CC BY
55УДК 947.6.045
А. А. Дамарад, асютэнт
ЗЯМЕЛЬНЫЯ АДНОС1НЫ ПАМ1Ж ШЛЯХТАЙ I ДЗЯРЖАВАЙ У ВЯЛ1К1М КНЯСТВЕ Л1ТОУСК1М У XIII-XVI стст.
The article deals with the situation in the sphere of the land-use and land own between Grand Duch of Lithuania authorities and its nobility which was aiming to get full control above their manors. On the basis of archival sources and scientific researchs this process is researched. This was evolutional extension of land-own rights of the nobility of the state limited with the only one feudal tax. It was military servise in a case of war. Amount of it depended on quantity of servants living in the manor. Common rate was one warrior from 10 servant houses. As far as main part of the nobility didn't have sufficient servants and territories it had to serve at army theirself. All this nuances were specified at the main law code called Statute of GDL.
Уводзшы. Зямля у часы сярэднявечча была галоунай крынщай багацця. Паколью шляхта Вя-лшага княства Лпоускага з'яулялася асноуным землеуладальшкам, пытанне аб зямельных адно-сшах яе I дзяржавы патрабуе асобнага разгляду. Вядома, што усе уладальнш маёнткау абавязаны был1 несщ ваенную (земскую) службу. Гэту пав1ннасць выконваш феадалы асабюта I разам са сва1м1 ваеным1 слугами Земская ваенная служба, заснаваная на землеуладанш, была абавязковай паводле земскага права [1, c. 585]. Гэта I ад-розшвала шляхту ад астатшх саслоуяу Вялшага княства Л1тоускага. Праблема землеуладання у ВКЛ у розных аспектах разглядалася як п-сторыкам1 XIX ст., так 1 у савецкай 1 сучаснай пстарыяграфп.
Асноуная частка. Шляхецкае землеуладан-не мае глыбоюя караш. Першае наданне зямл1 пад умовай ваеннай службы У. I. Ичэта адно-сщь да 1254 г. [2, а 63]. Остэматычная раздача земляу за ваенную службу пачалася з часоу В> таута, кат знешнепаттычнае становшча Вял1-кага княства Л1тоускага было дастаткова скла-даным. 3 часоу вялшага князя Каз1м1ра таюя раздачы становяцца масавым1 I працягваюцца, пакуль у руках манарха застаецца «хоть небольшое количество земли» [1, с. 591].
Першапачаткова памер зямельных уладан-няу, з яюх ратшк ехау на вайну, не быу даклад-на вызначаны. Шмат залежала ад абставш, пры яюх вялЫ князь надзяляу яго зямлёй. У крыш-цах можна сустрэць наданне шляхце звычай-ных сялянсюх надзелау за ваенную службу. Напрыклад, вялш князь Каз1м1р надау Юшку Кпрдав1чу за баярскую службу зямлю Драбоу-шчыну, якая была раней лавецкай зямлёй [3, c. 51]. Адначасова можна сустрэць I падара-ванш участкау зямл1 большых, чым сялянская служба. Так, Жыпмонт Аугуст у 1551 г. па-цвердз1у баярыну Багдану Лазарав1чу прывшей «на два селища пустовских за службу земскую» [4, а 163].
Увогуле, як адзначау М. К. Любаусю, у па-мерах зямл1, з якой ¿шла ваенная служба, было яшчэ больш разнастайнасщ, чым у памерах ся-лянсюх служб [5, а 545]. Шмат залежала ад за-
можнасщ шляхцща. Был1 таюя, што не мел1 у падпарадкаванш сялян, сам1 апрацоуват зямлю I выязджат на вайну асабюта, без слуг. Аднос-на таюх землеуладальшкау у Статуце ВКЛ 1529 г. гаварылася, што кат яю-небудзь бая-рын у сва1м маёнтку не мае людзей, то павшен сам ехаць 1 служыць як можа [6]. Падобныя словы пра незаможных баяр-шляхту утрым-л1ваюцца 1 у соймавай ухвале 1529 г.: «А што ся дотычеть убогое шляхты, который ся убого мають въ домках своих, а ни одного человека своего не мають: съ тых кождый маеть служити и ехати самъ, водле можности своее» [7, с. 204].
