CC BY
357
R.O. BOLATBEKOVA
Asfendiyarov Kazakh National medical university, department of internship and residency in oncology
STRATEGY OF CERVICAL CANCER PRIMARY PREVENTION
Resume: Lack of screening programs and high prevalence of HPV infection in the population are the major factors responsible for the high risk observed in LMICs. The knowledge that persistent infection with one of the oncogenic HPV types is the necessary cause for cervical cancer has led to HPV vaccination and HPV testing as emerging strategies for prevention and early detection of cervical cancer. However, these are yet to be implemented in national programs in many LMICs, where they are most needed. The overarching role of HPV vaccination as the most pragmatic and feasible primary prevention strategy for cervical cancer is briefly discussed here.
Keywords: cervical cancer, human papillomaviruses, screening. Vaccination
К.Н. ДЖУЛАНОВА, М.Т. АЙХОЖАЕВА, Ж.К. М¥СА
С.Ж.Асфендияров атындагы Казац ¥лттыц медицина университету валеология курсымен цалыпты физиология кафедрасы
САЛАУАТТЫ 0М1Р САЛТЫ ЖЭНЕ ДЕНСАУЛЬЩ
ЭОД 613.1/.614.2+614-056.22
Казiргi кезде денсаулыц проблемаларын сараптау цорытындысыныц нэтижеа салауатты eMip салтын устануды жетiлдiру керекттн керсетть Эаресе цазiргi цогамдагы жастар денсаулыгы кептеп алацдатуда. Жастар 6i3diy болашагымыз. Болашагымыздыц жарцын болуы ушт жастарга салауатты eмiр салтын насихаттап, зиянды эдеттерден бойды аулац устауга шацыруымыз цажет.
Tyurndi свздер: Денсаулыц, салауатты eмiр салты, цоршаган орта, ауру, сапалы медициналыц кемек, цаут цатер факторлары
Денсаулык; деген не? Денсаулык; угымына бершген аньщтамалар ете кеп. Yлкен медициналык; энциклопедияда денсаулык; организм мен жуйенщ ат;аратын ;ызметш сырт;ы орта тецдеспрш, еш;андай ауырсыну езгерiстерi байк;алмайтын адам куш ретшдс сипатталады. Дуниежузшк денсаулык; са;тау уйымыныц аны;тамасы бойынша «Денсаулык; дегенiмiз — бул аурудыц немесе дене кемтарлыгыныц жай гана жок; болуы емес, денелж, психикалык; жэне элеуметтiк тургыдан ойдагыдай толы; ^ш». Бiрiншi байлык; - денсаулык;
деймiз. Бiра; осы сездщ салмагын, ЖYктер жауапкершiлiгiн кебiне сезбейтш де, мойындамайтын да сыцайлымыз. Айтылган сэтте кецiлiмiзге ;онады, кулагымызга жагады. Келiсемiз. Содансоц, езiмiз кеп нэрсеш керiсiнше жасаймыз. Сейтiп ^ндердщ ^ншде бiр арылмас дертке шалдыгып санымызды согамыз. "Жалган - ай!" деп кекiрегiмiз ;арс айырылып, емiрден TYЦiле бастаймыз. Денсаулык; - тэн, рухани жэне
элеуметтiк игшктщ жиынтыгы. Денеш Yнемi ширы;тыру, шыны;тыру, сананыц сапа децгешн кетеру, интеллект ерiсiн бшктету, рухыцды шыцдау -бэрi де денсаулы;;а ;ызмет етедi десек к;ателеспейм1з. K^азiргi уа;ыттагы элеуметтж-экономикалык; жагдай, тiршiлiк децгешнщ кулдырауы жэне экологиялык; ;олайсыздык; Казахстан Республикасыныц бYкiл хал;ыныц, эсiресе, ескелец урпа;тыц денсаулыгына керi эсерiн тигiзуде. Ел Президентшщ "Казахстан - 2030" жолдамасындагы уза; мерзiмдi басымды;тыц бiрi -"Казахстан азаматтарыныц денсаулыгы, бiлiмi мэн эл ау;аты" тармагында, "...азаматтарымыздыц ез емiрiнiц аягына дейiн сай болуы жэне оларды
коршаган табиги ортаныц таза болуы ушш" азаматтарымызды салауатты eMip салтына эзiрлеу кажетлп кepсетiлген. БYгiнгi тацда ез тэуелсiздiгiн алган егемендi елiмiз осы багытта Кдзакстан мектептеpiне жан-жакты дамыган, денсаулыгы мыкты, салауатты eMip салтын мурат туткан дара тулгаларды тэрбиелеу басты талап етiп койылган. Кдзакстан азаматтарыныц денсаулыгын ныгайту, салауатты eмip салтын ынталандыру туралы елбасыныц жолдауын, егеменджтщ кiлтiн устар жастардыц болашагына апаратын, алтын CYpлеу десе болады [1].
