народ, бугарски народ.
BITOLA IN THE DAYS OF THE ILINDEN UPRISING IN THE MEMORIES OF CAREVNA MILADINOVA-ALEKSIEVA
Liljana Gushevska
Institute of National History in Skopje Republic of N. Macedonia
Natasha Kotlar-Trajkova
Institute of National History in Skopje Republic of N. Macedonia
Abstract: Carevna Miladinova-Aleksieva was a teacher and writer who holds a significant place in Macedonian literary and cultural history of the second half of the 19th and the beginning of the 20th century. This article analyzes her recollections of the Ilinden Uprising (1903) recorded in two texts that were included in the book Epoch, Land and People, which was edited and posthumously published by her son Vladislav Alexiev. These documents are very interesting because they represent a personal, subjective view of one of the most notable events in Macedonian history, as well as the author's experience as a contemporary of the events. They contain her memories conveyed with a degree of dramatic intensity and expressed with a lot of emotions. These chronicles do not insist on any strict factography, and even contain certain inaccuracies in that regard. Thus, the author depicts the atmosphere in the city of Bitola, where she resides in the period before and during the uprising, and speaks enthusiastically about the courage and sacrifice of both the insurgents and the people, as well as about the mass involvement in the uprising and the determination of the common people to fight for their freedom at the cost of their own lives. Despite the devastating consequences of the suppressed uprising, she emphasizes the indomitability of the people's spirit and expresses her desire for Ilinden 1903 to never be forgotten.
Key words: Carevna Miladinova-Aleksieva, Bitola, Ilinden Uprising, insurgents, revolutionary activities, Macedonian land, Macedonian people, Bulgarian people.
Просветно-културното дело на македонска почва во периодот на XIX век, особено во неговата втора половина, го одбележуваат редица маркантни личности кои биле носители и учесници во процесите на народното будете и кои ги препознаваме како национални мобилизатори. На ово] план се про]авуваат и неколку исклучителни жени, кои со сво]ата просветителска де]ност во голема мера придонеле за унапредуваае на образовнието и за вклучувааето на поширока популацща во него, особено на женската. Во редот на овие учителки и авторки особено се истакнува Царевна Миладинова-Алексиева, за ко]а може да се каже дека зазема знача]но место во македонската книжевна и културна исторща од периодот на втората половина на XIX и
почетокот на XX век. Таа е керка на преродбеникот Димитар Миладинов, па иако, во времето кога не]зиниот татко и стрико и Константин, трагично настрадале во еден од цариградските затвори, таа била на многу мала возраст, споменот на нив бил мошне жив raj неа, а нивното дело, несомнено, имало силно влщание врз не]зиниот развод како и врз просветната и врз публицистичката де_|ност. Во таа смисла, не е случа_|ност што таа про]авувала голем интерес и за народното творештво, но се зафатила и со расветлуваае на редица прашааа што се однесуваат на струшките брака.
Ц. Миладинова-Алексиева е родена во Струга во 1856 г.1 Значаен момент во не]зиниот живот е посетата на рускиот конзул во Битола, Михаил Александрович Хитрово2, на семе_|ниот дом на Миладиновци во Струга. За ова пишува и самиот М. А. Хиторово во еден дипломатски допис од 8 септември 1864 г. Имено, известува]ки за сво_|от престо] во Струга, М. А. Хитрово ja споменува и посетата на домот на пощниот Д. Миладинов и наведува дека неговата вдовица и петте деца (всушност, шесте, се работи за превид на рускиот дипломат) живееле доста тешко. Токму затоа то] сугерира едно од децата да се испрати на школуваае во Русща, а raj српската влада да се преземат чекори за да се овозможи неговиот син да биде примен во Белградската семинарща3 како стипендщант (според Поленаковик, 1989: 63), како што се потсетува подоцна и самата Царевна, raja, во тоа време, имала
1 По рагааето таа го добила името Василка, но не]зиниот татко, по вракааето од своите патувааа низ jyжнословенските зем]и, во духот на словенските идеи со кои бил исполнет, како што нaведyвa Харалампие Поленаковик (1989: 66), и го сменил името во Царева. Во однос на името, зaбележyвaме дека Х. Поленаковик вообичаено ja користи формата Царева кога збоpyвa за не]зините детски години, односно кога ги нaведyвa имиаата на децата на македонскиот преродбеник.
2 М. А. Хитрово (1837 - 1896) - руски дипломат, поет и пpеведyвaч, одличен познавач на условите на Балканот, прв руски конзул во Битола (1861 - 1864).
3 Оваа заинтересираност на конзулот М. А. Хитрово за семе]ството на Д. Миладинов е во согласност со актуелната надворешна политика на Руското Царство кон Османлиската Имперща во чща основа е иде]ата за создаваае на широк борбен со]уз на ]ужнословенските народи на Балканот, кои, во даден момент, би востанале против османлиската држава. Во таа смисла, се предвидувало ово] борбен со]уз да биде под водството на Кнежеството Србща, додека Македонща, во тогашната надворешна политика на Царска Русща (1862 - 1868), се споменува како дел од идната „Бугарща". Имено, под руско влщание, заради зацврстуваае на проектираниот балкански со]уз, во првата половина на 1867 г. била актуализирана иде]ата за држава, ко]а би се формирала по пат на обединуваае на „Србща и Бугарща (од Бугарща, Tpamja и Македонща)" и би се именувала како „Дугословенско Царство" на чело со српскиот кнез Михаило Обреновик. Поопширно за ова да се види raj Пироканац (Пиройанац 1895: 36-37) и raj Коледаров (1966: 385-406).