Шляхта атрымл1вала ад вялшага князя 1 та-юя маёнтю, з яюх на вайну трэба было вы-водзщь строга вызначаную колькасць людзей. Напрыклад, Свщрыгайла у 1445 г. дау маёнтак Рагачоу шляхцщам, пры чым адзначыу, што «съ того нам имають служити и нашим намес-ником двума стрельцами на заволаную войну» [7, с. 58].
Хоць пры падараванш зямл1 шляхта атрым-л1вае яе, але, як адзначаюць даследчыю, фак-тычна надаватся толью даходы з маёнтка, яюя раней атрымл1вау вялш князь [8, с. 12]. Мена-в1та таму землеуладальнш увесь час ¿мкнулюя забяспечыць сабе права безумоунага валодання маёнткамь Пачатак гэтаму быу пакладзены у 1387 г., кал1 Ягайла прывшеем надау асоб-ныя правы 1 ¿льготы землеуласшкам-каталь кам [9, с. 9]. Паводле гэтага дакумента, ката-лщкая арыстакратыя атрымала неабмежаваныя правы валодання 1 распараджэння сва1м1 вотчы-нам1, а таксама вызвалялася ад выканання шэ-рагу павшнасцей. Але прывшей 1387 г. не л1к-вщавау цалкам усе грашовыя даншы 1 выплаты 1 паюдау земл1 пад юрысдыкцыяй вялшага князя.
Наступным крокам замацавання зямельнай уласнасщ за шляхтай стат прывше1 XV ст. 3 гэтага часу заканадауча замацоуваецца неда-тыкальнасць ¿х надзелау, права юрысдыкцьп над падданым1. Паступова павял1чвауся пат-тычны уплыу буйных землеуласшкау, яю узмацняуся тым, што яны стал1 крэдыторам1 вял1кага князя пад заклад вялшакнясюх маёнткау. Зразумела, чаму, на думку М. К. Любаускага,
паштычнае жыццё Вял1кага княства Л1тоускага другой паловы XV - першай чвэрщ XVI стст. праходзша пад сцягам дыктатуры буйнога зем-леуладання [10, с. 335]. Паводле У. I. Ичэты, у прывше1 1506 г. якраз 1 было аформлена тое па-лпычнае становшча, якое найбольш заможныя землеуладальнш займаш у ВКЛ [2, с. 59].
Неабходна адзначыць справядл1вае мерка-ванне, што агульназемсгая прывше1 гарантават маёмасныя правы тольга на паперы, а не на справе [1, с. 632]. На карысць такой думга гаво-раць умовы, пры яюх зямля перадавалася шлях-це. У правах служылых людзей адносна па-дараванай нерухомай маёмасщ у ВКЛ можна распазнаць некальга адценняу, але у цэлым слу-жылае феадальнае землекарыстанне магчыма умоуна падзялщь на дзве катэгорьи. Да першай катэгорьи належал! тыя зямельныя уладанш, ягая перадавалюя трымальшкам без права рас-параджэння зямлёй. Тэрмш трымання тагах уладанняу быу звычайна неакрэслены I залежау ад умоу, на ягах давалася зямля. Да другой катэгорьи належал! земл1, ягам1 уладальшк распа-раджауся на правах спадчынных, аднак такое права распараджэння мела не безумоуны, а ад-носны характар [11, с. 70]. У актах на зямельныя падараванш часта сустракаюцца словы: «до волн господарское», «вечно до живота своего», «на вечнасць». Прычым звычай даваць зямлю у часовае карыстанне «да вот» прасоч-ваецца за увесь перыяд XV-XVI стст. Яшчэ у крынщах, выдадзеных пры Каз1м1ры, можна сустрэць зашсы накшталт «...князю Мнтку Всеволодовичу Онтоново Косого селцо, да Мицнево село до воли» [3, с. 34]. Аналапчныя прыклады можна сустрэць 1 у перыяд княжання Жыпмонта Аугуста нават у 1551 г.: «...Исаю Щолковичу на земли в повете Мстиславскомъ, у Запольи, Онисковы службы до воли и ласки господарское.» [4, с. 162]. Цшава, але у першай палове XVI ст. умовы трымання зямл1 шляхтай у Ашмянсгам павеце, што сустракаюцца найчасцей, гэта «навечна». У той жа час «да воли» - тольга тры зашсы [12, с. 29].
