CC BY
6CTpyneH Tpyg UDC 821.163.3-821.09 UDC 930.85 (497.7)
TBOPEmTBOTO HA APCEHH JOBKOB - O#PA3 HA MAKE^OHCKATA KyniTPHO-HCTOPHCKA TPAfl^HJA
BaaeHTHHa MnpoHCKa-XpHCTOBCKa
MHcmumym 3a MaKedoHCKa numepamypa, CKonje, P. MaKegoHuja
Key words: Arsenij, Jovkov, Ilinden, cultural, historical, tradition.
Summary: The cultural and historical tradition of a nation is a permanent process with its own development. The momentum of this movement depends on the political and social conditions. In the developing process of material and spiritual culture that have created the tradition of a nation, and among the great number of historical persons that have been involved Arseni Jovkov (1884 -1924) appears as a Macedonian intellectual, bicameral writer, publicist, journalist, photographer and cinematographer, an author of the screenplay of the feature film "Ilinden" and the documentary "Macedonia".
In his literary work he incorporated the Macedonian cultural-historical tradition through the epic poem "Ilinden", the work of the holy brothers Cyril and Methodius, through Alexander of Macedon, Chernodrinski theatre, enlightenment Ohrid and Debar, the sufferings of the Macedonian people, the legendary hero Krale Marko, through Goce Delchev, the folklore and the national language, which had the objective of the fight staged not to defeat the enemy, but that the enemy can not defeat us.
KygiypHO-HcropHCKaTa Tpag^nja Ha egeH Hapog, Ha^ja, e KOHTHHynpaH npo^c, Koj HMa CBoj pa3Boj, Koj noMHHyBa hh3: nagoBH h nogeMH, noHopHH h BygKaHCKH нз6gнцн, geгpagaцнн h внвoгpagнцнн. HMnygcoT Ha BaKBOTO gBH^eae Ha KygTypHO-HCTopHCKaTa тpagнцнja 3aBHCH og onmTecTBeHHTe, nogmuHKHTe h coцнjagннтe ycgoBH. Bo pa3BojoT Ha MaTepnjagHaTa h Ha gyxoBHaTa Kygiypa, koh ja co3gaBaaT тpagнцнjaтa Ha egeH Hapog, ynecTBO 3eMaaT 6pojHH HMuaa. Bo MaKegoHCKaTa тpagнцнja rogeM Bgor gag noeTOT, ny6gнцнcтот, peBogy-цнoнepoт ApceHH Jobkob, Koj ja nonmyBag h ce HHcnnpnpag og Hea, h 3a Koja HCTaKHan: „CaMaTa тpagнцнja MO^e ga 6nge CTHMyg bo egHO HapogHO gego, goKogKy Toa e bo BpcKa co ^hbotot ... Тpagнцнjaтa ®HBee,
додека се корени во душите, во срцата, во потребите на еден народ" (1922, АЕ: 40).
Оттаму, познава]ки ]а долговековната македонска традицща и почитува]ки го стремежот на македонскиот народ за слобода, Арсени Jовков сво]ата работа ]а насочил кон ослободувааето на Македонща и кон стекнува^ето на автономща. Во своето творештво ]а преплетувал милениумската македонска традицщата преку илинденската епопе]а, светото дело на браката Кирил и Методщ, кралот Александар, страдааата на македонскиот народ. Притоа Jовков на сво]от народ, на сво]от сонародник му порачувал: „Македонче, и кога се одмараш, и кога спиеш, зна] дека твоите усилби се потребни за повозвишено и почесно дело. Зачува] го тоа дело така чисто, така големо, така недопирливо какво што беше досега. Не го злоупотребува] никаде и никогаш ниту во приватен интерес ниту во корист на партщата, доколку си член на неща" (Мокров, 2005: 2).