"Денi сау адам - табигаттыц ец кымбат жемiсi" деп тегiн айтылмаган.К^рп когамымызда халыктыц табиги eсiмi темендеп, сыркаттанушылык жэне eлiм-жiтiм децгеш арта TYCтi. Эсipесе, балалар мен жастардыц денсаулыгы кауiп тудыруда. Темекi тарту, Ммдж пайдалану, есipткi кумарлык жэне улы заттарга эуестiк, адамгеpшiлiкке жат мшез-кулык, ерте жыныстык катынас кецшен етек алуда. ДYниежYзiлiк денсаулык сактау уйымы (ДДС¥] сарапшыларыныц деpегi бойынша халык денсаулыгыныц 49-53%-ы eмip салтына, ягни адамныц eз денсаулыгына калай карайтынына тэуелдi, 17-20%-ы коршаган ортага (аймактыц экологиялык жэне климаттык-географиялык ерекшелжтерше), 18-22%-ы тукым куалау себептеpiне, бiздiц ден-саулыгымыздыц тек 8-10%-ы гана денсаулык сактау уйымына тэуелдi. Халыктыц денсаулыгы - ел дамуыныц аса мацызды туткасы, болашагымыздыц кепiлi.Атамыз казактыц «Бipiншi байлык - денсаулык», яки болмаса «Денсаулык -терец байлык» деген даналык мэтелдеpi тipшiлiктiц нагыз eзегiнен алынган емес пе? Денсаулыктыц
428
Вестник КазНМУ №4-2016
кад1рш, мацызын айры;ша угынып барлы; игiлiктен жогары санаган. Тагы да «Ауырып ем iздегенше, ауырмайтын жол iзде» деп жан мен тэн саулыгын ;оршаган орта аясында дурыс са;тап жэне ныгайтуга TYрлi пайдалы эрекеттер жасап отырган [2]. Жасырары жо;, бYгiнге дейiн небiр гулама
галымдар, бiлiктiлiгi KYштi дэрiгерлер де «Денсаулы; деген не?» деген сура;;а элi толымды, тушымды, дэл аны;тама бере алмай келедь Крлымызда тек ВОЗ (дYниежYзiлiк денсаулы; са;тау уйымы) калыптастырган аны;тама бар. Бул бойынша Денсаулы; - жан, тэн жэне адамнын, элеуметтж жагдайынын, ;он,дылыгы. Бай;ап отырсацыз жан иесшщ жалгыз анатомиялы; дурыс ;алпына гана емес, онын, элеуметтж жагдай-турпатына да ерекше мэн бершген. Жуырда гана еткен дэрiгерлер
мен провизорлардын, съезiнде сейлеген сезiнде ел1м1здщ президентi Н.Э.Назарбаев: «Халы;тын, денсаулыгы - ел дамуынын, аса мацызды туткасы, болашагымыздын, кепш» деп тагы да айры;ша ай;ындап атап еттi. Сонымен катар келешек ат;арылатын ^тердщ басты стратегиялы; багыттарын да керсеттi.
Бiрiншi: балалар мен жасесшрiмдердiн, денсаулыгына айры;ша кендл белу.