Зразумела, што спадкаемцы тагах земле-уласшкау звярталюя да вялшага князя за атры-маннем новай даравальнай граматы на зямлю. Звычайна улада ¿шла насустрач I пацвярджала прывшей на пэуны маёнтак, як гэта, напрыклад, зроблена у адносшах да Пятра I 1гната Белшау у 1551 г. [12, с. 32]. Спадчынная зямля не магла непасрэдна пераходзщь да дзяцей, пакольга у тагах выпадках не дзейшчау дзесящгадовы тэрмш даунасщ [5, с. 555].
Працэс падаравання зямель меу дастаткова рэгламентаваную працэдурную форму. Падста-вай для яго звычайна служыла просьба канкрэт-най асобы да вялшага князя, выказаная часцей за усё у шсьмовай форме. У сувяз1 з просьбай гаспадар давау распараджэнне (асабюта або
праз сва1х службовых асоб) перадаць пэуны участак зямл1 заяушчыку. Гэтая працэдура называлась «править землю» [11, с. 66].
Абавязковым этапам у працэдуры падаравання зямл1 была выдача спецыяльнай падара-вальнай граматы. Заключным жа этапам было «увязанье», г. зн. увядзенне у валоданне пада-раванай зямлёй. Дакладная форма «увязанья» невядомая, аднак вучоныя мяркуюць, што працэдура была аналапчнай той, што практыкава-лася у пазнейшыя часы. Гэта значыць, што ад-паведная грамата зачытвалася публ1чна перад насельнщтвам той мясцовасщ, дзе знаходзшася падараваная нерухомасць, а затым разам з вот-сам падаравання перадавалася новаму уладаль-шку зямл1. Акрамя таго, акт рэпстравауся у кш-гах мясцовага суда.
Прыняцце Статута Вялшага княства Л1тоус-кага у 1529 г. падвяло пэуную рысу у развщщ зямельных адносш. Па Статуце 1529 г. маёнтак л1чыуся вотчынай, кат ён знаходз1уся у тры-манш уладальшка 1 яго продкау пры двух папя-рэдшх гаспадарах. Хоць вотчыннасць сва1х уладанняу можна было даказваць пры дапамозе сведкау, землеуласшга аддават перавагу даку-ментам. Таму яны пасылат люты да манарха з просьбам! пацвердзщь ¿х правы на маёнтга. В1-даць, тут хутчэй был1 не апасенш, што улада можа адабраць вотчыну, а засцярога ад магчы-май просьбы кагосьщ шшага на гэтую зямлю. Вотчыны адб1ралюя I перадавалюя ва уладанне шшым асобам тольга тады, кат ¿х уладальшга не мага служыць з яе земскую службу. Часам нават сам1 уласшга пагадат зямлю па той жа прычыне. Але яе мага вярнуць нашчадга, кат служыл1 вайсковую службу.
У Статуце 1529 г. знайшла адлюстраванне I практыка XV ст. Раней купля-продаж данш была немагчымая без згоды вялшага князя. Гаспадарчае жыццё крашы патрабавала здзяйснення тагах здзелак. Таму цяпер бьш дапушчаны як мена падараваных маёнткау, так 1 ¿х адчужэнне: «теж дозволили есмо третью часть имения продати на вечность» [6, р. I, арт. 16]. Аналапчным было права наследавання зямт. Кат братоу было некальга, то кожны з ¿х мог атрымаць не больш за трэць зямлт 3 шшага боку, можна было звярнуцца да вяткага князя за дазволам на набыццё пэунай вотчыны. Так зраб1у етскап смаленсга 1ос1ф, на што вялш князь Аляксандр дазвол1у яму набыць маёнтак Яркав1чы на умове земскай службы [7, с. 182]. У 1551 г. тое ж зраб1у Жыпмонт Аугуст, выдаушы «потверженье Михайлу Фёдоровичу на село, названное Улино и куплю их» [4, с. 165].
Цэлая с1стэма наследавання была вы-працавана у ВКЛ. Па-першае, прасочваецца тэндэнцыя пераважнага захавання маёнткау у прадстаун1коу аднаго роду. Кал1 уладальн1к пам1рау без дзяцей, то жонка яго пак1дала зямлю сабе, але у Статуце 1529 г. гэтае права
абмежавана толью «венам» (г. зн. прыданым). Kani у памёрлага засталюя дзещ, то яны, паводле артыкулау 2, 4 i 7 раздзела 4, валода-ni маёнткам1 акрамя адзначанага пасага удавы, а да таго ж магл1 яго выкупщь щ зава-лодаць ¿м пасля смерщ мащ [6].