над 8 години4 (Поленаковик, 1989: 65). Така, таа, преку Битола и Цариград, стигнала во Киев, каде што се запишала во Фундуклеевската класична гимназща, ща ]а завршила во 1874 г. По завршувааето на гимназщата заминала во Цариград5, од каде што била назначена за учителка во Шумен, а учителствувала и во Етрополе и во Свиштов. Се омажила за учителот и трговецот Никола Алексиев од Охрид, па оттука и презимето Алексиева. Се смета за една од основачките на егзархиската Солунска женска гимназща „Свето Благовештение", каде што била управителка (1883/1884), а потоа и помошничка управителка и учителка по литература (1884 - 1889). Една година учителствувала во Прилеп (1890/1891) на бараае на Прилепската црковно-училишна општина.6 По ова повторно се вратила во Солун, каде што учителствувала до Балканските во_|ни (1913), а потоа емигрирала во Софща, каде што и починала во 1934 г.7
Во ово] прилог се осврнуваме на секавааата на Ц. Миладинова-Алексиева за Илинденското востание изнесени во книгата Епоха, зем]а и луге, ща ]а подготвил и посмртно ]а об]авил не]зиниот син Владислав Алексиев.8 Во таа смисла, нашето внимание го свртеа, на]многу, два
4 За возраста на Ц. Миладинова-Алексиева срекаваме различни податоци. А. М. Хитрово наведува дека во тоа време имала 12 години, но Х. Поленаковик (1989: 65) смета дека, на]веро]атно, ]а заменил со неко]а од постарите сестри. Искажувааето на Ц. Миладинова-Алексиева се поклопува со пишувааето на не]зиниот син Владислав Алексиев, ко] забележува дека таа заминува на школуваае „едвамъ на осмата си или деветата си годишна възрасть" (Алексиев, 1939: 7).
5 За време на сво]от престо] во Цариград, како што соопштува В. Алексиев, Ц. Миладинова-Алексиева се обидела да дознае нешто повеке за судбината на браката Миладиновци, па заедно со ма]ка си Димитра, ко]а дошла да ]а посети, се срекавала со видни де]ци, со надеж дека ке ги открие гробовите на своите на]блиски (Алексиев, 1939: 8).
6 Ако се има предвид учителствувааето на Д. Миладинов во ово] град во периодот 1843 -1846 (според Поленаковик, 1989: 94) и големиот углед што го стекнал ка] неговите жители, не изненадува и желбата на прилепските првенци да ]а поканат и неговата керка за учителка. За тоа соопштува и Владислав Алексиев, ко] вели дека прилепчани не го заборавиле делото на Д. Миладинов, па затоа триесет години подоцна побарале од неговата керка да го организира нивното женско класно училиште.
7 Повеке за животот на Ц. Миладинова-Алексиева и за не]зиното творештво да се види: Алексиев (1939: 6-28), Ковиловски (2018: 225-232); Павловски et а1. (2002: 198); Тодоровски (1999: 191-192) и др..
8 Книгата Епоха, земя, хора, со поднаслов Изъ българското минало, излегува посмртно во 1939 г. под редакцща на синот на Ц. Миладинова-Алексиева, Владислав. Како што истакнува самиот то], неговите прщатели насто]чиво барале од него да го собере во една книга сето она што неговата ма]ка го напишала и го публикувала во текот на сво]от живот. Така настанала оваа публикацща, ко]а на]напред содржи еден дел именуван како „ВЪсто предговоръ", во ко] се вклучени пригодните текстови на Александар Балабанов (Александар Балабановъ, „Отъ Охридъ до Тулча: Преди седемдесеть години", 3-4) и на Фани Попова-Мутафова (Фани Попова-Мутафова, „Споменъ", 5-6), како и поширокиот
текста - „Въ навечерието на Илинденъ - 1903 година" и „Въ Битоля презъ днитЬ на Илинденското възтание" (Миладинова-Алексиева, 1939: 154-160). Тие се пишувани во есеистички стил и со елементи на патопис при описот на македонските градови и места, при што се забележува една изразена експресивност на изразот. Во нив преовладува, од една страна, мачното чувство што владее мегу народот и raj самата авторка предизвикано од актуелните политички случувааа и од револуционерните активности, кои резултираат со напади врз железничките линии и мостови и внесуваат немир кaj османлиската власт. Од друга страна, како лajтмотив во пишувааето на Ц. Миладинова-Алексиева се провлекуваат и неjзинaтa лубов и приврзаноста кон македонската зем]а и кон народот, како и сочувството со лугето, кои живеат во тешки околности, соочени со неизвесната иднина. Нajопшто гледано, овие текстови претставуваат сyбjективно видуваае и доживуваае на еден од нajбележитите настани во македонската исторща и секавааа на еден современик пренесени со многу емоции.