Екiншi: халы;ты ;ол жетерлiк жэне сапалы медициналы; кемекпен ;амтамасыз ету. Yшiншi: отанды; медицина гылымын дамыту. Осы багыттама аясында ел бас;арган агалармен бiрiге отырып, TYрлi шдеттердщ алдын алу керек. Салауатты емiр салтын усынбаган мемлекеттщ экономикасы ;улдырайтыны сезсiз. Ауру адам ;андай iс бiтiрмек!
Жастар - болашагымыздын, алтын тiрегi. Жастар арасындагы наша;орлы; пен мас^немджтщ алдын алу ;ажет. Тагы да айтарым, екшшке орай кептеген азаматтарымыз ез денсаулыгын са;тауга жэне ныгайтуга жауапты емес, нем;урайды ;арайды. Тiптi денсаулыгы езше емес, тек дэрiгерлерге ;ажет сия;ты медицинага тутынушылы; немесе масылды; пигылы бар. Дэрiгерлер ;анша ескертсе де жаман эдеттерден арылгысы келмейдi. Темею тартады, насыбай атады, салынып ара; шедь Мысалы: К-деген гипертониямен та жагдайы ба;уат бола тура ез (денсаулыгына) кеселiне бiр тиын жумсагысы келмейдi, тек Yкiметтiн, ;аражатына иек арт;ысы келедi. Кейбiр аналарымыз ;она; келгенде кел-кесiр дастархан жасап, ал ез денсаулыгына аса ;ажет анемияга ;арсы бiр дэрiнi де сатып алып iшкiсi де келмейдь Жалпы, хал;ымыздын, «Ауырып ем iздегенше, ауырмайтын жол iзде» деген дана ;агидасын эрдайым, эр;айсысымыз жадымыздан шы;пайтын биiк устаным болуга тиiс. Себебi бул ;аражат халы;тш, эрбiр салы; телеушшщ Yлесi екенiн умытпаганымыз жен. Жас кезшен
аурушан, болган Поль Брегг «6зiн,дi езщ жасай бш» деген ;агиданы ны; устанган. Ол ынта-ж^ершщ салауатты емiр CYPуге деген ;уштарлыгынын, ар;асында барлы; ауруларды жен,ш, денсаулыгы мы;ты болып емiр CYрген. Ия, юмнщ болса да денсаулыгы ез ;олында. Салауатты емiр CYремiн десендз ешкiм оган ;арсы тура алмайды. Салауатты емiр салтына денешыны;тыру, спорт, дене тэрбиесi, туризм, халы;аралы; туризм, табигат;а серуен, таза ауада ЖYPУ жатады. Кешкi тама;тан сон, таза ауада бiр-екi сагат серуен ;урып, уйы;таудын, пайдасы зор. ¥й;ы 7-8 сагаттан кем болмауы тшс. Эр адам жыл сайын бiр рет ен,бек демалысын тиiмдi пайдаланганы жен. Барлы; кезде тама;ты жацадан дайындап iшкен
дурыс. Алланын, табигатты адам Yшiн жарат;анын жэне парыз еткенiн, тiршiлiгiнде ;ажетше дурыс пайдалануды, денсаулыгына зиян келмейтiндей жагдайда болуын ;адагалауды салауатты емiр салты деп угамыз [3,4].
Адам денсаулыгына зиянын тигiзетiн жат эдеттерден аула; болганы жен. Ендi оларга не жататынына то;тала кетейiк: Олар - темею тарту, спирттiк iшiмдiктерге, есiрткiлiк заттарга салыну. Ара;тын, орнына ;ымыз бен ;ымыран iш, темекi тартудын, орнына таза ауада кебiрек ЖYр. Жастарга есiрткiнi пайдаланба, кендл кетеретiн мэдени кепшшк орындарына баруды эдетке айналдыр дер едiм. Ен,бек адамды тэрбиелейдь Сонды;тан жумыс iстеуден ;ашпаган жен. Жал;аулы;;а салынудын, сон,ы жа;сылы;;а апармайды. Имандылы; жолына TYсiп, жылына бiр келетiн оразаны тутып, онын, тэр^бш са;таганын,ыз дурыс. ДYниеде буган тен, келетiн ештеце жо;. Бiз табигаттын,, ;оршаган
ортанын ластануына жол бермеуiмiз керек. 6зiнiздi ;андай керсенiз, езгелердi де солай керiнiз. Адамдар бiр-бiрiмен дос, бауырлас, сыйлас, ра;ымды, мейiрiмдi болса, нур Yстiне нур жауады. Эр;ашан жаман ойдан аула; болыцыз. Адам езiн езгеден кем сезшу^ денсаулыгыныц нашар екендiгiн ойлап ;амыгуы, кез алдына елiм ;ор;ынышын елестетуi ойды бузады [5].