Тоа е идеологщата на Арсени Jовков, роден на 25 март 1882/84 во с. Селци, Дебарско, а убиен на 14 септември 1924 година. Поради неговото потекло од револуционерно семе]ство и неговите младешки активности, то] морал да емигрира во Бугарща. Но и покра] емиграцщата, активноста на Jовков се одвивала за Македонща и за македонското прашаае. То] бил директен учесник во Илинденското востание, во балканските во]ни и во Првата светска во]на. Архивската грага за ово] редок македонски интелектуалец, дводомен писател, публицист, новинар, фотограф и кинематограф - се наога во МАНУ, фонд Арсени Jовков, ко]а содржи 128 архивни единици.1 Jовков е автор на сценариото на играниот филм Илинден и документарниот филм Македонца, еден од на]старите филмови што ги поседува Кинотеката на Македонща - Македонка во слики од 1923 година, снимен по повод 20 години од Илинденското востание.2
Арсени Jовков како врвен интелектуалец, политички активен мегу македонската емиграцща, согледува]ки ]а мокта на медиумите -весниците, за афирмацща на сво]ата идеолошка платформа: Да живее
1 Фондот содржи документи - лични и службени, ракописи - поезща, проза и преводи, печатени трудови - поезща, проза, превод, коресподенцща - шифри-рани комитски писма, лични и фамилщарни, дробен печат, фотографии, весни-ци кои излегувале под редакцща на А. 1овков, весници со статии за 1овков, весници публикувани по убиствата во Горна Цума]а во септември 1924 г. и други весници и списанща и еден микрофил.
2 Филмот е реставриран во Загреб и премиерно беше прикажан 16 ]ануари 2009 г.
незавжна Мaкeдoниja, Да живее нeзaвиcниoт мaкeдoнcки печат, Слoбoдa на мaкeдoнcкaтa миала, на мaкeдoнcкиoт печат, ги одбрaл токму нив. То] сеюудневно ja водел своjaтa борбa преку дневниот пeчaт, со што то] е еден од водечките фигури зa рaзвоjот и зa втемелувяаето га мaкeдонското новинaрство. Jовков преку пeчaтот ja дaл своjaтa, мaкeдонскaтa ослободителга идeологиja во нajчистиот вид. 3a него, вистинскиот борец зa мякедонското пряшяйе билa илиндeнскaтa оргaнизaциja и не]зиниот орган - весникот Илинден, ко] прeтстaвyвaл трибиня ня мaкeдонскитe копнежи и мяки, преку raja ке се зaпознaeлa свeтскaтa ]ябност, во raja се зборувяло и се пишувяло зя Мaкeдониja, во raja се толкувяло мигатото, сегяшностя и иднинятя, поточно истори]ятя га мaкeдонскaтa револуцщя. 3a него минятото било покaзaлeц кон иднинятя. Култивиряаето ня духот ня илинден-скятя епопе]я бил пример зя млядите, кои создявяле или ке создявяят нови тякви епохи.
То] секо_щневно бил присутен во печятот со неговятя поезщя и критикя, со стятии зя исторщятя и трaдициjaтa, зя гастяните од пред и по Илинденското востяние, зя сямосто]ностя ня мякедонското дело односно револуцщя, зя мякедонскятя емигряцщя, зя мякедонското пряшяае. Притоя Jовков бил япсолутен следбеник ня идеологщятя ня Гоце Делчев и во него го гледял га^оброто: „Мякедонското ослободи-телно движете дяде многу големи фигури низ своето дело, и зя жял уште не е зявршено ослободителното движете. ... Немя ня друго место движете кое се одвивя со години кяко Мякедонското. И мякедонскиот револуционер когя сякяше дя го крене знямето ня слободятя не требяше сямо дя бяря во себе срдечен плям зя внурнувяае виорот ня револуцщятя туку требяше со трпението ня пчелятя дя ги чисти зрнце по зрнце сите оние тряхолинки, кои го покривяят т.н. мякедонско пряшяае, то] требяше дя биде и борец и политичяр и реялист и идеялист и хрябрец и мудрец, то] требя со едня душя дя го нядрясне и времето и сямиот себе си" (АЕ 31: л.1).
Поряките од рякописнятя остявниня ня Jовков кореспондиряят со денешницявя. Неговите стявови се яктуелни се уште и требя дя бидят поукя. Преку примерот ня Гоце Делчев зя кого зябележял декя имял aнaлизaторскa, филозофскя и визионерскя способност, Jовков истякнял декя големинятя ня револуцинерот не требя дя се бяря во премудростя ня няукятя, во „гага^ето" ня политикятя, во подробнос-тите и противречностите ня времето, туку декя него му биля потребня силнятя лубов кон понижените и нявредените, чувството кон пряБдятя и огненятя веря во доброто (АЕ. 31: л.2).