Неабходна звярнуць увагу i на памеры зем-скай службы з маёнткау. Найперш трэба адзна-чыць, што Статутам увогуле не прадугледжвала-ся валоданне зямлей, не звязанае з адпрауленнем ваеннай павшнасщ. Вышэй ужо гаварылася, што улацанш шляхты адрозшвалюя памерам1, а зна-чыць - мел1 розныя магчымасщ. Таму дастатко-ва часта на соймах абмяркоувалася пытанне пра колькасць вошау з адзшю падаткаабкладання. Так было, напрыклац, на Вшенсюм Сойме 1507 г., дзе была прынята пастанова аб правядзенш nepanicy людзей у маёнтках [7, с. 9]. Прамое указание на гэты конт было прынята на сойме 1528 г., у яюм казалася, што «ижь хто-колвек маеть людей в имениях своихъ, тот повинен съ кождыхъ осми служоб людей ставити пахолка, на добром кони, во зброи, зъ древомъ, с прапором, на котором бы былъ панцеръ, прылбица, меч або корд» [7, с. 187-188]. Затым спасылка на гэтыя радю была уключана i у Статут ВКЛ [6, p. II, арт. 1]. Тыя, хто меу менш двароу щ не меу ix увогуле, павшен быу сам ехаць на вайну.
Статут 1529 г. патрабуе, каб духоуныя асо-бы, яюя валодаюць радавым1 маёнткам1, такса-ма exam на вайну. Гэтыя артыкулы стат важным дасягненнем шляхты у ¿мкненш абмежа-ваць царкоунае землеуладанне.
Патрэбна адзначыць, што час ад часу улады праводзш праверку правоу на зямлю. Гэтак, ка-ралева Бона у 1534 г. пачала такую працу у Коб-рынсюм павеце, паводле якой усе зямяне-шлях-та павшны был1 дакументальна пацвердзщь правамернасць валодання CBaiMi маёнткамь За тым1, хто меу адпаведныя дакументы, зямлю паюнулг А м1ж тым 22 сямЧ кобрынскай шляхты не змапт працставщь шяюх папер. У вытку каралева Бона канфюкавала гэтыя земл1 на сваю карысць [10, c. 31].
Аграрная рэформа Жыпмонта Аугуста, рас-пачатая як эксперымент у 1540-я гг. i працягну-тая ва ycix дзяржауных маёнтках у 1557 г., хоць i праводзшася на дзяржауных землях, аднак закранула i шляхецкае землеуладанне. Акрамя праверю прау на зямлю i канфюкацьи незаконных уладанняу, рэв1зоры зашсват у цяглае на-сельн1цтва шляхту, якая не прадставша дакумен-тау аб сва1м паходжанн1. 1мкненне рэв1зорау акругл1ць дзяржауныя уладанн1 прымус1ла далу-чыць да ix земл1 шляхты, прычым часта без належнай кампенсацьп [2, c. 169]. Невыпадко-ва, што аграрная рэформа узбудз1ла незадаволе-нась шляхты.
Настрой шляхты адлюстравауся у выступлениях на соймах перыяду 50-60-х гг. XVI ст.
Ул1чваючы цяжкае ваеннае станов1шча дзяржа-вы, шляхта выступ1ла з цэлым шэрагам абв1на-вачванняу у бок рэформы i ¿мкнулася прыму-сщь л1чыцца з яе маёмасным1 штарэсамь
Статут Вял1кага княства Л1тоускага 1566 г. стау адказам на тыя пытанш, як1я узн1мала шляхта, даб1ваючыся пашырэння CBaix правоу. Зямельнае права па Статуце 1566 г. у асноуным паутарала папярэдняе. Тольк1 асобныя аспекты был1 удакладнены. Зразумелае супращуленне шляхты наданню зямл1 у ВКЛ шшаземцам у Статуце 1566 г. было дэтал1завана. Асноуны змест артыкула 9 раздзела 3 застауся нязмен-ным: «што ж в том панстве, Великом Князстве Литовском и во всих землях, ему прислуха-ючих, достойностей духовных и светских, городов, дворов и грунтов, староств в держаньи и пожываньи и вечностей жадных чужоземцам и заграничником, ана суседом того панства давать не маем». Вялт князь абавязвауся даваць зямлю толью «Литве, а Руси родичем старожитным и врожанцам Великого Князства Литовского и иных земль тому Великому Князству на-лежачих» [13]. Статут 1566 г. тым не менш да-пускау магчымасць атрымання ¿ншаземцам зямл1. Выключэнне з прав1ла датычыла тольк1 тых, хто стала жыве у Вял1к1м княстве Л1тоус-kím «з ласки данины нашае, альбо которым иншым правом». Аднак умовай трымання маёнткау была земская служба [13].
