CC BY
10ЖЕТК1НШЕКТЕРДЩ САЛАУАТТЫ 0М1Р ЭСТЕТИКАЛЬЩ ^НДЫЛЫЩТАР НЕГ1З1НДЕ ЦАЛЫПТАСТЫРУДЫЦ МАЗМ¥НЫ, ФОРМАСЫ ЖЭНЕ ЭД1С-
ТЭС1ЛДЕР1
ЕЛЕУОВ САУРАНБЕК ЕРК1НБЕК¥ЛЫ
ЖАК ДOцентi Кожа Ахмет Ясауи атындагы Халыкаралык казак-TYpiK университет
(TYPKicTaH к., Казакстан Республикасы) Куттымбай 1нкар - 6В02122- ДэcтYрлi эн eнерi 4 курс студент!
Аннотация: Цазгргг тацда оцушыларды салауатты вм\р салтына ынталандыру мен денсаулыгын цалыптастыру взект1 жалпы педагогикалыц проблема болып отыр. Бэр1м1зге мэл1м, бYгiнгi тацдагы кец таралган тург «мектеп ауруларыныц» басты себеб1 -авторитарлыц - репродуктивтт тургыда уйымдастырылган оцу-тэрбие процеа. Осы заманга мектеп ЖYйесi жас ерекшелт физиологиясы мен психологиясыныц гылыми неггздерг мен гигиена, валеология талаптарына сай емес. Мысалы, 1-сыныпта мектепке Yйрену жэне неггзгг мектепке втуде квпшшк балалар Yшiн ауыр жэне бул жагдай олардыц функционалдыц мYмкiндiктерiнiц твмендеуiне экеп согады. Нэтижестде Yйрену тэсшдертщ таусылуы, Yнемi шаршап, цажудыц пайда болуы оцушылардыц ауруларын квбейтедi. Баланыц сабац кезтде бiр орнында тапжылмай узац отыруы, оныц Yнемi стресс жагдайында болуы баланыц психикалыц саулыгына квптеген зиянын тигiзедi.
Ктт свздер: цундылыц, оцу, тэрбие, цалыптастыру, тулга, салауатты вмiр, улттыц педагогика, рухани.
Kipicne: Жас урпактыц денсаулыгыньщ мацызды кeрcеткiшi оныц дене дамуы мен денесшщ жумыска жарамдылыгы болып табылады. Осы саладагы кемшшктщ басты себептершщ бiрi - окушылардыц жалпы кимыл белсендшггнщ темендеуь Бiрiншiден, окушылар оку эрекетгмен шамадан тыс шугылданады. Екшшщен, кейбiр мектептерде валеология, дене шыныктыру сабактары тшсп дэрежеде етюзшмейдь Yшiншiден, баланыц ез безмен дене жаттыгуларын жасауга мектепте жагдай жасалынбаган. Келес атап кeрcетерлiк кeрcеткiш - мектеп окушыларыныц психикалык саулыгы. БYгiнгi тацда нерв-психикалык ауыткушылык орта есеппен 15-20 пайызы окушыларда кездеcедi. Бул ауыткушылыктар, эciреcе, 1-сынып окушыларында мектепке Yйрену кезiнде, 5-сыныптан орта буынга ауысу барысында жэне жогаргы сынып окушыларында оку жYктемеciнiц кeлемiнiц артуына байланысты пайда болады.
Мектеп жагдайында окушылар мен муFaлiмдер арасындагы дурыс уйымдастырылган педагогикалык карым-катынас окушылардыц денсаулы^ына позитивтiк ыкпал етедi. Сонымен катар, окушылардыц психологиялык кeцiл-кYЙлерiнiц турактылы^ы муFaлiмдердiц олaрFa бaFыттaлFaн карым-катынас тэciлдерiне тэуелдь эр муFaлiмнiц педагогикалык кaтелiгi жYЙке жYЙеci элciз, нервтiк - психикалык жэне жYрек ауруларынан зардап шегетш, сондай-ак кейбiр кызу темперамента ул бaлaлaрFa негaтивтiк эсер етуi мYмкiн. Сондыктан да кYнделiктi мектеп eмiрiндегi мектеп басшылары мен муFaлiмдер жэне окушылар aрacындaFы алуан тYрлi карым-катынас тэciлдерi мектеп cубьектiлерi денсаулы^ына Yлкен эcерiн тигiзедi.
Мектеп субьектшершщ денсаулык проблемасын шешуде кешендi карым-катынас жасаудыц мацызы зор. Ол мектеп жaFдaйындa денi сау, толык канды, жан-жакты дaмыFaн жеке туманы кaлыптacтырудaFы мiндеттi шарт болып табылады.
Мектебiмiзде салауатты eмiр салтын насихаттау мен калыптастыру Yшiн 1999 жылдан бастап валеология caбaFы eтiледi. Ол жылдары колда еш окулык, эдютемелш куралдар болмады. Сонда да валеология caбaFын eткiзуде окытудыц белcендi эдютерш: cюжеттi ойындар, жуптаскан, топтык жумыстар, ойды дамыту, шыFaрмaшылык жумыстар, реферат
жазу, пшрталас технологиясын кещнен пайдаланды. Сонымен 6ipre окушылар валеологияданалган 6iлiмдерiн сыныптан тыс етюзшетш ic-шараларда дамытып отырды.