Денсаулы; ;атершщ негiзгi факторлары — ;озгалыс ^шшщ кему саддарынан ;имылдын кемуi (гиподинамия), дене массасынын, артуы, ЖYЙесiз тама;тану,;оршаган орта нысандарынын барлыгыныц кептеген
уытты заттармен ластануы, ендiрiстежэне турмыста ^йзел^ тугызатын жагдайлар, зиянды эдеттердiн (шылым шегу, алкоголь пайдалану, улан;орлы;, наша;орлы;, т.б.) кен таралуы. Валеология гылымы ;андай амалдардын жэрдемiмен денсаулы;ты са;тап, ныгайтуга болатынын егжей-тегжейлi TYсiндiредi. Салауатты емiр салтын ;алып-тастырудын, негiзгi багытгары мыналар:
- жеке жэне ;огамды; гигиена;
- дене шыны;тыру, гиподинамиямен KYрес;
- организмдi жаратылыс-табиги факторлармен — су, ауа, ^н жарыгымен жэне т.б. шыцдау;
- KYн тэртiбiн тиiмдi пайдалану;
- дурыс жэне уа;тылы тама;тану;
- тэн ауруларынан са;тандыру;
- жара;аттанудан, уланудан, т.б. са;тандыру;
- зиянды эдеттерден (темею тарту, алкоголь, еарткшк улы заттарды) са;тандыру
- жыныс гигиенасы;
- психопрофилактика жэне психогигиена;
- кикшжщ жэне денсаулы;;
- экология жэне денсаулы;.
Салауатты емiр салты - адам Yшiн аса мацызды, денсаулы;пен тiкелей байланысты ;унды форма. Ол адам мэдинетшщ бiр белiгi. Ал денсаулы; адам ба;ытынын, негiзгi белiгi. ^огамныц болашагы эрбiр адам денсаулыгына байланысты. Денсаулы;;а тек дененiн сырт;ы бYтiндiгi гана деп ;арау агатты;, жалпы алганда оны организмнiн жан-жа;ты дамуымен бYкiл ;ызметтердiн ЖYзеге дурыс асырылуы деп у;;ан жен. ДYние ЖYзiн жаулап аламын деген Шыцгысхан Эмудариянын жагасында ауырып ;алып, ;ытайдын ата;ты Ган Чун Цзи деген емшiсiн алдыртады. Жары; дYниенi ;имаган Шыцгысхан, мэцгшк емiр CYPУДi ЖYзеге асыратын ;андай дэрiн бар деп сурапты. Сонда емш^ «6мiрде
уа;ытша гана болуга арналган дэрi бар, ал мэцгшк 9MÍp cypeTÍH дэрi жо;», — дептi.
Сонау ы;ылым заманнан 6epi, адам баласы уза; eMÍp CYрудiц жолын ;арастыруда. Кезiнде осы ;агиданын, негiзi болган Аристотельдщ шмше CYЙенсек: «Жанды дене ;озгалмаса еледЬ деген тужырымдамасы сол дэуiрден берi адамзаттын, уза; жасауынын,, ягни, салауатты eMip CYPУДiн, негiзгi iлiмi болып табылады. Осылайша, адамзаттын, жер бетшен жойылып кетуге ;аут бар тарихи кезен,де турганда не iстеу керек? Адам баласы ;алай eмiр CYPУ керек?