Шляхецкае саслоуе было асабл1ва незадаво-лена Статутам 1529 г. у той частцы, якая абмя-жоувала права распараджэння сваёй нерухомай маёмасцю. Сацыяльна-эканам1чнае разв1ццё па-трабавала уключэння шляхецюх маёнткау у гас-падарчае жыццё. У Статуце 1566 г. усе абмежа-ванн1 был1 захаваны. Але у ¿ншым артыкуле дазвалялася «своим станам шляхецкого народу, яко людям вольным... имениямы своими от-чызными, материстами и яким же колвек обычаем набытыми шафовати, подле воли и подо-банья своего отдати, продати, даровати, запи-сати, заставити в долгу и в сумах заменяти завести» [13]. Урэшце, Статут 1566 г. дакладна вызначыу, хто пав1нен несц1 земскую службу з прыватных маёнткау [13].
Увогуле, шляхта дастаткова часта скардзь лася на соймах на вялш цяжар ваеннай пав1н-насц1. Яшчэ на сойме 1531 г. станы казал1, што не могуць спрауляць земскую службу у памеры, устаноуленым у 1528-1529 гг. [14, с. 129]. У 1544 г. на Берасцейсюм сойме была прынята пастанова, паводле якой землеула-дальнш павшны был1 выстауляць аднаго вершн1ка з дзевяц1 дымоу. Прычым шляхта жадала паменшыць ваенны цяжар, аднак вялш князь настаяу на так1м яго памеры. На Вшен-ckíx соймах 1551 i 1554 гг. была захавана норма 1544 г. Аднак у 1563 г. перад ваеннай небяспекай шляхта абавязалася акрамя верш-
шка выстауляць пешых вошау у такой пра-порцьи, каб адзш пешы ратшк прыходз1уся на двух конных [15, ^ 44].
У сувяз1 з земскай службай дастаткова да-кладна можна прасачыць размеркаванне зямель-ных уладанняу сярод розных груп шляхецкага саслоуя. Перашс войска 1528 г. паказвае, колью вершшкау выстауляу кожны землеуладальшк. Колькасць выстауляемага войска сведчыць пра распаусюджанне буйнога землеуладання у Вяль юм княстве Л1тоусюм. Анашзуючы дакумент, можна зауважыць, што найбольшай колькасцю зямл1 валодаш працстаунш паноу-рады. Так, князь Ян, бюкуп Вшенсю, выстауляу 236 коней. Гэта значыць, што яму належат прыкладна 1900 сялянсюх дымоу, не утчваючы уладанняу духоуных. Пан Гаштольд, ваявода Вшенсю, выстауляу 466 коней (больш за 3,5 тыс. дымоу), князь Канстанцш, ваявода Троцю, - 426 коней [16, с. 50]. Асноуная ж маса прадстаушкоу ваен-на-служылага саслоуя была дастаткова беднай. Па пацлшах В. С. Мянжынскага, паводле ператсу 1528 г. у Берасцейсюм павеце адсутшчала шляхта, якая выстауляла больш за 9 вершшкау, а толью 7 з ¿х дават ад 5 да 9 коней [16, с. 27]. Асноуная ж маса шляхты выпраулялася на вай-ну сама, бо зямельныя уладанш яе был1 невя-лтя. Напрыклад, у гарацзенсюм павеце толью 10 чалавек выстаулял1 больш двух коней 1 шхто -больш дзесящ [16, с. 94-95].