Неговото визионерство го согледуваме во неговите активности околу решавааето на македонското прашаае, ко] поради комплекснос-та на ова прашаае сво]ата работата, идеологща, Jовков ]а поставил на стратешки долги и тра]ни патеки. То] се чувствувал задушен од векот во ко] живеел, 20 век, во ко] на тугото се гледало со восхитуваае. Па, затоа, то] сворт поглед го насочувал во лавиринтите на македонската револуци]а, во ризницата од дела, во духовната сила, во подвизите, во непроценливото широко дело, во големите луге на Македонща.
Неговата цел, забележана во општиот план за востанието, била „Целта на борбата е: не да ]а победиме Турцща, туку таа да не може да не победи нас" (АЕ 30: л.2). Оваа негова цел треба денеска да ни биде поука: не да ги победиме оние што се залагаат за бришеае на нашето име, на македонскиот идентитет, туку ние да ги победиме нив, да си останеме доскуни на нашето вековито име, на македонскиот идентитет. За остварувааето на оваа цел Jовков бил свесен дека бил потребен ]асен став и неговата зрелост се согледува преку методолошкиот пристап кон востанието. Jовков во општиот план и целта на востанието ги поставил постулатите: победа; следува план односно стратегща за долготра]на борба, ко]а требала да почне кога житото ке било узреано, кога малку од малку ке започнело зголемувааето на нокта; поради оруж]ето, муницщата сметал дека не требало да се чекала зимата, па затоа на]погоден временски момент за креваае на востанието бил од месецот ]ули; следува како ке течела организацщата на востанието; задачите на четите итн. (АЕ 30: л. 1-11).
За остварувааето на своите, народните идеали Jовков не ]а пренебрегнал и улогата на македонската емиграцща. То] за психоло-гщата на емигрантот сметал дека е психологща на нервите, на разоча-рувааето и надежта и дека емигрантот „е како пред ребус". Затоа и Jовков кога говорел и пишувал за работата на македонската емиграци-]а, то] го истакнувал самосто]ниот карактер на македонското движете. Во текстот „Повик кон македонската емиграцща" Jовков истакнал дека за Македонците во Бугарща немало печат, немало слобода за македонската мисла, дека на бугарската власт ]асно и ]авно требало да и се кажело дека не бил изгубен македонскиот патриотизам и дека македонското прашаае не било бугарско, „Не никогаш не! Прашааето за Незавина Македонща е само македонско прашаае" (АЕ 28: л. 7).
За Jовков на]важно било единството на македонскиот народ, како и обединувааето на македонската емиграцща, ко]а поради поли-тичките околности била разединета. Но тоа единство, то] национален консензус не бил потребен само во минатото, во времето на национализмом фашизмот, то] е потребен секогаш, и во денешново време, во
времето на европеизацща, глобализацща, за да се успее да се сочува вековитата културна традицща. Биде]ки и токму новово време акцентот го става на почитувааето на културната разноликост. Поради тоа и 2008 година беше прогласена за Година на културната разноликост во ЕУ, ООН 2008 година ]а прогласи за Година на ]азиците, 21 февруари е прогласен за ден на ма]чиниот ]азик - Мегународен ден на ]азиците, со цел да се засили и да се разбуди свеста за уникатноста и вредноста на ]азичната разноликост и да се воочи мегузависноста на ]азикот, културата и идентитетот.
Во своите повици за борба до македонската емиграцща и до македонскиот народ Jовков секогаш ги вградувал историските настани и личности од македонската културна традицща: како за училиштето над амфитеатарот во Охрид, кое се гледа и од Св. Наум, Подградец и Струга; за Дебар во ко] биле сочувани на]добрите типични слав]ански црти и националното чувство; за зем]ата на Александар Македонски во ко]а живее еден легендарен ]унак Крале Марко; за Св. Кирил и Методща; за традицщата во правописот; за театарот на Чернодрински, за тоа како македонскиот народ бил научен да живее со тагата и среката, односно како ]а прифакал смртта наспрема животот:
„Оре брате Никодине / вчера сум те закопал / а денеска напред играм / со ба]ракот, / сите брате ке умираме / за слобода за Македонща" (АЕ 24).