Ягни, болаша; eмiрдi жалгастыру Yшiн бYкiл элем бойынша эр халы; езшщ улттын, бейнесiн жэне денсаулыгын са;тауды ;арастыруда. Демек, бYгiнгi тан,да Кдза;станда KYн тэртiбiнде турган элеуметтж ман,ызы зор мэселенщ бiрi — халы; денсаулыгы.
Келесi бiр мэселе, адам баласынын, ез ;олымен жасаган табигат апаты. Бiр мысал алайы; атом радиациясынын, кеселiнен су кетч, жер тозан,га, тас KYлге айналды, eсiмдiк eсуiн то;татты. Ауа
;озгалысы езгергендiктен, жер бетiндегi тiршiлiк ^н еткен сайын апат;а ушырауда. Мше, ^ршшктщ, болаша; жанды заттардын, жер бетшен жойылу ;аупшщ негiзi осында. Бул ;агиданын, негiзiнде, ендi адамзат ^ршшкт са;тап ;алудын, жолын iздеуде. Демек, денсаулы;ты са;тап, уза; емiр CYPУДiн, бiр-а; жолы бар. Ол — салауатты емiр CYPУ салты. Сез соцында ;айыра айтарымыз, халы; денсаулыгы тек медицина ;ызметкерлершщ кэаби тiрлiгi гана емес, бYкiл ;огамнын, тутас денсаулы; са;тауга жэне ныгайтуга арналган YЙлескен iс-;имыл эрекеттершщ жемiсi екенiн баршамыз да угынуга тшстз. Сонда гана ;оршаган ортаны са;тай отырып, таза су iшiп, дурыс тама;танып, иманды жэне салауатты емiр салттарын тура;ты ;алыптастырса; болаша;тын жар;ын кепiлi болма;. Жастары элаз, денсаулыгы нашар, бiлiмсiз, зиянды эдеттерге эуес, жал;ау, тэрбиесiз болса ол мемлекет ;ашанда элсiз, ;органсыз. Жастар - бiздiн, болашагымыз.Ал бiзге болашагымыздын, айбындылыгы мен
жар;ындылыгы ;ажет. Келешегшен Yмiт KYTкiзiп отырган бYгiнгi жастар - ертецп ;огам иелерi!
ЭДЕБИЕТТЕР Т1З1М1
1 Соколов А.Д., Абишева З.С. Валеология - наука о здоровье. Учебно-методического пособие. - Алматы: Гылым, 1999. -140 с.
2 Сатбаева Х.К. Валеология - о;ьэдютемелж ;урал. - Алматы: Гылым, 2003. -148 б.
3 Терехин С.П., Хан А.В., Тагам гигиенасы бойынша тацдаулы лекциялар жинагы. - Караганды: 1998. - 280 б.
4 Алмаз Шарман Формула здоровье. - 2010. - 120c.
5 Дубровский В.и. Придиси В.Н., Машков Валеология -здоровый образ жизни.- М.: Retorica - А, 1999. - 560 с.
К.Н. ДЖУЛАНОВА, М.Т. АЙХОЖАЕВА, Ж.К. М¥СА
ЗДОРОВЫЙ ОБРАЗ ЖИЗНИ И ЗДОРОВЬЕ
Резюме: В статье описаны, что в настоящее время в итоге сортировки проблемы здоровья необходимо повысить работу придерживания здорового образа жизни. Особое внимание в современном обществе выделяется к здоровью молодежи. Молодежь - наше будущее, чтобы это было светлым, мы все время должны советовать придерживаться здорового образа жизни, быть в стороне от вредных привычек.
Ключевые слова: Здоровье, здоровый образ жизни, окружающая среда, болезнь, медицинская помощь, факторы риска.
K.N. DZHULANOVA, M.T. AIKHOZHAEVA, ZH.K. MUSA
HEALTHY LIFESTYLE AND HEALTH
Resume: The article is described currentlyas a result of the sort of health problems need to improve the work of sticking to a healthy lifestyle.The special attention in modern society is allocated to the health of young people. Youth - our future, that it was light, we always need to be advised to follow a healthy lifestyle, to stay away from bad habits. Keywords: Health, a healthy lifestyle, environment, disease, medical care, risk factors