Притоа, забележливо е дека таа не инсистира на некаква строга фактографща, така што наместа прави само алузии кои може да ги разбере само читател на щ му се познати настаните од конкретното време. Имено, во овоj период, како што веке споменавме, Ц. Миладинова-Алексиева живее и работи во Солун. Така, во првиот наведен текст таа соопштува дека во тие неспощни денови одлучиле привремено да го напуштат крajморскиот град и заедно со децата да тргнат некаде кон центарот на „тая вЪчно неспокойна, но обсипана съ толкова Божия благодатъ Македонска земя" (Миладинова-Алексиева, 1939: 154). Таа подробно раскажува низ кои делови на Солун поминале на пат кон железничката станица, споменyвajки ja и познатата Отоманска банка. Според она што го пишува претходно, може да се заклучи дека неjзиното семеjство тргнало на пат некаде во раната пролет на 1903 г. Така, неjзиното кажуваае дека во тоа време нищ ништо не знаел за намерите на револуционерите да ja кренат во воздух зградата со, вероjaтно, нajyбaвaтa фасада во градот, упатува на
осврт на животот и де]носта на Ц. Миладинова-Алексиева од приредувачот Владислав Алексиев (Владиславъ Алексиевъ, „Животъ и дЪло", 6-28). Делот, каде што се поместени текстовите на Царевна, е насловен „Из българското минало: По издадени и неиздадени ржкописи на Царевна Миладинова-Алексиева" и во него се поместени не]зини автобиографски секаваае за заминувааето во Киев и за школувааето, за не]зината учителска де]ност и за патувааата, потоа текстови посветени на не]зиниот татко Димитар и на стрико и Константин и сл. Во овие свои текстови авторката дава свои лични согледувааа за редица македонски градови, за животот во нив, за нивното население, за просветната де]ност и за училиштата, потоа за некои преродбенски де]ци и сл.
подоцнежните настани, односно на познатите Солунски атентати (28 април - 1 ма] 1903 г.), во кои настрадала и оваа впечатлива градба (Миладинова-Алексиева, 1939: 154).9
Авторката зборува и за непрщатното чувство што им го побудило однесувааето на заптиите10 на станицата и нивните сурови погледи и строги прашааа. Сепак, и покра] тие непрщатности, Ц. Миладинова-Алексиева со одушевуваае ги опишува местата низ кои поминува возот со ко] патуваат кон Битола, задржува]ки се особено на „прекрасниот Воден". Истовремено, таа ]а пренесува и атмосферата мегу лугето, наведува]ки дека младите нешто шушкаат и се крщат, старите се загрижени, а безгрижни се само децата. Авторката посочува дека на секо]а станица на ща застануваат има многу во]ска, дека целиот то] дел е блокиран и дека заптиите вршат претреси бара]ки востаници, но и ги малтретираат и ги затвораат повидните „Бугари"11. Во ваквото раскажуваае на Ц. Миладинова-Алексиева е забележлива и една драматичност, со ща и ненамерно како да сака да ги навести бурните историски случувааа.
Патот кон Битола ка] писателката ги буди и спомените од детството кога одела на школуваае во далечниот Киев, со таа разлика што, како што истакнува, тогаш се патувало со коаи, но забележува дека околината останала непроменета (Миладинова-Алексиева, 1939: 156).
Не]зиниот прв впечаток по доагааето во Битола е дека во него се присутни жените и децата, но прашува каде се мажите и забележува дека градот никогаш не им изгледал помрачен отколку во то] момент иако е убав и целиот потонат во зеленило. Исто така, таа посочува дека лугето се подисплашени, а дека вимателното око може да забележи
9 Таа уште забележува дека не]зините сопственици како да предвидувале некакви опасности, па затоа влезот на банката го чувале голем 6poj заптии (Миладинова-Алексиева, 1939: 154).
10 Вооружена полициска стража во Османлиската Имперща.
11 Ц. Миладинова-Алексиева, во сво]ата книга, го користи бугарскиот атрибут кога зборува за народот, дури и во своите статии посветени на Миладиновци. Оваа практика, како што е познато, е присутна и raj други македонски автори од претходниот и од именуваниот период, така што за определбата бугарски е веке доста пишувано и об]аснувано во македонската научна литература и на тоа нема посебно да се задржуваме во ово] прилог. Само ке забележиме дека школувааето на авторката во Киев имало пресудно влщание врз неа и врз оформувааето на не]зиното национално чувство, секако, има]ки ]а предвид политиката на Руската Имперща кон македонското прашаае. Впрочем, и не]зиниот син Владислав, во биографските белешки за сво]ата ма]ка, наведува дека таа и во подоцнежниот период се допишувала со своите руски учителки, соопштува]ки им детали за сво]ата учителска де]ност, а дека тие сё уште и давале совети на сво]ата ученичка (Алексиев, 1939: 18).
некакви чести нокни посети и полуосветлени прозорци со спуштени завеси во поскриените бугарски квартови. Таа анализира дека самата поставеност на градот овозможува да се изведуваат помали револуционерни де]ства (Миладинова-Алексиева, 1939: 155-156).
Гледа]ки од една историска дистанцща, забележливо е дека авторката во романтичарски манир зборува за бу]ниот народен дух, за лугето кои храбро и со надеж гледаат во иднината, верува]ки во позитивниот исход од востанието што се подготвува. Таа наведува дека не знаеле што планираат револуционерите, но чувствувале дека се подготвува нешто големо. Во оваа насока, таа прави паралела со револуционерните де]ства од периодот 1874 - 1876 година пред ослободувааето на Бугарща, изразува]ки надеж дека и во Македонща ке се случи чудо. Истовремено, таа ги изнесува очекувааата, кои ги подгревала бугарската власт во тоа време raj македонските револуционерни де]ци и raj народот дека руските или бугарските во]ски можеби повторно ке до]дат на помош. Сепак, таа се прашува дали тие очекувааа биле оправдани, но истовремено истакнува дека вербата на народот втемелена на гранитната сила на младите луге дека со сопствени сили можат да го победат повекекратно посилниот непрщател и да се ослободат од тугинската власт постепено се вгнездувала и raj нив12.