Таква е Jовковата, Прличевата, македонската традицща за поимааето на смртта како симбол на слободата. Затоа и според Jовков Македонската кауза била непобедива. Македонското прашаае било самостсуно зошто со него бил зафатен секо] Македонец во Македонща, и кое откако станало мегународно прашаае, било извадено од кра> ната, последната улица во ко]а било ставено од страна на балканските држави и дека повеке никакви сомнени]а не можеле да го спречат неговиот слободен тек. Затоа и според него ]асно било дека Македонската кауза била непобедлива, зашто го зафакала секо] Македонец во Македонща, дека македонското прашаае било самосто]но, кое станало мегународно прашаае, со што било извадено од кра]ната, последната улица во ко]а го ставиле балканските држави и дека никакви сомненща не можеле да го спречат неговиот слободен тек.
Неговиот став бил ]асен и спрема српската и грчката политика, кои не сакале да го признаат македонското сознание, да ]а признааат силата на таа чиста иде]а, ко]а ке ]а остварела самосто]носта на Маке-дони]а. Упатените негирааа и критики од страна на делителите и нега-торите на Македонща ги оценувал како добра услуга, биде]ки со тоа непрщателот покажувал ко]а наша позицща го плашела.
„Нека веднаш и во секое време се разбере дека бугарскиот државен патриотизам со ко] имаат обича] да се китат бугарските државници од 1890 година до денес, и македонскиот патриотизам се две нешта, и не само што немаат ништо општо, туку се категорично противречни, па затоа сите де^твща се насочени против македонското прашаае и против самостсуното движете на емиграцщата", истакнал Jовков во Меморандумот од 17 април 1924 година. Во него то] остро ]а криткувал бугарската влада ко]а била под раководоство на Александар Цанков. Истовремено Jовков истакнал дека Македонците се независен политички елемент и дека тие се гости на бугарската држава, кои требале да се почитуваат како Ерменците, Грците, Турците, Русите и другите. Претпоставка е дека покра] сите негови активности Меморандумот бил последниот повод поради ко] Jовков бил убиен3. Односно како што Jовков истакнал и во статщата „Балканските кризи и Македонща" дека: „Додека македонското население не се чувствува стопан на сопстевниот дом, власта во Белград, Атина и Софща ке трпи често политички безрезултатни кризи" (АJп 3, 1924: 1). По поделбата на Македонща, Jовков не]зината иднината ]а гледал во општа балканска федераци]а, во ко]а „Македонското дело е способно да биде главниот пионер за таа федерацща". Затоа повикувал да се оди и да се проповеда македонското учеае по сите краишта на светот; „Нека проникне на разни ]азици во секое едно македонско срце, во секо]а македонска колиба. И колку почисто го носиме во душата тоа учеае, колку поголема ни е самовербата и подлабока ни е и взаемната искреност толку сме поблиску до заветената наша цел: слободна и независна Македони]а" (АJп 3, 1923: 1).
Поради такви искрени чувства и настали Арсени Jовков често бил прогонуван; како и весниците на кои бил уредник или нивен соработник: „Слободен глас, „Илинден", „Пирин", „20 ]ули", „Дебар", „Македоно-одрински лист" и други. То] бил свесен за последиците, како што бил свесен и за тоа дека „убавината на уметничките дела е во тоа биде]ки во нив е одразена душата на творецот. Ако душевната сила на творецот е оно] двигател, ко] го издига повисоко од современоста, ]асно е зошто тие не ги оставаат творбите, кои ги преживуваат вековите" (АЕ 39, 1922: 117).
3 1овков бил убиен на 14-ти септември 1924 година во Горна Цума]а (денешен Благоевград), од страна на четите на Ванчо Михаилов, ко] соработувал со бугарската власт.
Jовков ]а преживеа илинденската епопе]а и за неа остави вековити, автентичните творби: поемата „Илинден", сценариото за филмот „Илинден", повеке репортажи како и циклусот песни посве-тени на ово] возвишен историски чин од кои ]а исчитуваме пораката дека Илинден и неговите идеолози треба да бидат печатот на македонската културно-историска традицща. А на оцената на Алексанадар Алексиев дека Илинден го создаде сворт достоен поет, ке додадеме дека со севкупното творештво Jовков е достоен интелектуалец ко] треба да се вгради во македонската културно-историска традицща. За неговата поетска про]ава Гане Тодоровски оценува дека и покра] тоа што Jовков е поет по вокацща, лирскиот патос не е пренагласен, а додека во констатацщата за песната „Зима" е нагласено дека е: „Небаре сликар што низ спонтанитетот на неколкуте потези постигнува визуелен ефект низ лапидарен израз, Jовков создава атмосфера на мигот на востаничкото искушение низ три клучни поими: неизвесност, непогода, несполука!" (Тодоровски, 2007: 218). Поточно то] е „на]изворен, на]сугестивен и на]надеарен поетски глас на масовното посегаае кон слободата" (Исто, 228).