БYгiнгi кезде салауаттану эр тYрлi багытта дамуда. Мектептерде валеология немесе салауаттану сабагы эр тYрлi окытылуда. Оган басты себеп арнайы 6iлiмдi валеолог мамандардьщ жетiспеуi, эдiстемелiк оку-куралдардыц аздыгынан деп ойлайды. ^азак тiлiнде окытылатын мектептерде оку-эдютемелш кемекшi куралдар элi де жеткшказ. ^siPri кезде салауаттану пэш жеке пэн болып енгiзiлуi - бул кажеттiлiк. Дегенмен, калай окытылып жатыр, кiмдер окытып жатыр, материалдык базалары кандай деген сурактар мацында элi шешiлмеген мэселелер кеп. Бул пэн бойынша 6iлiм стандарты жасалынуы колга алынып, багдарлама кайта каралып, ол 6екiтiлдi. Оку-эдiстемелiк материалдармен камтамасыз ету шаралары да колга алынды. Биылгы оку жылын валеология пэншен жаца езгертшген, толыктырылган багдарламамен окитындыгымыз, ондагы игi езгерiстер кещл куантады.
Нег1зг1 бел1м: Салауаттану пэнi мектепте кiргелi кеп уакыт болган жок. Дегенмен, iстелiнген жумыс 6iршама. Биылгы жылы арнайы 6iлiмдi валеолог-муFалiмдердщ алгашкылары республика жоFары оку орындарынан бтрш шыкты, жылдан - жылFа сандары да кебейе 6ередi. Ескеретiн бiр жаFдай салауаттану пэнi - баска биология, география, тарих сиякты мазмуны жаFынан кYPделi пэн екендiгiн кепшiлiгiмiздiц элi тYсiне алмай келетi ндi гiмiзде.
Салауаттану са6аFы жещл сабак, OFан арнайы бшмнщ кажеттiгi жок, окушыларды ойнатса, жаттыFу жасатса, жуынса, су куйса, дурыс жYрсе болды, денщ сау болады деп айта салу - пэннщ мазмунын ашпайды. Тiптi, салауаттанудыц 6еделiн темендетш алFан жокпыз 6а деген ой келедь Олай дейтiнiмiз, кез келген муFалiмнiц валеология са6аFын 6еруi, такырыптардыц эр сыныпта кайталануы, оку куралдарыныц азды^ы, эр муFалiмнiц сабакты эр тYрлi еткiзуi кепшiлiк кауымда осындай ой туFызады. МуFалiмдер арнайы оку куралы 6олмаFандыктан материалдарды эр жерден жинактайды, ке6iнесе окушыларFа рефераттар жаздыруFа эдеттендiрдi. Бул 6iр жаFынан жаксы, окушы iзденедi. Дегенмен, ол материалды окушы интернеттен, медициналык эдебиеттерден таFы баска жинактардан алатындыктан такырыпты тYсiну, мецгеру киындайды. Мiне, осы жаFдайлардыц бэрi жаца Fана 6iлiм саласына енш жаткан мазмуны кYPделi, емiрге кажетп пэндi окытуда келецсiз жаFдайларFа, окушылардыц пэнге кызыFушылыFын темендетуге экеледi деп ойлаймыз, оныц 6iрiншi се6е6i, бул пэннщ баFдарламасыныц езiнiц ерекшелiгiн, такырыптардыц кайталануыныц се6е6iн тYсiн6еуден. Бул зацдылык бала саны ескен сайын бершетш материалда 6iртiндеп кYPделенуi кажет. Егер материал Yнемi кайталанса, онда пэнге деген окушы ынтасы темендейдi, пэн ез максатына жетпейдi.
Екiншi себеб^ валеология пэнiн арнаулы 6iлiмдi валеолог маман, тшт болмаса биолог, психолог мамандар окыту кажет, олар дене тэрбиес муFалiмiмен, ата-аналармен, сынып жетекшшермен жалпы мектеп ужымымен 6iрлескен Yлкен жумыс аткарFанда Fана бул пэндi окыту Yлкен нэтижеге жетедi [1].
Yшiншi се6е6i, теменгi 1-4 сыныптарда салауаттану пэнiнiц окытылуына аса назар аударылып, дурыс жолFа койылса, материалдык база жасалса, мектепке келген окушы жазу-сызуды, окуды калай Yйренгендiгi сиякты, бул пэндi де оки отырып, ез аFзасын танып бшп, дурыс отыру, жYPу, тамактану, ^н тэртi6i, киiну, жуыну тэртi6i, шыны^у ережелерiн -автоматты тYPде 6iреудiц айтуымен Fана емес, ез тусшшмен кажеттiлiкке айналдыруы кажет. Бул Yшiн валеология са6аFын элiппе, жазу сабаFы сиякты, аса мэн 6ерiп, 6аFдарламада керсетiлген 6iлiмдер мен 6iлiктердi, даFдыларды дурыс калыптастыру керек. Ал, муны арнайы 6iлiмдi валеолог маман Fана iске асыра алады.