Ц. Миладинова-Алексиева останува во Битола и во летниот период, дочекува]ки ги и деновите на востанието. Првите вооружени активности во околината на конзулскиот град се случиле спроти празникот Илинден, додека писателката, со своите на]блиски, била на прошетка во околината на градот. Таа раскажува за пукотниците што ги слушале од сите страни и за воените патроли што врвеле по патиштата, што било ]асен знак за тоа дека во градот и надвор од него се случува нешто необично (Миладинова-Алексиева, 1939: 157). Авторката посочува дека имале срека што на вракаае дома ги сретнал аскер13 во полна воена опрема и ги распрашувал, а не наишле на башибозуците14, кои направиле многу злосторства врз мирното население.
За нокта спроти Илинден таа соопштува дека сите жители на градот, исплашени од тековните случувааа, се затвориле во домовите. Притоа, таа ]а истакнува и солидарноста што владеела raj битолчани
12 Ц. Миладинова-Алексиева, во поголемиот дел од текстот, раскажува во 1 лице множина, така што претпоставуваме дека мисли на членовите на своето семе]ство, но можеби и на други луге од не]зиното на]тесно окружуваае, со кои ги преживувала тие драматични историски настани.
13 Редовна во]ска во Османлиската Имперща.
14 Нерегуларна во]ска во времето на османлиското владеете.
биде]ки во тие тешки денови лугето си помагале мегусебно, така што оние што останувале без храна, поза]мувале жито и брашно од своите соседи. Споредува]ки ]а тогашната сосщба во Битола, по чии улица крстосувал башибозукот, со онаа во бугарскиот град Шумен во периодот пред влегувааето на руските во]ски, кога таа била на служба во него, Ц. Миладинова-Алексиева се прашува каде се сега руските во]ски да помогнат.
Во понатамошниот текст авторката зборува поконкретно за случувааата и за атмосферата во градот за време на востаничките де]ства, наведува]ки дека започнале страшни прогони по улиците, а дека самиот град бил отсечен од целата област (Миладинова-Алексиева, 1939: 158). Овие записи на Ц. Миладинова-Алексиева кореспондираат со историските факти што се потврдуваат од различни извори, а кои зборуваат за многубро^ите востанички активности во потесното и во поширокото окружуваае на градот Битола.15 Исто така, таа потенцира дека и покра] блокираноста на градот и неизвесноста што ги мачела неговите жители, благодарение на храбрите курири, новостите, сепак, се пренесувале од човек до човек и од кука до кука, како по нещ безимен пат или бежичен телеграф. Така, лугето ги разбрале и радосните вести за ослободувааето на Крушево и на Смилево, за тоа дека во Охрид и во Ресен востаниците храбро се држат и дека 30 000
15 Повеке за револуционерните акции во битолскиот кра] во периодот на Илинденското востание да се види raj Пандевски (1987: 305-311). Како што наведува ово] автор, „Илинденското востание во Битолскиот револуционерен округ во периодот од неговото започнуваае на 2 август до задушувааето „поминало низ три разори фази: востаничката офанзива што ги исполнила - како-каде - првите 10-25 дена; масовната турска контраофанзива, главно во текот на септември, и демобилизацщата на востаниците". Притоа, то] забележува дека потесната битолска околща била поделена во три востанички реони: Гават-Кол (поделен на два подреони - пелистерски и смилевски), Буф-Кол и Битолско Поле. Така, востаничките акции во пелистерскиот подреон започнале со палеае на беговските кули и имоти, со прекинуваае на телефонските линии и со уништуваае на мостовите на патот Битола - Ресен (Пандевски, 1987: 307). Истовремено, приквечерта на Илинден, 200 востаници ]а нападнале османлиската единица стационирана во Смилево ко]а броела 85 во]ници (Пандевски, 1987: 305). Во буфскиот реон нокта на 2 август биле опожарени копите сено во с. Брусник raj Битола и била прекината телефонско-телеграфската врска Битола - Лерин (Пандевски, 1987: 309).
Во прилог на ова кажуваае на Ц. Миладинова-Алексиева оди и согледувааето на тогашниот италщански конзул во Битола, Г. де Визарт. То] во сво]от извешта] од 4 август 1903 г. испратен до министерот за надворешни работи на Италща информира дека политичката состо]ба во неговиот реон е влошена, дека востаниците ги прекинале телефонските врски помегу градот Битола и другите кази и дека го прекинале железничкиот промет со Екши-Су (турско именуваае за леринското село Горно Врбени во еге]скиот дел на Македонка, денес во рамките на Република Грцща), убива]ки ги и ранува]ки ги во]ниците што ]а чувале железничката линща (Сидовски 1992: 75).