Како што веке истакневме македонската традици]а е маркерот во творештвото на Jовков. Романот во стихови „Илинден" започнува и завршува со културната одредница од македонската традици]а - Марко Крале. Со на]авата на почетокот од романот дека Марко Крало е жив и дека доага, и со завршницата на романот дека „Жив е, жив е Марко Крале", Jовков ]а опева долговековната борба за слобода и бесмртноста на македонскиот народ. Циклусот песни посветени на Илинденското востание ]а имаат волшебната комитска мок, биде]ки Jовков ги пишувал за време на востанието во кое и самиот учествувал. И поемите „-Ьуле Бургаз" (АЕ 35), „Проклетина" поема од македонскиот живот (АЕ 34), ,Дасногре]ци" (АЕ 12), „Видина свадба" (АЕ 12), како и 20-те песни од 1900 Охрид - 1901 Битола: „Прво либе, моме красно", „Сутрин рано на утрина", „Знаеш ли дево]ко мила", „Ти дево]ко", „Глас слушам неверен и чаробен", „Шар", „Дебар", „Сме] се сме] сеуште млада", „Двете врби", „К'м облаците" и други (АЕ 13), седумте циклуси песни: „На пролет", „Исповед", „На пролет", „Орел", „Први ма]", „Исповед", „Пленик" и одделните песни „Рибар", „На кораб", „Комитски с'н", „Исповед", „Држи се" и „По ... езеро" и два епиграма од 1904-1906 Софи]а - Варна (АЕ 14), како и многубро]ните други необ]авени и об]авени песни (70), статии, прозни текстови, се во духот на револуцщата, на традици]ата, на светата иде]а ко]а им го огревала трновитиот пат на револуционерите.
Ceкaко декя raj ово] няш истякнят интелектуялец виляние вршеле и современите текови во литерятурятя. 3a „Модерниот поетски сензибилитет ня Aрсeни Jовков" поточно зя влщянието ня симболиз-мот raj Jовков пишувя Вясил Тоциновски низ aнaлизaтa ня стихо-творбите: „Cтaрaтa букя испляшеня ги изгледя", „Мляд - зелен...", „Кряле Мярко" (Тоциновски, 2002: 20-25). Но, истовремено ке истяк-ням декя и со новото изрязно уметничко средство Jовков не ja зяборявял трядицщя, биде_|ки во нив говори зя борбятя зя опсто]бя односно против исчезнувяаето ня едно долговековно постоеае, зя комитите, ропството и Мярко Кряле. Исто тякя и во критичкиот зяпис „Няроднятя песня во зборникот ня Пянчо Михя_|лов" ня Jовков од февруяри 1924 годиня, ко] ни го презентиря Вясил Тоциновски во „Есеите, огледите и критиките ня Aрсeни Jовков" , преку искязите ня Jовков декя: „няроднятя песня е колективня творбя ня племето, кое преку чувството зя уметност ня многуте безимени пе]ячи создяБяят бесмртни песни, исполнети со природност, со ненясилени чувствя, со едностявност во уметничкиот потфят - песни, кои имяят и спонтяня музикя няместо римя, зяряди едно особено созвуч]е во ряспоредот ня глясни и безглясни букви, ня слогови и зборови - постявеност во raja немя дя сретнете ниту многу едносложни зборови ня уметничкятя поезщя, ниту пяк скитя^е зя бяряае ня емоцщя и ефектот" (Исто, 51) и преку неговото компярятивното проследувяае ня мотивите зя Мярко Кряле raj Милядиновци и raj Михя_|лов, Jовков се презентиря кяко познявяч и почитувяч ня няродното творештво, ня мякедонскятя културня трядицщя. Истовремено со Jовковaтa нягляскя во текстот декя „няроднятя песня е гляс ня няродот ко] пее: Овдекя не е Грцщя, I Овдекя не е Cрбиja, I Туку е Мякедонщя" Тоциновски оценувя декя револуционерот и творецот Aрсeни Jовков и во овие редови ja нaглaсyвa сопственятя нaционaлнa позицщя кяко посебност (Исто, 52).