Бастауыш сыныпта балада салауаттанудыц непзп 6аFыттары дурыс калыптастырылса, окушы 1-сыныптан бастап езшщ «Денсаулык» тел кужатын кYнделiктi бакылау кYнделiгi сиякты одан да ыждаFаттылыкпен iске асырса бала ез денсаулы^ына Yлкен мэн беруге Yйренедi. Шыныктыру ережелерiмен танысып, оны жYЙелi жасайтын болады, OFан оныц
агзасы жаттыгады. Балага валеолог маман, ата-ана, езге мугал1мдер KOMeri кажет. Сонда гана 6Ï3 бала тэрбиeсiндe жeтiстiккe жeтeмiз.
Тертiншi ce6e6i, ата-аналардыц бул пэнге аса кещл аудармайтындыгы оныц мацызын тусшбейтшдшнен. Бастауыш сынып окушыларыныц ата - анасы жогары сыныптарга Караганда мектеп OMiprne ке6iрeк араласады. Осы мYмкiндiктi пайдаланып, бала тэp6иeсiндeгi соныц шшдеп валеология пэнiнiц нeгiзгi багыттары бойынша YЙдe балага Yлкeн кемек керсетш, денсаулыкты сактау мен шыныктыруга багытталган дагдыларды дурыс калыптастырган жен. Бул дагдылар дурыс калыптасса, ол эдетке айналады.
^sipd толыктырылган, езгертулер енпзшген багдарламада кептеген езгepiстep бар, тек буны дурыс окыту Yшiн валеолог маман эдютемелш жагынан ке6ipeк ойлануы кажет. Валеология пэнiнiц мазмуны ете терец. Бул пэндi окытуда:
• окушылардыц жас epeкшeлiгi eскepiлeдi;
• анатомиялык 6iлiм мен 6iлiк бершедц
• физиологиялык мазмунына да токталады;
• медицина жагы да аурудыц 6eлгiлepi, олардыц алдын алу окытылады;
• эр тYpлi ауыткулар оныц себеш^ одан карай арылуга болатындыгы 6epiлeдi;
• Шыныктыру epeжeлepi кещнен сез болады;
• Табигат коргау, коршаган орта, экологиялык мэселелер камтылады;
• Сактык шаралары окытылады, зиянды эдеттер, оларга эуес болмау жолдары камтылады.
Сондыктан да бастауыш сынып муFалiмiнe бул багыттардыц барлыгын теориялык жагынан толык тYсiнiп, оны окушыларга жетюзе 6iлу киындык тугызары сезсiз. Осы ретте муны iскe асыратын валеолог маманныц болганы дурыс. Ол валеология сабагын 6epiп кана коймай мектепте мынандай жумысты iскe асыруы кажет:
• окушылардыц денсаулык децгешн аныктап, оларга кецес беру;
• окушылардыц денсаулыгын сактауга нeгiздeлгeн кецестер беру,
• жалпы мектепте салауаттану багытындагы жумыстарды ата-аналар мен муFалiмдep 6ipre уйымдастыру,
• эр адамныц денсаулыгы ез колында eкeндiгiн тYсiндipiп, оны юке асырга кемeкшi
болу.
• бул сабактыц 6ip epeкшeлiгi теориялык материал бipдeн практикалык жумыстармен не накты мысалдармен 6eкiтiлгeндiгiндe. ейткeнi, барлык материал баланыц ез агзасын танып 6iлу максатына жYpгiзiлeдi. Кепшiлiгi керш ютелшш жYpгeн iстep.
"Бакытты болу жагдайы, 6iздiц дeгeнiмiзгe жасаган камкорлыкка байланысты болады. Дене Yйлeсiмдiгi аркылы салтанатты рух пайда болады. Акыл-ойдагы айкындык ете-мете кYш-кайpатка непзделедГ' (П.С.Брегг) - дегендей, окушылардыц бакытты болуы, емip куанышын кызыктауы, олардагы эрекеттщ барлык тYpiнiц жогары нэтижeлi болуы - езiн-езi жаксы сeзiнуi жэне дене мYшeлepiнiц ец жогары децгейде кызмет eтуiмeн тыгыз байланысты [2]. Осы багытта жас жeткiншeктepдi тэрбиелеу эpi тартымды жэне онша киындыкты тугызбайды. Ce6e6i, дeнi сау бала барлык бастамалар мен ютерге канагаттанарлык сeзiммeн, кетepiцкi кецiл кYЙмeн катыса алады. ДYниeгe сeнiммeн шаттана карайды. Мундай жагдай тулганыц барлык жагынан дамуына 6ipдeн-6ip кeпiл болады. Бул тэрбиенщ максаты peтiндe баланыц элеуметтену жагдайында нэтижeлi ыкпал eтeдi. Сондыктан да, бiз окушылардыц салауатты емip салтын ынталандыру - тэp6иeшiлepдiц жэне мектептщ тэрбие жумысыныц нeгiзгi 6ip багыты болу кepeктiгiнe айрыкша мацыз 6epeмiз.