востаници и доброволци предводени од Сарафов16 и од Груев17 ке го опкружат и ке го заземат градот.18
Забележливо е дека авторката насто]ува особено да го потенцира високиот морал raj населението и масовниот карактер на востанието, посочува]ки дека по улиците срекаваат жени, деца и старци како пренесуваат оруж]е и продукти за востаниците.19 Ово] дел од
16 Борис Сарафов (1872 - 1907) - револуционерен деец контроверзен по сво]ата идеолошка определба. По одлуката донесена на Солунскиот конгрес во ]ануари 1903 г. за креваае востание во Македонща, многу поранешни членови на Врховниот македонски комитет (ВМК), мегу кои и повеке офицери, се упатиле со чети во Македонща за да агитираат во корист на востанието. Имено, при кра]от на 1902 г., Христо Татарчев и Христо Матов биле назначени за членови на Задграничното претставништво на Та]ната македонско-одринска револуционерна организацща (ТМОРО) во Софща и веднаш штом пристигнале таму, започнале со преговори за помируваае со Врховниот комитет. Иван Гарванов, пак, од името на Централниот комитет на Организацщата, уште во ]ануари 1903 г. упатил покана до ВМК во Софща во ко]а се нудело „помируваае" и спогодуваае со ТМОРО за влез на врховистички чети во Македонща „по об]авуваае на Востанието". По ова, Х. Матов и Х. Татарчев го дозволилиле нивното влегувааето во сите револуционерните окрузи (Лапе, 1953: 48-49). Така, Борис Сарафов тргнал со чета ко]а броела 35 члена. Но, по неуспехот што го претрпел на 12 февруари 1903 г. во близина на с. Владимирово, Малешевско, користе]ки ги каналите на Организацщата, на 9 март во 1903 г., преку Тиквешко и Прилепско, то] со четата стигнал во Мариовско (повеке за ова да се види raj Пандевска 2002: 290-293). Секава]ки се на оваа ситуацща, претставникот на Битолскиот окружен комитет, Анастас Лозанчев (1870 - 1945), во своите Спомени запишал: „То] [Борис Сарафов - заб. наша] беше определен да остане отаде Вардар, но синот ма]чин, откако ]а намирисал неподготвеноста на тамошните реони [за востание - заб. наша], се одsва raj нас" (Лозанчев, ракопис: 22). На Смилевскиот конгрес на Битолскиот револуционерен округ, Б. Сарафов дури е избран за член на Главниот штаб на востаничките сили и покра] неговото идеолошко оддалечуваае од темелните определби на Македонската револуционерна организацща (чщ член, впрочем, никогаш и не бил) и неговата блискост до бугарскиот двор како во претходниот така и во подоцнежниот период.
17 Дам]ан Груев (1871 - 1906) - македонски револуционер и еден од основачите на Македонската револуционерна организацща (1893). Застапник е на иде]ата за востание во Македонща и покра] недоволната подготвеност на сите револуционерни окрузи. Претседава со Смилевскиот конгрес, на ко] е избран за член на Главниот востанички штаб заедно со Борис Сарафов и Анастас Лозанчев (да се види повеке raj Котлар-Тра]кова, 2013: 136-140).
18 Споменатиот италщански конзул Г. де Визарт соопштува дека заземааето на Крушево предизвикало паника во градот Битола, па затоа на улиците имало многубро]на во]ска. Поради влошената ситуацща, складиштата со жито и со огревен материал биле испразнети (Сидовски 1992: 75).
19 Главниот востанички штаб, во суштина, планирал востание кое ке биде партизанско и ограничено и ке предизвика надворешна интервенцща. Но, тоа добило карактер на сенародно востание, во кое масовно се вклучиле и невооружените селански маси (Пандевски, 1987: 304). За ваквиот карактер на Илинденското востание, мегу многубро]ните извори, наогаме потврда и во извештаите на дипломатските претставници во Македонща како дел од Османлиската Имперща. На пример, во извешта]от на италщанскиот конзул во Битола, Г. де Визарт, се зборува за големиот бро] жители на Битола и на околните села кои им се приклучиле на востаниците, со што „се наголемувале
не]зиниот меморски запис е напишан, веро]атно, со на]изразен патос. Своето кажуваае го потсилува праве]ки паралели со ликови од познати литературни дела, односно зборува дека тие денови можеле да го видат малиот Гаврош20 како му ]а полни пушката на постариот брат и како и самиот, пее]ки револуционерни песни, се бори со акерот и со башибозукот. Таа, исто така, ]а велича храброста на младите дево]ки, кои, како болничарки, ги ризикуваат своите животи и под огнот од куршуми се обидуваат да му ги преврзат раните на сещ повреден брат. Со воодушевуваае пишува и за чудата што ги направиле во]водите и востаниците ослободува]ки привремено градови и села, но забележува и дека можеби и ке победеле ако добиеле помош, со што, можеби, посредно упатува и на своите лични очекувааа, кои не биле исполнети. Сепак, и тука не пропушта да подвлече дека во тие денови на борба на еден народ решен да умре, но да ]а изво]ува сво]ата слобода, можеле да видат и да почувствуваат „колко велика, колко всеобемаща и колко преданна на идеалитЪ на българскиот народъ бЪ македонската душа" (Миладинова-Алексиева, 1939: 159).
Со посебен романтичарски занес авторката пишува за, како што го карактеризира таа, храбриот во]вода Параскев Цветков21, учител по музика во Бугарската машка гимназща во Битола (Миладинова-Алексиева, 1939: 158). Таа наведува дека то] предводел чета од педесет добро вооружени востаници, со кои од ка] гробиштата на црквата „Св. Недела" се обидувал на пробие кон градот. Дополнително опишува како цела нок од крововите на куките ]а следеле нерамноправната борба на „шепа български юнаци, начело съ сжщия легендаренъ Параскевъ ЦвЪтковъ" со ил]адниот аскер во блиското село Оризари. Тука Ц. Миладинова-Алексиева прави очигледен превид поради тоа што
четите raj кои се за]акнувала бестрашноста" (Сидовски, 1992: 75). Многу об]ективно и аргументирано за ова соопштува и австрискиот конзул во Битола, Август Крал. Известува]ки ]а сво]ата влада за она што се случува на теренот во Македонща, то], мегу другото, пишува дека тука „навистина се работи за едно востание, прво во Македонща, кое треба сериозно да се сфати... Тоа е излив на незадоволство на цел еден народ..., тоа е повик за помош на едно длабоко угнетено население кое се бори за слобода и за уредени прилики. Востанието тука е речиси општо, го опфака речиси целиот словенски дел на вилаетот..." (Чепреганов et al., 2008: 198).