Всушност Jовков преку мякедонскятя културно-историскя тря-дицщя го етяблирял мякедонскиот идентитет. Овя се потврдувя и од стяти]ятя ня Jовков „Околу тврдинятя" во весникот Мaкeдoнo-Одришки лиет, во raja полемизиря со грчкятя политикя няспремя мякедонското прятя^е, во raja мегу другото истaкнaл „сознянието ня мякедонските няродности декя няд няционялното чувство ня сещя едня няродност во Мякедонщя требя дя стои мякедонското чувство -се рязбиря не кяко чувство зя некяквя новя мякедонскя няродност, туку кяко чувство кое ке го изрязи комплексот од политички, геогряфски, стопянски и економски услови. Тоя созняние се jaByBa не кяко откaжyвafte од няродностя, зя што некои се пляшят, туку поскоро кяко гaрaнциja зя нея, зошто во исто време тоя е против тргувяаето со
национализмот на македонската народност од респективните балкански држави, ... " (Товков, 1924: 1).
Ова се само сегменти од творшетвото на Арсени Jовков, за кого Боро Мокров истакнал дека во нашата културна исторща то] е редок македонски интелектуалец, ко] своите духовни сили ги посветил на повеке културни де]ности, мегу кои на]многу на журналистиката, ко]а му служи како медиум низ ко] доагаат до израз и повекето негови духовни де]ности: неговата поези]а и критика, исторщата и блескавите анализи на настаните од пред и по Илинденското востание, а пред статиите по македонското прашаае од фазата кога тоа повторно се актуелизира по Првата светската во] на.
Арсени Jовков со сво]ата де]ност, со литературните, критич-ките и публицистичките об]ави подучувал и порачувал како да се сочува минатото, како да се негува традици]а, како да се опстане во денешницата: „Само обединувааето ке ни ]а донесе полната колектив-ност, а само колективната вол]а е онаа ко]а ке ги канализира усилбите, средствата и политичките разлики и ко]а ке ги отстранува сите случали зломислени фактори кои ]а терориризираат совеста и авторитетот на македонското дело". Затоа ние треба да го сочуваме делото на Арсени Jовков преку кое македонско дело го зачува чисто, големо и недопирливо; преку кое ]а сочува македонската културно-историска традицща.
Литература:
Архив на МАНУ, Фонд Арсени 1овков (1882-1924) писател-публицист:
АЕ 31. Свръх човекът на Македония, л. 1-4, ракопис.
АЕ 40. Арсени Йовков. с. Мироглед. Българскихт правопис, maj, N. 16, година първа, 1922.
AE 30. Обшч план и цел на въстанието, л. 1-11, ракопис.
AE 28. Позив към Македонската емиграция, л. 1-15, ракопис.
АЕ 24. О ре брате Никодине за Македонща, с. Сливово Горна Дебарца, л. 1, ракопис.
А1п-3. Балканскиту кризи и Македоних, в. Пиринд, год. II, 20 фев., бр. 20, 1924.
А1п-3. Сруща на прокудениту, в. Пиринд, год. I, 22 дек., бр. 11. 1923.
АЕ 39. Душата на творецот, Мироглед, год. I, книга III, март, 1922.
II кути|а, Ар. Йов. 1924. Около крупостьта, Македоно-одрински лыстъ, год. I, 15 юний, бр. 10.
Манев. Методи 2007. Книжевното творештво на Арсени Jовков, ДНУКИ, Скоще.
Мокров. Боро. 2005. Аресни 1овков. Илинденската организаций и не]зините печатени медиуми, Енциклопеди)'а на културното наследство на Струга.
Тодоровски. Гане. 2007. Арсени 1овков Поетски глас на Илинден, 212229, Македонската литература во XX век. Избрани дела. 8. Матица македонска, Скопле.
Тоциновски. Васил. 2002. Време минато и сегашност. ИМЛ, Скоп|е. Тоциновски. Васил. 2003. Та/ни и тра/ни пораки, Скоп|е.