"0мip салты" - адамныц денелш, интелектуальдык жэне ецбек эрекетш, турмыстык езара карым-катынасын, дагдысын, орныккан мiнeз-кулык тэpтi6iн, емip CYPУ катынас epeкшeлiгiн жаткызуга болады. Олай болса, "емip салты" - дeннiц саулыгына нэтижeлi ыкпал eтeтiн " салауатты емip CYPу" угымын 6iлдipeдi. ^аз1рп гылым "салауатты емip салтын" :
- ец жаксы Yйлeсiмдi тэртш;
ОФ "Международный научно-исследовательский центр "Endless Light in Science"
- иммунитета жэне денеш шыныктыру;
- дурыс тамак;тану;
- орныкты OMÏp CYpy эдетц
- зиянды эдетац болмауы ("ауру калса да, эдет калмайды");
- жогары дэрiгерлiк белсендiлiк - деп тYсiндiредi.
Казакта "Деннщ саулыгы - бастыц амандыгы" - деген угым калыптаскан. Олай болса, салауатты OMÏp салты жэне оны тэрбиелеу мэселеа, кептеген гасырлар бойы кYн тэртсбше койылып келе жаткан элеyметтiк мацызы бар кYpделi мэселе. Себебi жаца XXI гасырдыц адамы - деш сау рухы кYштi, жан дYниесi таза адам болуы шарт. Сондыктан окушылардыц салауатты емip CYPyiн калыптастыру - мемлекеттiц камкорлыгы. Денi сау адам - когамныц мацызды кундылыгы.
Деннiц сау болуы - ол, ягни емipдi шексiз сулу, куаныш сезiмiне белену, емipден лэззат алу, баланыц жаца жыл сыйлыгын шыдамсыз тосканындай, эpбip тацды, кYндi асыга ризашылдык кецiл кYЙмен тосу жэне кешкшк камкецiлсiз, кipшiксiз тэpтiп уйкыга кету, ец кажеттiсi, езiцдi-езiц CYЮ, курметтеуден басталады. Ол Yшiн, окушыларды алдына емipлiк мацызды максат коя бшуге тэрбиелеу кажет. Оган жету, ершбей, шалдыкпай Yлкен ецбек етyдi кажет етедi. Ондай ецбек - деннщ сау болуын кажет етедь Мiне, тургысында окушылардыц санасын таза, сенiмi айкын болуы шарт. Юмде кiм езiнiц емipiн темекi тYтiнiмен, iшiмдiк уытымен уласа, арам кылыкпен емip CYpсе, сол еpтецгi ^нге сенiмсiздiкпен карайды. Ол Yшiн ^ршшк, езiн коршаган орта кецiлсiз беймэлiм, кYЦгipт болып келедi. Осы кагиданы эpбip баланыц жадына, зеpдесiне токыту, жалпы адамзаттыц, соныц iшiнде мектеп пен ата-аналардыц мемлекет, когам, бала алдындагы мiндеттi борышы.
Философтардыц айтуынша, бакытты адамдардыц кецiл кYЙi тек оларды коршаган кандай да болмасын емipге гана байланысты болып келмейтшдш, сонымен бipге сол емip туралы адамныц ез ойы кандай болатындыгына да байланыстылыгы. Осындай кезкарас баланыц езiн-езi дурыс багыттап, кYш-жiгеpiн реттеп отыруына кемектесyi мYмкiн. Табигат адам баласын бакытты жэне куанышты емip CYPyге жаратса, ол оны тайсалмай жэне тезiмдiлiкпен карсы ала бшуге дагдылануы кажет.
Бала кезден бiзге мэлiм болганындай: "^озгалыс - ол емip", "Деннщ саулыгы - жанныц саулыгы", "Орынды, дурыс тамактану - дурыс емip CYPУ жэне деннщ саулыгыныц кепш", "^н, ауа жэне су - бiздiц ец жакын досымыз" - бYгiнгi мектепте осы мэселе калай карастырылады? Ал, табигатты алсак: орман, тогай, езен, кел жэне дала, оныц эр тYpлi табиги есiмдiктеpi мен шептеpi; аспан - оныц булттан куралган кемелеpi немесе тYнгi аспан -езшщ айы мен жаркыраган жулдыздары - осыныц бэpi айналып келгенде мектеп окушыларыныц санасына жетеpлiк пе, эаресе кала жагдайында ол калай? Мше, кеpiп отырганымыздай "Салауатты емip CYPy" мэселесiне катысты мундай мысалдарды шеказ келтipе беруге болады. Мэселе, оныц санында емес. Мэселе, оныц тYпкi нэтижесiнде! Мектеп емipiнде оныц колданысында!