20 Лик од романот Клетници на францускиот писател Виктор Иго.
21 Парас(ш)кев Цветков (1875 - 1903) - просветен и револуционетен деец, роден во Плевен. Завршил конзерваториум, а потоа работел како професор по музика во родниот град и во Битолската неполна машка гимназща, а приватно им држел часови и на децата на рускиот конзул во Битола, А. А. Ростковски. Од 1902 г. е член на ТМОРО и е назначен за реонски во]вода. На Смилевскиот конгрес на Битолскиот револуционерен округ, одржан од 2 до 7 ма] 1903 г., е избран за секретар и за записничар заедно со Г. Поп-Христов. Непосредно по тоа, во борба со османлиската во] ска загинува во битолското село Могила (Тодоровски, 1999: 324).
Параскев Цветков загинал во ма] 1903 година во селото Могила. Ако се земе предвид фактот дека авторката, по се изгледа, веке била во Битола во времето на загинувааето на во]водата П. Цветков и дека веста за него, несомнено, одекнала во целиот регион, може да се претпостави дека таа ненамерно прави некакво поистоветуваае на ово] настан од предилинденскиот период со неща од востаничките акции во околината на градот за време на самото востание.
Во однос на ова, интересно е што авторката не ги споменува со име некои од познача]ните македонски во]води кои со своите чети извеле редица големи акции во битолско-преспанскиот и во леринскиот кра], особено во]водите Торги Сугарев22 и Александар Турунциев23. Се добива впечаток дека со величеаето на Параскев Цветков, Ц. Миладинова-Алексиева сака да ги потенцира улогата и влогот во востанието на оние личности родум од Бугарща, кои дошле да им помогнат на своите брака во нивната борба, што особено доага до израз во не]зиниот реторски восклик: „Съ каква ли клетва на уста е умиралъ този вече заборавенъ плЪвенски гражданинъ, този втори Христо Ботевъ, въ вихра на Илинденската борба на цЪл единъ народъ, за брата робъ!" (Миладинова-Алексиева, 1939: 159).
Со не е помала експресивност, Ц. Миладинова-Алексиева ги изразува, повторно преку една градацща, чувствата што им ги побудил трагичниот кра] на Илинденската епопе]а: „Ние смръзнахме! ДушитЬ ни се вкамениха! Сръдцата ни престанаха да бият!" Таа идиректно упатува на страдааата поради страшните репресии на османлиската во]ска,24 наведува]ки дека липоти, плач и лелеци доагаат од градите на еден
22 Горги Сугарев (1876 - 1906) - македонски револуционер и во]вода родум од Битола, учесник во Илинденското востание. По препорака на Даме Груев, во 1901 г. стапил во демирхисарската чета на во]водата Никола П. Русински (1875 - 1943). За Горги Сугарев, обуката што ]а добил во четничката школа на во]водата Н. П. Русински значела прошируваае на неговиот револуционерен светоглед, стекнуваае на потребното воено знаеае и почеток на неговото целосно посветуваае на македонското ослободителното дело. За време на Илнденското востание де]ствувал како горски началник на востаничкиот реон околу Гавато и неговата околина.
23 Александар Турунциев (1872 - 1905) - македонски револуционер и легендарен во]вода родум од Леринско во еге]скиот дел на Македонща (денес во рамките на Република Грцща). За време на Илинденското востание со сво]ата чета зел активно учество во борбите ка] Леринско.
24 Потресни сведоштва за репресиите што ги спроведува аскерот и башибозукот врз невиното население донесува познатиот Мемоар на Организацщата (Македония и Одринско [1893-1903], Мемоаръ на ВжтрЬшната Оръганизацща 1904), како и редицата извештаи на дипломатските претставници на Големите сили. За илустрацща ке ги споменеме само страшните уништувааа и малтретирааето на населението во леринското село Буф, кое, како што споменавме претходно, било седиште на еден од востаничките реони во потесната битолска околща (да се види повеке ка] Миновски, 1992: 66-72).
храбар, доблестен, но заборавен речиси двомилионски дел од цел еден народ. Притоа, таа многу повеке насто]ува да потенцира дека, и покра] сето тоа, духот на народот не е скршен и затоа го споредува со птицата Феникс, ко]а се крева од пеплиштата (Ц. Миладинова-Алексиева, 1939: 159), посочува]ки дека херо]ските дела ги охрабриле лугето, кои почнале да ги обновуваат опожарените градови и села. Таа зборува и за повлекувааето на востаниците кон Лерин и Костур на ]уг и кон Дебар, Паланка и Куманово на север, како и за мигрирааето на населението кон „слободната братска зем]а", но и кон Северна Америка.
