Научная статья на тему 'ЎЗБЕКИСТОНДА НОДИР МЕТАЛЛАР КИМЁСИ ВА АНАЛИЗИНИНГ ЮТУҚЛАРИ, МУАММОЛАРИ ВА ИСТИҚБОЛЛАРИ'

ЎЗБЕКИСТОНДА НОДИР МЕТАЛЛАР КИМЁСИ ВА АНАЛИЗИНИНГ ЮТУҚЛАРИ, МУАММОЛАРИ ВА ИСТИҚБОЛЛАРИ Текст научной статьи по специальности «Науки о Земле и смежные экологические науки»

CC BY
3
0
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.

Аннотация научной статьи по наукам о Земле и смежным экологическим наукам, автор научной работы — Тураев Х.Х, Касимов Ш.А, Рузибоева Г.С

Селектив экстрагентлар экстракция қўлланиладиган барча соҳаларда айниқса, аналитик кимё ва гидрометаллургияда муҳим аҳамиятга эга. Маълумки, галоген сақловчи минерал кислоталарнинг сувли эритмаларида платина металлари комплекс анионлар ҳолида мавжуд бўлиб, уларни ажратиб олиш учун бинар экстрагентлар қўлланилади. Бундай бинар экстрагентларга тўртламчи аммонийли асослар ва амин тузларини, шунингдек, диалкил-, диалкилтиова диалкилдитиофосфор кислоталари ва уларнинг тузларини киритиш мумкин.

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.

Похожие темы научных работ по наукам о Земле и смежным экологическим наукам , автор научной работы — Тураев Х.Х, Касимов Ш.А, Рузибоева Г.С

iНе можете найти то, что вам нужно? Попробуйте сервис подбора литературы.
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.

Текст научной работы на тему «ЎЗБЕКИСТОНДА НОДИР МЕТАЛЛАР КИМЁСИ ВА АНАЛИЗИНИНГ ЮТУҚЛАРИ, МУАММОЛАРИ ВА ИСТИҚБОЛЛАРИ»

"ANIQ VA TABIIY FANLARNING RIVOJLANISH ISTIQBOLLARI" RESPUBLIKA ILMIY-AMALIY ANJUMANI 2024-YIL 7-MAY

УЗБЕКИСТОНДА НОДИР МЕТАЛЛАР КИМЁСИ ВА АНАЛИЗИНИНГ ЮТУЦЛАРИ, МУАММОЛАРИ ВА

ИСТЩБОЛЛАРИ

1Тураев Х.Х., 2Касимов Ш.А., 3Рузибоева Г.С.

1,2 Термиз давлат университети, ъДенов тадбиркорлик ва педагогика институти https://doi.org/10.5281/zenodo.11115019

Селектив экстрагентлар экстракция кулланиладиган барча сохдларда айникса, аналитик кимё ва гидрометаллургияда мух,им ахдмиятга эга. Маълумки, галоген сакловчи минерал кислоталарнинг сувли эритмаларида платина металлари комплекс анионлар х,олида мавжуд булиб, уларни ажратиб олиш учун бинар экстрагентлар кулланилади. Бундай бинар экстрагентларга туртламчи аммонийли асослар ва амин тузларини, шунингдек, диалкил-, диалкилтио- ва диалкилдитиофосфор кислоталари ва уларнинг тузларини киритиш мумкин.

Туртламчи фосфор бирикмалари асосида синтез килинган экстрагентларнинг экстракцион хоссалари нейтрон-активация (радиоактив индикаторлар усули) ва экстракцион-спектрофотометрик методлар ёрдамида урганилди. Радиоактив индикаторлар методида текшириш учун куйидаги туз ва кислота эритмаларидан фойдаланилди: AgNO3, H2[PdCU], H[AuCl4], H2[PtCl6]; радиоактив индикаторлар сифатида эса 198Au 110Ag, 109Pd, 197Pt, 191Os, 193Lr каби радионуклидлар кулланилди. Экстракцияни аникланган оптимал шароит ёрдамида, огзи тикин билан ёпилган пробиркаларда, 30 минут давомида чайкатиш йули билан олиб борилди. Текширилаётган эритмаларда металларнинг микдори 0,110-40,110-8% ни ташкил килди. Метални экстрагент эритмаси билан хлороформ-изобутил спирти аралашмаси (1:1) нисбатида экстракция килинди. Фазалар каватларга ажралгач, органик ва сувли фазадаги металнинг микдорини нейтрон-активация усули билан аникланди.