Бiздiц кезкарасымызша, "Салауатты емip CYpy салтына" 3 идея негiз бола алады: дене Yйлесiмдiлiгi, жан тазалыгы, акыл-ойдыц айкындылыгы. Бул Yшеyi тэрбие жумысыныц максатын аныктау мен оны уйымдастырудыц негiзгi казыгы, дiцгегi жэне баланыц езiн-езi тэpбиелеyiнiц жетекшi багыты болуы тиiс. Ол Yшiн муFалiмнiц езi осы идеяныц мацызды жетекшiсiне айналуы тиiс. Ол езiнiц педагогикалык эрекетш "А^И^АТ, ЖА^СЫЛЬЩ, ЭДЕМШЖ" зацына байланысты аткаруы жэне соFан сай езi де емip CYpе бiлyi тиiс. Сонда Fана ол акикат дYниеге айнала алады.
Салауатты емip CYpy идеясы жэне эдiстемесi 6y^ тэрбие жумысыныц езегiне айналyFа мшдета. Ол тэрбие пpоцесiнiц нэтижесiн жоFаpы кетеpедi. Ол Yшiн тэpбиешiлеp салауатты емip CYPУдi ынталандыру жэне оныц жYЙесiн куруы кажет. Ец алдымен, оныц устанамын (пpинциптеpiн) басшылыкка алатын эдiстемелiк еpежелеpiн аныктаFаны жен. Олар, мысалы темендегiдей болып курылуы мYмкiн.
Окушылардыц жеке басыныц салауатты емip CYPуi мен оны ынталандыру багдарламасыныц болуы - бYгiнгi емip талабы. Ол Yшiн , муFалiмдepдe кептеген гылым саласынан жинактаган 6iлiмдepдiц болуы шарт: философия, психология, анатомия жэне физиология, медицина, гигиена, валеология, педагогика, этика - эстетика, экология жэне тагы баскалар.
^sipri заманда табиги жэне элеуметпк - экологиялык жагдайда балалардыц денсаулыгыныц жайы ете Yлкeн орын алады. ^sip бул мэселе баланы окыту мен тэрбиелеу проблемаларымен бipдeй мэнге ие. Барган сайын мектеп кабыргасына денсаулыгы бузылган немесе акаулары бар, тiптi созылмалы аурулары бар балалар кептеп келе бастады. Муныц 6эpi eлeусiз калдыратын мэселелер емес, ейткеш баланыц денсаулыгы мен оку Yлгepiмi мeдальдiц eкi 6eтi тэpiздi 6ip-6ipiнe ете тыгыз байланысты. Соцгы жылдары мектеп окушыларыныц денсаулыгыныц нашарлыгы туралы кеп айтылып кeлeдi. Эйтсе де бул жерде тек мектеп кiнэлi ме? эрине, олай емес. Баланыц денсаулыгын сактау мен ныгайту, ец алдымен, ата-ананыц басты мндеп. Денсаулыкты жогалту оцай, ал оны калпына кeлтipугe кей жагдайда 6ip гумыр да жeткiлiксiз. Кейде мектеп окушыларыныц бар ^ш -кимылы жеткшказ болады, ейткeнi баланыц мектепке дешнп емipi тутастай текке кеткен, орнын толыктыру мYмкiн емес болып жатады. Бул мэсeлeнiц шeшiмiн ата-аналарга, дэр^ерлерге жаба салуга да болар, эйтсе де бала денсаулыгы ^н еткен сайын нашарлап, кeмiстiктepi кеми беретшш де умытпалык.
Баланыц нeгiзгi уакыты мектепте етeтiндiктeн оныц денсаулыгына жауапкершшк те нeгiзiнeн окытушыныц мойнында. ейткеш бала денсаулыгы сыныптагы окыту процесшщ калай уйымдастырылганына да байланысты. Денсаулыгы жаксы бала окыту процесшщ барлык тYpлepiнe куана араласады, эрдайым жайдары, емipсYЙгiш калпынан танбай, курбыларымен де еркш араласып, устаздарына да жылы кабак танытады. Бул тулганыц барлык кырыныц танылуыныц нeгiзгi шарты. Демек, баланыц бойында денсаулык мэдeниeтiнiц калыптасуына басты мэн беру керек. Бала кезшен денсаулыктыц алгы шарттарын, денсаулыктыц зацдылыктары мен карапайым кагидаларын бойына сiцipiп ескен бала ескенде де осы багыттагы iздeнiсiн жалгастыратыны сезаз. Оларда денсаулыкка деген жауапкepшiлiк кезкарасты, дене мэдeниeтiн калыптастыру, эр сабакта осы жагдайларды еске салып отыру, окытушыныц багытталган жумысы балада езге адамдармен карым-катынасты калыптастыру, ез безмен, ездiгiнeн емipлiк процестерге жауап таба бшу сиякты касиeттepдi калыптастырады.