Авторката го нотира и хуманиот однос на востаниците кон разоружаниот непрщател и нивната грижа за секо] ранет непрщател, како што вели таа, по правилата на центлменската во]на.25 Дури забележува дека за ова во сво]ата книга пишувал и „английския кореспондентъ, чини ми се Брайсфоръ", ко], според не]зиното кажуваае, во текот на сите седмици на востанието ги следел востаниците во воденскиот кра]. Очигледно, таа мисли на англискиот новинар, публицист и писател Хенри Ноел Бре]лсфорд26, ко], во Битола, пристигнал во октомври 1903 г. заедно со сво]ата сопруга во сво]ство на секретар на Балканскиот комитет за помош со цел да раководи со распределбата на помошта од англискиот народ испратена за настраданите подрач]а во Македони]а (Чепреганов et а1., 2008: 201).
Илинденскиот период е, веро]атно, една од на]обработуваните теми во македонската историографща (и не само во неа), но и предмет на истражувачки интерес во многу дела од странски проучувачи, така
25 Иако, востаниците во извештаите и во странскиот печат, честопати биле прикажувани во негативно светло, има и поинакви искажувааа. Такво е и она на споменатиот австриски конзул А. Крал, ко] забележува: „За одвивааето на востанието во Битолскиот вилает во светот се шират на]лажни вести. Лубовта кон вистината, а не пристрасноста во прилог на христи|аните..., ...ме принудува да констатирам, сосема спротивно на погледите што ги застапува печатот и со такво задоволство, - дека постапката на востаниците беше хумана и ло]ална, а постапката на Турците варварска, свирепа, азщатска. Тоа што првите не ги факаа своите противници со ракавици спага во доменот на револуцщата..." (Чепреганов 2008: 198-199).
26 Хенри Ноел Бре]лсфорд (1873 - 1958) е автор на книгата Македонца: Не]зините народности и нивната иднина (наслов на оригиналот: H. N. Brailsford, Macedonia: Its Races And Their Future, Methuen & Co., London, 1906), на ко]а упатува Ц. Миладинова-Алексиева. Во неа то] прави доста детална анализа на случувааата и на ситуацщата што ]а затекнале на теренот на Македонща, наведува]ки дека и самиот собирал податоци за нанесената штета и за бро]от на настраданите. Соочен со стравотните последици од востанието и со безизлезната положба на народот, то] забележува: „Турците победиле; Европа сё уште беше невнимателна и незаинтересирана; Македонща сё уште беше поробена, а ние што со нив ги делевме нашите кебиаа и нашето брашно, само ги одржувавме во живот за да трпат нови угнетувааа и понатамошен срам" (Бре]лсфорд, 2003: 232).
што до детали се анализирани настаните и личностите што го обележале. Исто така, постсуат голем бро] секава^а на современици, очевидци и на директни учесници, кои помагаат да се согледаат и/или да се расветлат одредени дилеми или прашааа поврзани со овие историски процеси и настани. Гледани во оваа насока, текстовите на Ц. Миладинова-Алексиева што ги проследуваме не претставуваат, ниту се пишувани со амбицща да бидат некакви историографски записи. Но, тие се интересни на]напред како сведоштва на една личност ща оставила значаен белег и во македонското општество од односното време и придонела особено во разворт на просветното дело, мегу другото, и на македонска почва. Притоа, фактот што се пишувани во есеистички манир од авторка чща несомнена образованост доага до израз и во употребата на одредени добро научени и помалку клиширани книшки фрази и изрази не го замаглува не]зиното многу интимно доживуваае на историските настани, открива]ки ги, понекогаш поексплицитно, другпат помалку директно, не]зините лични стравувааа, очекувааа, премрежиаа, но и чувствата на радост, гордост, неизвесност и сочувство преку кои се рефлектира не]зиниот однос кон татковината и кон сворт народ, онака како што таа ги перципира и ги доживува.
Литература:
Алексиевъ, 1939. Владиславъ Алексиевъ, „Вместо предговоръ. III. Животъ и дЬло", во: Царевна Миладинова-Алексиева, Епоха, земя и хора: Из българското минало, Посмъртно издание подъ редакция на д-ръ Владиславъ Алексиевъ проф. университета, Печатница „Художникъ", София. 6-28. [Aleksiev, 1930. Vladislav Aleksiev, "Vmesto predgovor. III. Zhivot i delo", vo: Carevna Miladinova-Aleksieva, Epoha, zemya i hora: Iz balgarskoto minalo, Posmrtno izdanie po redakciya na d-r Vladislav Aleksiev prof. universiteta, Pechatnica "Hudozhnik", Sofiya. 6-28.] (In Bulgarian)
Бре]лсфорд, 2003. Хенри Ноел Бре]лсфорд, Македонца: Не]'зините народости и нивната иднина, Култура, Скоще. [Brejlsford, 2003. Henri Noel Brejlsford, Makedonija: Nejuzinite narodnosti I nivnata idnina, Kultura, Skopje.] (In Macedonian) Ковиловски, 2018. Славчо Ковиловски, Македонското женско творештво во XIX век, Институт за македонска литература, Скоще. [Koviloski, 2018. Slavcho Koviloski, Makedonskoto zhensko tvoreshtvo vo XIX vek, Institut za makedonska literature, Skopje.] (In Macedonian)