Заключэнне. Таюм чынам, да канца 60-х гг. XVI ст. землеуласнщюя правы шляхты дасягну-л1 той ступеш, якой гэтага хацела сама шляхта. Як 1 паттычныя правы, правы маёмасныя пашы-ратся пад щекам знешняй небяспею 1 таго руху, яю разгарнул1 шжэйшыя пласты ваенна-служы-лага саслоуя за дасягненне правоу, як1я мела шляхта польская. У гэтых абстав1нах арыстакра-тыя 1 вял1к1я княз1 вымушаны был1 л1чыцца з та-к1м1 памкненням1, каб забяспечыць цэласнасць дзяржавы 1 не згубщь сваё станов1шча. I нарэш-це, з гэтага часу можна казаць, што пасля доу-гага працэсу эвалюцы1 правоу шляхецкага саслоуя, што цягнууся з канца XIV ст., гэты стан уяуляу з сабе роуную хаця б юрыдычна са-цыяльную групу.
Л1таратура
1. Довнар-Запольскпй, М. В. Государственное хозяйство Великого княжества Литовского при Ягеллонах: в 2 т. / М. В. Довнар-Запольский. - Киев: Тип. ун-та, 1901. -Т. 1. - 884 с.
2. Пичета, В. И. История сельского хозяйства и землевладения в Белоруссии / В. И. Пи-чета. - Минск, 1927. - Ч. 1. - 233 с.
3. Литовская Метрика. Книга записей 3 (1440— 1498). - Вильнюс: Zara, 1998. - 381 с.
4. Метрыка Вялшага княства Л1тоускага. Кшга зашсау 28 (1522-1552 гг.) / падрыхт. да друку В. Мянжынсю, У. Свяжынсю. - Míhck: ATHENAEUM, 2000. - 312 с.
5. Любавский, М. К. Областное деление и местное управление Литовско-русского государства ко времени издания первого Литовского статута / М. К. Любавский. - М.: Унив. тип., 1892. - 884 с.
6. Статут Великого княжества Литовского 1529 г. Текст, перевод и словарь / Под ред. К. И. Ябловкиса. - Минск: Из-во АН БССР, 1960. - 253 с.
7. Акты, относящиеся к истории западной России, собранные и изданные Археографической комиссией: в 5 т. - Спб., 1848. - Т. 2. -413 с.
8. Владимирский-Буданов, М. Ф. Очерки из истории Литовско-русского права / М. Ф. Владимирский-Буданов. - Киев: Унив. тип., 1889. - 52 с.
9. Лойка, П. А. Шляхта беларусюх зямель у гамадска-палпычным жыцщ Рэчы Паспаттай другой паловы XVI - першай трэщ XVII стст. / П. А. Лойка. - Míhck: БДУ, 2002. - 99 с.
10. Любавский, М. К. Очерк истории Литовско-Русского государства до Люблинской унии включительно / М. К. Любавский. - М.: Об-во истории и древностей рос., 1915. - 401 с.
11. Доунар, Т. I. Развщцё асноуных ¿нсты-тутау грамадзянскага i крым1нальнага права Бе-napyci у XV-XVI стагоддзях / Т. I. Доунар. -Míhck: Пропилеи, 2000. - 224 с.
12. Менжинский, В. С. Феодальное землевладение в Западной Белоруссии во второй четверти XVI в. / В. С. Менжинский // Крестьяне и сельское хозяйство России в XIV-XVIII вв. - М., 1989. - С. 24-41.
13. Статут Великого князьства Литовского 1566 г. и поправы статутовыя 1578 г. // Временник Московского общества истории и древностей российских. - М., 1855. - Кн. 23. - 189 с.
14. Максимейко, Н. А. Сеймы литовско-русского государства до Люблинской унии 1569 г. / Н. А. Максимейко. - Харьков: Тип. А. Дарре, 1902. - 205 с.
15. Акты, относящиеся к истории западной России, собранные и изданные Археографической комиссией: в 5 т. - Спб., 1850. - Т. 3. - 279 с.
16. Перашс войска Вялшага княства Л1тоу-скага 1528 г. Метрыка ВКЛ. Кн. 523. / Падрыхт. А. I. Груша, М. Ф. Сшрыдонау, М. А. Вайтов1ч; НАН Беларуси 1н-т псторьн. - Míhck: Бел. навука, 2003. - 444 с.