Денсаулык сактау кещстшн калыптастырудыц окыту жYЙeсi устаздыц iздeнiсi, тэжipи6eсi нeгiзiндe педагогикалык философияныц нанымдары мен пpинциптepi жатыр. Бул философияныц басты ядросы - Бала когамныц ец жогаргы кундылыгы деген принцип, одан жогары турган ештеце болмауы керек. эр балада жасырын жаткан денсаулыктыц генетикалык потенциалы бар, бiздiц мiндeтiмiз 6iздiц жYзeгe асуына колкабыс жасау. Мeнiц нeгiзгi - принцитм эр баланыц бойындагы емip резервш, емipгe куштарлык пен 6eйiмдiлiктi бipтe-бipтe, ете сактыкпен оята 6iлу. Ол куштарлык пен бешмдшк, емip peзepвi бала бойында дайын кYЙiндe турган жок. Олар жаца есiп келе жаткан кешет тэpiздeс, тэрбие мен окыту барысында пайда болады, калыптасады,дамиды. Бала бойында рухани 6epiктiктi ныгайту Yшiн балага езiнe сeнiмдiлiктi, езш багалауды YЙpeту кажет. Тэж1рибе жYзiндe кeлeсi максаттарды жYзeгe асыруга болады:
• непзп 6iлiмдi;
• баланыц ез мYмкiндiктepiнe сай индивидуалды даму траекториясымен камтамасыз
ету;
• окушыларды бшмд^ жан-жакты дамыган, денсаулыгы жаксы, рухани жагынан дамыган eтiп тэрбиелеу;6аланыц бойында денсаулыкка деген жауапкершшк пен денсаулыкка эсер ететш факторлар туралы бшм калыптастыру;
• таным сферасын дамыту (есте сактау ка6iлeтi, таным, пайымдау, ойлау, киялдау);
• агpeссивтiлiктiц алдын алып езара катынас мэдeниeтiн калыптастыру [3].
ОФ "Международный научно-исследовательский центр "Endless Light in Science"
Мектептеп казipгi окытылып жаткан имандылык идеялардыц дiни баFыты басым. Имандылыктыц казipгi тацдаFы адам еpекшелiгiндегi кундылык касиеттеpiнiц бipi екенi жYЙесiз ескершген. Адамныц материалдык кажеттiлiктеpiнiц бipi — физикалык дене мYшесiнiц саyлыFы. БYгiнгi кYнi ец мацызды мэселе— салауатты емip салтын калыптастыру. Ягни, адамныц денесiнiц саyлыFы, сакталуы, ныFаюы, ширауы, сеpгектенyi, ецбекке кабiлеттiлiгi, кулшынысы, куштарлы^ы, ниеттiлiгi, ынталылыFы - калыпты биологиялык процесте туруы, Ал рухани кажеттшк деген уFым — рухани жетшу, яFни жанныц тазалыFына, адалды^ына, имандылыFына байланысты. Осы мэселе тэрбиенщ кай жYЙесiнде болмасын толык калыптасып, сыцаржак калып коймауы кажет.
Аристотельден кейiнгi екiншi устаз Эл-Фараби: "Кайырымды калалар мен халыктардыц дiндеpi эpтYpлi болFанымен барлы^ы бip бакытка сенедi, бip максатка жетуге умтылады" — деген. Кай заманда да бip мАллаFам деген сешм негiзiнде куpылFан адамзат коFамы адамгеpшiлiктi, имандылык пен мейpiмi еркш, тэyелсiз де бейбiт коFам болуын тiлегенiн тарихтыц езi дэлелдеп отыр [4].
Ислам дiнi казак топыpаFына Арыстанбаб аркылы осыдан 13 тасырдай бурын насихаттала бастаFан. Ислам дшмен енген "иман" — уFымы "АллаFа сену", "наным", "сешм" тYсiнiгiн бередь Бip АллаFа сену аркылы имандылык непзшде адамдар етipiк, есек, киянат, корлык, зорлык, кайырымсыздык деген сиякты "имансыз" эрекеттерден бойларын аулак устаFан. Ондай адамдардыц кецiлi тазарып, "Алланыц нурына беленген" — деген сешмде болFан.
Казак совет энциклопедиясында "Дш — элеyметтiк езгiнiц куралы Fана емес, Fылымныц, пpогpестiц де жауы. Гасырлар бойы дiн адамныц таб^ат™ танып бiлy, оныц жойкын куштерше буFаy салып, мецipеy женiндегi iзгi iстеpiне бегет жасаумен болды" (32 бет/ 4т. кс.э.) - делшген, сейтiп тоталитарлык кезецде тiлiмiз бен дiнiмiз киянатка ушырады. Бipак, ата-бабамыз ак бiлектiц кYшiмен, ак найзанын Yшымен Yлтаpактай жеpi Yшiн, YPпаFы Yшiн кYpесе бiлдi. Бipак сонда да, ансаFан армандары — тэуелаздшке Yмiттенiп кез алдында саFымдай сыpFып кала берген [5].
Эл-Фараби каFидасы бойынша, дYниенi сактайтын терт тшек бар: Гадалат — эдiлдiк, турашылдык, сахауат — кайырымдылык, жомарттык, канаFат — баpFа ризалык жэне инабат дейдь Осылардыц бэpi жаксы ниетпен туындайды. БYл женiнде паЙFамбаpымыз Мухаммед ЕС. "Эр нэрсе адамныц сезше емес, оныц iстеген iсiне байланысты" — деген.