Диалкилдитиофосфор кислоталари х,осилалари асосида олинган экстрагентлар Ag, Au ва Pt металларининг ионлари учун экстрагент сифатида синаб курилди. Au ва Ag металлари бу моддалар ёрдамида хлорид кислотанинг 0,1-1,0 М эритмаларидан яхши экстракция килинди. HCl нинг концентрацияси янада ортиши билан бу металларнинг таксимланиш коэфициенти камаяди, яъни ион алмашиниш реакцияларидагидек, мух,итнинг кислоталилиги ортиши D нинг камайишига олиб келади. Барча О,О-диалкилдитиофосфор кислотаси асосида олинган экстрагентлар Au (III) учун самарадор экстрагент сифатида кайд этилди. Мух,итнинг кислоталилиги ортиши билан металлнинг ажралиб чикиш даражаси ортади. Металлар ионлари концентрацияларига нисбатан калий О,О-диизопропилдитиофосфат концентрациясининг ортиши: 5:1, 10:1, 20:1, 40:1, 80:1, 100:1 (1-расм), сувли эритмага мувофик органик фаза таркибидаги металлар микдори ортиши кузатилади.

Утказилган тадкикотлар шуни курсатдики, платина, палладий, осмий, олтин, мис, никель, кобальт ва рух металларининг аммиакли комплекслари дитиофосфатлар таъсирига нисбатан инерт булиб, экстракцияланмайди (2-расм). Бундан кумушни юкоридаги элементлардан экстракцияда ажратиш учун фойдаланилади. Кумушнинг ажралиш даражаси етарлича юкори ва 93-94% га етади.

'^АЧЩ VA TABПY FANLARNING RIVOJLANISH ISTIQBOLLARIr КЕ8РиБЫКЛ 1ЬМ1У-ЛМЛЫУ ANJUMANI 2024-УТЬ 7-МЛУ

1-расм. Pt, Pd, Аи ва Ag металлари таксимланиш коэффициентининг калий О,О-диизопропилдитиофосфат концентрациясига богликлиги.

2-расм. Кумуш, мис, никель, кобальт, осмий ва палладий О,О-

диизопропилдитиофосфатлари экстракция даражасининг аммиак концентрациясига богликлиги.

Калий 0,0-диизопропил-дитиофосфатнинг металл ионлари концентрациясига нисбати 5:1; 10:1; 20:1; 40:1; 80:1; 100:1 булиш тартибида тегишлича металлар концентрациясини органик фазада ортишига олиб келади. Дитиофосфатлар билан платина (IV) 1:4; палладий 1:2; олтин 1:3 кумуш 1:1 нисбатларда реакцияга киришиши аникланди.

1-жадвал.

Эритмалар аралашмасидан кумушни ажратиш

Киритилган элементларнинг микдори, мг/л Киритилга Ажратилга Ажрати ш даражаси , %

№ № C o F e W C Г Z п A u Pt Pd н кумуш, мг/л н кумуш, мг/л

1 15 0 10 0 50 2 5 5 40 1, 0 1, 0 1, 0 3,0 2,8 93

2 20 0 15 0 50 2 5 5 40 1, 0 1, 0 1, 0 3,0 2,7 90

3 15 0 10 0 50 2 1 0 1 0 20 1, 0 1, 0 1, 0 5,0 4,5 90

4 20 0 15 0 50 2 5 5 40 1, 0 1, 0 1, 0 5,0 4,6 92

Утказилган тажрибалар Р^ Pd, Os, Си, №, Со ва Zn элементларининг аммиакли комплекс бирикмалари дитиофосфатларга нисбатан инерт булиб, экстракцияланмаслигини курсатди. Уларнинг ичида факатгина кумуш экстракцияланганлиги учун юкоридаги курсатилган элементлардан кумушни ажратиб олиш имконини беради. Кумушни ажратиб олиш даражаси 93% га тенг.

Аммиакли эритмаларда кумуш ва рангли металлар нисбати 1:100 булганда, кумушни ажратиб олиш даражаси 90% га тенг булди. Бу эса рангли металлар аралашган эритмалардан микромикдорли кумушни ажратиб олишнинг янги усулини ишлаб чикиш имконини берди.

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.