Коледаров, 1966. Петър Коледаров, „Към предисторията на 'Добродетелната Дружина'", Исторически преглед, Институт за исторически изследвания при БАН, т. 16-17, София. [Koledarov, 1966. Petar Koledarov, "Kam predistoriyata na 'Dobrodetelnata Druzhina'", Istoricheski pregled, Institut za istoricheski isledvaniya pri BAN, t. 16-17, Sofiya.] (In Bulgarian) Котлар-Тра]кова, 2013. Наташа Котлар-Тра]кова, Во]водата Русински -македонски револуционер и општественик, Менора, Скоще. [Kotlar-Trajkova, 2013. Natasha Kotlar-Trajkova, Vojvodata Rusinski - makedonski revolucioner i opshtestvenik, Menora, Skopje.] (In Macedonian) Лапе, 1953. Л>убен Лапе „Нови документи за Илинденското востание", Илинденски зборник 1903 - 1953, Институт за национална исторща, Скоще. [Lape, 1953. Ljuben Lape "Novi dokumenti za Ilindenskoto vostanie", Ilindenski zvornik 1903 - 1953, Institut za nacionalna istorija, Skopje.] (In Macedonian) Лозанчев, ракопис. Анастас Лозанчев, Спомени (ракопис), сл. IV/68 Архивско oдделение на Институтот за национална исторща, Скоще. [Lozanchev, rakopis, Anastas Lozanchev, Spomeni (rakopis), sl. IV/68 Arhivsko oddelenie na Institutot za nacionalna istorija, Skopje.] (In Macedonian) Миладинова-Алексиева, 1939. Царевна Миладинова-Алексиева, Епоха, земя и хора: Из българското минало, Посмъртно издание подъ редакция на д-ръ Владиславъ Алексиевъ проф. университета, Печатница „Художникъ", София. [Miladinova-Aleksieva, 1939. Carevna Miladinova-Aleksieva, Epoha, zemya i hora: Iz balgarskoto minalo, Posmrtno izdanie pod redakciya na d-r Vladislav Aleksiev prof. univerziteta, Pechatnica "Hudozhnik", Sofiya.] (In Bulgarian) Миновски, 1992. Никола Миновски, „Турскиот терор и репресалии во село Буф за време на Илинденското востание", Зборник на трудови, 10-11, Завод за заштита на спомениците на културата, природните реткости, музе] и галерща - Битола, 66-72.[Minovski, 1992. Nikola Minovski, "Turskiot terror I represalii vo selo Buf za vreme na Ilindenskoto vostanie", Zbornik na trudovi, 10-11, zavod za zashtita na spomenicite na kulturata, prirodnite retkosti, muzej i galerija - Bitola, 66 - 72.] (In Macedonian) Павловски et al., 2002. Личности од Македони]а, редакцща Jован Павловски, автори Петар Кара]анов, Христо Андоновски, Jован Павловски, Книгоиздателство Ми-Ан, Скоще. [Pavlovski et al., 2002. Lichnosti od Makedonija, redakcija Jovan Pavlovski, avtori
Petar Karajanov, Hristo Andonovski, Jovan Pavlovski, Knigoizdatelstvo Mi-An, Skopje.] (In Macedonian) Пандевска, 2002. Марща Пандевска, Струмички револуционерен округ (1893-1903), книга I, Институт за национлна исторща, Скоще. [Pandevska, 2002. Marija Pandevska, Strumichki revolucioneren okrug (1893-1903), kniga I, Institut za nacionalna istorija, Skopje.] (In Macedonian)
Пандевски, 1987. Манол Пандевски, Македонското ослободително дело во XIX и XX век: Илинденското востание, том втори, Мисла, Скоще. [Pandevski, 1987. Manol Pandevski, Makedonskoto osloboditelno delo vo XIX IXX vek: Ilindenskoto vostanie, tom vtori, Misla, Skopje. ] (In Macedonian) ПироЬанац, 1895. Милан С. ПироЬанац, Кнез Михаило и заjедничка радп>а балканских народа, Државна штампарща Кралевине Србще, Београд. [Pirokjanac, 1895. Milan S. Pirokjanac, Knez Mihajlo i zajednichka radnja balkanskih naroda, Drzhavna shtamparija Kraljevine Srbije, Beograd.] (In Serbian) Поленаковик, 1989. Харалампие Поленаковик, Избрани дела, 5, Студии за Миладиновци, Македонска книга, Скоще. [Polenakovikj, 1989. Haralampie Polenakovikj, Izbrani dela, 5, Studii za Miladinovci, Makedonska kniga, Skopje.] (In Macedonian) Сидовски, 1992. „Положбата во Битола и Битолско за време и по Илинденското востание (1903-1905)", Зборник на трудови, 1011, Завод за заштита на спомениците на културата, природните реткости, музе] и галерща - Битола, 73-83. [Sidovski, 1992. "Polozhbata vo Bitola i bitolsko za vreme i po Ilindenskoto vostanie (1903 - 1905)", Zbornik na trudovi, 10-11, Zavod za zashtita na spomenicite na kulturata, prirodnite retkosti, muzej i galerija -Bitola, 73-83.] (In Macedonian) Тодоровски, 1999. Македонца - настани, личности и дела: Општ книжевно-историски прирачник, приредил д-р Томислав Тодоровски, Матица македонска, Скоще - Мелбурн. [Todorovski, 1999. Makedonija - nastani, lichnosti i dela: Opsht knizhevno-istoriski prirachnik, priredil d-r Tomislav Todorovski, Matica makedonska, Skopje - Melburn.] (In Macedonian) Чепреганов et al., 2008. Исторца на македонскиот народ, Уредник: проф. д-р Тодор Чепреганов, Институт за национална исторща, Скоще. [Chepreganov et al., 2008. Istorija na makedonskiot narod, Urednik: prof. d-r Todor Chepreganov, Institut za nacionalna istorija, Skopje.] (In Macedonian)