^орытынды: ¥лттык педагогика саласында осы мураларды кецiнен пайдаланып, мурат "идеал" адам тэpбиелеyдiц туп казы^ына айналдырудыц мацызы зор. Абай айткан "иманигYлдi" урпак санасына ащрш, тэлiм-тэжipибеде пайдалана бiлсек, ецбектiц нэтижелi болатынына кумэн келтipмеген болар едш. Себебi Абай езi устанFан имандылык тэрбие идеясыныц ен бойында, адам бойындаFы ец асыл касиеттi бшуге кумарлыкты дэpiптеy аркылы адамныц шеказ даму кудipеттiлiгiн жоFаpы кояды. Осы орайда оныц "Мен егер закон куаты колымда бар кiсi болсам, адам мшезш тузеп болмайды деген юсшщ тiлiн кесер едiм" деген сезi дэлел болады [6].
Шы^ыс поэзиясынан орын алFан жYpектiц культ "иманигул" Абай шыFаpмалаpында, ал акылдыц кyльтiн Абу Али ибн-Сина "имани акыл" атауларын арнайы колданFан.
Имани акылды, яFни акылдыц кyльтiн мадактайтын Рудаки, Фирдауси, ибн-Синаныц шыFаpмалаpынан кезедестеpiмiз. Осы орайда имандык туралы танымныц табиFаты, оныц шыFy теpкiнi оныц даму жолын имандылык негiзде салауатты емip салтын калыптастыруда колданудыц мацызы зор. Жалпы адамныц жетiлyi — оныц рухани дуниеа, адамшылык касиеттер^ мшез-кулкыныц жетiлyiмен сайма-сай келедi. Мундай касиеттеpдiц жетiлyi адамныц денесiнiц жетiлyiмен байланысты. Ал адамныц денесiнiн жетiлyi — денсаулык.
Салауатты емip салтын имандылык непзшде окушылардыц бойына ащруде ислам дiнiнiц парыздары былай деген: эpбip мусылман колынан келгенше бip-бipiне жаксылык кылуы керек. Iсiмен болсын, сезiмен болсын, мейлi тiлiмен. Ец болмаFанда, жаксылык тiлеп туруы абзал; канаFатшылыкка, инабатка, сабыр, ар сактаyFа, yаFадашылык
ОФ "Международный научно-исследовательский центр "Endless Light in Science"
пен ынсаптылыкка умтылдыру; ецбек етш ез отбасын асырауы; адам рухына, тYp-тYсiнe, нэсiлiнe, байлыгы мен дэpeжeсiнe карамай, Алла алдында тец, демек, жер бетшде де тец; 6iлiм алуга, 6eй6iтшiлiктi сактауга мiндeттi; адам мшезше кызганшактык емес, жомарттыктыц Yш тYpiн усынады: кез, кол, кецiл жомартыгы; маскYнeмдiк, eсipткi, урлык, етipiк айту — иманныц, мусылманныц жауы; ата-ананы, устазды курметтеу, кершь агайынмен тату-тэтп емip CYPу; гигиеналык талап ете жогары дэрежеде дэрштеледь Имандылык непзшде адамгepiшiлiккe, эстетикалык тэрбиеге, дене саулыгына, салауатты емip салтына, улттык эдет-гурып, салт-дэстYpгe тэрбиелеу кажет. Осыдан мынадай тужырымга келуге болады:
1. Ойы саудыц — жаны сау. Жеке тулганыц 6iлiмгe, гылымга деген ыкыласын арттыру, олардыц акыл-ой ка6iлeтiн дамыту, ой парасатын калыптастыру.
2. Жаны саудыц — тэш сау. ¥лтымыздыц тел мэдeниeтi, салт-дэстYpлepi, эдет-гурпы аркылы жеке тулганыц сана-сeзiмiн, имандылык кадip касиeтiн калыптастыру багытында жумыстар уйымдастыру.
3. Тэш саудыц — деш сау. Адамныц 6ip байлыгы — денсаулык. Халкымыздыц тэн тазалыгы дене сымбаты жайлы мурасы мол. Осы мураныц непзшде жеке тулганы салауатты емipгe багыттау, олардыц тэн саулыгымен, жан сулулыгыныц, имандылыгыныц калыптасуына кемектесу, багыт беру.
4. Iсi саудыц — емipi сау. Ецбек дагдысын жеке тулганыц бойына жастайынан сiцipу, адал, Yлкeн жауапкepшiлiкпeн, iскepлiкпeн ецбек ету аркылы емipiн керкейтуге багыттау.
Мамандар жасап шыгарган эр тYpлi сауыктыру жYЙeлepiн де пайдаланган дурыс. Ец бастысы, адам ез дeнiн сауыктырып, денсаулыгын калпына кeлтipe алады деген кагидага сену керек. Осыны жYзeгe асыра отырып,эр окушыныц денсаулыгын калпына келтсрш, оны жаксарта тYсугeаpналFан багдарлама жасауга болады. Оны нeнiц непзшде жYзeгe асыру керек?
Б1р1нш1ден, сабак барысында отыру калпын динамикалык алмастыру аркылы етюзшедь Ягни, бала езiнiц дурыс отырган, отырмаганын, отырысын алмастырып отырады. Оны 6ip рет YЙpeнгeн бала езшщ отырысын кадагалай алады. Ол омыртка жотасыныц тYзулiгiн сактауга мYмкiндiк 6epeдi, ейткeнi омыртка адамныц емipiндe ете Yлкeн кызмет аткарады, бiздiц кептеген ауруларымыз да оныц дурыс калпыныц бузылуынан туындайды. Бул адам агзасыныц энергетикасыныц нeгiзi. Сондыктан да сабак барысында баланыц дурыс отыруын кадагалау - ец басты мшдет.
Екгншгден, сабак барысында дене булшык ет жYЙeсiн жэне керу жYЙeсiн ширататын сepгiтулep еткiзiлeдi. Оны В.Ф.Базарныйдыц жYЙeсi аркылы керу траекторияларыныц жYЙeсiн колдана отырып жYзeгe асыруга болады. Мысалы, «спутник» жYЙeсiндe тебеге шнген тYpлi-тYCтi «планетелерга» назар аударту (сынып белмесше, те6eсiнe тYpлi- тYCтi шар колдан жасалган жулдызшалар iлу аркылы бул жаттыгуды жасауга болады), оларды iздeп табу аркылы кез жанарын, дене булшык eттepцiн козгалта отырып, кез бен денеш сepгiту шараларын жYзeгe асыруга болады. Сорл аркылы керу координациясын кeцiстiктe багдарлау реакциасын дамытуга болады.
Yшiншiден сабактагы кернею куралдар барынша жылжымалы болуы керек оны удайы козгалту, куралдарды кадагалап отырган балалардыц кез 6eлсeндiлiгiн арттырады. Олардыц жалпы 6eлсeндiлiгi де жогарылайды. Мысалы, карточкаларды сынып 6елмeсiнeн кез келген нYктeсiнe апара отырып, бала назарын аудартуга болады.
Твртiншiден, жазу барысында арнайы дайындалган каллиграфиялык нускаларды колдануга болады. Бул балада аса жогары шыгармашылык, эстетикалык талгамын оятады, «кез-кол» психоматорикалык жYЙeсiн дамытады. Мысалы, балалардыц жасына сай елец, такпактар окыта отырып, оны бала калай кабылдаса графикалык бейнелеп 6epуiн етшуге болады. Оларга маторикалык epкiндiк бере отырып, езшщ сол сэттеп эсерш кагаз 6eтiнe бере алатын графикалык плассикасын дамытуга кол жeткiзeмiз. Бул, эаресе, темeнгi сыныптарда Yлкeн нэтиже береди
ОФ "Международный научно-исследовательский центр "Endless Light in Science"
Бесгншгден, хор аркылы айтылатын эннщ эсеpi ете жоFаpы. ТYpлi эндеpдi суйемелдеу аркылы орындай отырып музыканыц бала психикасына эсеpiн эмоцианалды эсеpленyдi пайдаанyFа болады. Сонымен, бipге музыкалык гимнастиканы, яFни саз ыpFаFымен дене кимылдарын орындауды бейдi де колдану керек.
Алтыншыдан, сабактаFы физкултьминутка, яFни жалпы шаршауды сейiлтетiн колдарын, саусактарын де алдыратын керу жэне есту кабшеттершщ дамына эсер ете алатын, кыска Fана жаттыFyлаp жиынтыFы.
Жетгншгден, барлык оку пэндеpiне сауыктыру компоненттеpiн косу. Бip Fана валеология сабаFында денсаулык туралы окыту. Бул сабактыц сирек етюзетшш ескерсек, жеткiлiксiз болатыны сезаз. Сондыктан да барлык пэндкр аркылы кешендi турде баланыц ез денсаулы^ын сактаyFа уйретуден жалыкпау керек. ОFан неше тYpлi эдiстеpдi колданып денсаулык такыpыбындаFы материалдарды, диктаннттар, шыFаpмалаpды пайдаланyFа болады. Демек, окытушы эр сабакта окyшылаpFа денсаулыкты сактау мен жаксарту туралы мэлiметтеp бере алады.
ЭДЕБИЕТТЕР Т1З1М1:
1. Накыпбеков Т.Ж. Жалпы бшм беpетiн мектептiц 1-11сыныптырына аpналFан дене тэpбиесiнiц баFдаpламасы. Алматы. Рауан, 1993, 99.
2. Асанов Ж. Студенттердщ этнопедагогикалык бiлiмдеpi мен икемдiлiктеpi жYЙесiн калыптастыру: пед. Fыл. док. ... дис. - Алматы, 2003.- 386 б.
3. Кенжебеков Б.Т. ЖоFаpы оку орны жуйесшде болашак мамандардыц кэсiби кузыреттшгш калыптастыру: педтыл.докт. ... автореф. - КаpаFанды, 2005. - 33 б.
4. Жанпешсова М.М. Модульдш окыту технологиясы окушыны дамыту куралы pетiнде. - Алматы, 2002. - Б. 4-6.
5. Аль-Фараби. Философские трактаты. Алма-Ата, 1970.
6. Кунанбаев А. ШыFаpмалаpыныц толык жинаFы (екi томдык) — Алматы, 1954
