Научная статья на тему 'МОЛИБДЕН ТАРКИБЛИ ЧИҚИНДИЛАРДАН МОЛИБДЕН АЖРАТИБ ОЛИШ ТЕХНОЛОГИЯСИНИ ТАДҚИҚ ҚИЛИШ'

МОЛИБДЕН ТАРКИБЛИ ЧИҚИНДИЛАРДАН МОЛИБДЕН АЖРАТИБ ОЛИШ ТЕХНОЛОГИЯСИНИ ТАДҚИҚ ҚИЛИШ Текст научной статьи по специальности «Промышленные биотехнологии»

CC BY
81
12
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
Ключевые слова
молибден / лой / магнит ажратиш / чиқиндилар / сорбция / реактив / молибденни олиш. / молибден / шлам / магнитная сепарация / отход / сорбция / реагент / извлечение молибдена.

Аннотация научной статьи по промышленным биотехнологиям, автор научной работы — Ҳасанов А.С., Шодиев А.Н., Туробов Ш.Н.

Ушбу мақолада молибден, рений, мис, темир ва нодир металларни олишнинг замонавий технологияларининг афзалликлари ва камчиликлари, шунингдек, молибден қаттиқ саноат чиқиндилари ва чиқиндиларни эритмаларини қайта ишлашнинг анъанавий технологиялари таҳлили кўриб чиқилган.

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
iНе можете найти то, что вам нужно? Попробуйте сервис подбора литературы.
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.

В данной статье рассмотрены преимущества и недостатки современных технологий извлечения молибдена, рения, меди, железа и редких металлов, а также проведен анализ традиционных технологий переработки молибденовых твердых промышленных отходов и сбросных растворов.

Текст научной работы на тему «МОЛИБДЕН ТАРКИБЛИ ЧИҚИНДИЛАРДАН МОЛИБДЕН АЖРАТИБ ОЛИШ ТЕХНОЛОГИЯСИНИ ТАДҚИҚ ҚИЛИШ»

УУТ 669.624

Х,асанов А.С., Шодиев А.Н., Туробов Ш.Н.

МОЛИБДЕН ТАРКИБЛИ ЧЩИНДИЛАРДАН МОЛИБДЕН АЖРАТИБ ОЛИШ ТЕХНОЛОГИЯСИНИ ТАДЦЩ ЩЛИШ

Х,асанов А.С. - т.ф.д.,профессор («ОКМК»АЖ); Шодиев А.Н. - т.ф.ф.д. (Карши мухандислик-иктисодиёт институти); Туробов Ш.Н. - т.ф.ф.д. (Навоий давлат кончилик ва технологиялар университети)

В данной статье рассмотрены преимущества и недостатки современных технологий извлечения молибдена, рения, меди, железа и редких металлов, а также проведен анализ традиционных технологий переработки молибденовых твердых промышленных отходов и сбросных растворов.

Ключевые слова: молибден, шлам, магнитная сепарация, отход, сорбция, реагент, извлечение молибдена.

This article discusses the advantages and disadvantages of modern technologies for the extraction of molybdenum, rhenium, copper, iron and rare metals, as well as an analysis of traditional technologies for processing molybdenum solid industrial waste and waste solutions.

Key words: molybdenum, sludge, magnetic separation, waste, sorption, reagent, molybdenum extraction.

Адабиётлар тах,лилида молибден, рений, мис, темир ва нодир металларни ажратиб олишнинг бугунги кунда кулланилаётган технологияларининг афзаллик ва камчиликлари урганилган, шунингдек молибден саноати каттик чикинди ва ташландик эритмаларини кайта ишлашнинг анъанавий технологиялари тах,лил килинган.

Адабиётлар тах,лили шуни курсатиб турибдики, техноген эритмалардан молибденни ажратиб олишнинг ионалмашинув технологиялари куриб чикилган, молибденни ажралиш даражасини ошириш усуллари урганилган, шунингдек каттик чикиндилардан молибденни нитрат кислотали кайта ишлаш хорижий технологиялари урганилган. Адабиётлар тах,лили натижалари юкори самарали катронлар иштирокида молибденни сорбциялаш жараёнларини жадаллаштириш усулларини тадкик килиш долзарб вазифалардан эканлигини белгилаб беради [1].

Каттик ва суюк чикиндиларни х,осил булиши буйича тадкикот объектлари аникланди, урганилаётган материалларнинг кимёвий ва минералогик таркиби - тадкикот объектлари урганилди ва тах,лил килинди, кимёвий ва минералогик тах,лил маълумотлари асосида каттик чикиндилар ва саноат окова сувларидан кимматбах,о таркибий кисмларни ажратиб олиш буйича тадкикот усуллари ишлаб чикилди ва х,ар бир тажриба учун ишлар кетма-кетлиги ишлаб чикилган, яъни, шлам кекини магнитли ажратиш синовини утказиш, молибден, мис ва бошка таркибий металларни танлаб эритмага утказиш, эритмадан мисни чуктириш, молибден ва рений саклаган эритмалардан уларни сорбциялаб ажратиб олиш ва ташландик эритмалардан фойдаланиб уларни зарарсизлантириш буйича жараёнлар кетма-кетлиги ишлаб чикилди.

Шламли кекларни магнитли усулда бойитиш буйича тажрибалар лаборатория саралагичида 360 кА/с магнит майдоннинг кучланганлигида узлуксиз режимида утказилади. Ишни бажараётганда куйидаги параметрлар узгарувчан булади: саралаш давомийлиги 5, 10, 15 дакика, К:С нисбат=1: 1, 1:2, 1: 3, хдрорат 20, 30, 400 C [2].

Шламли кекни магнитли сепарацияси ва молибденит бойитмаси хдмда таркибида 12-15 % сулфидли темир булган Олмалик ярим мах,сулотини азот кислотаси ёрдамида ишлов бериш натижасида уч валентли темир, гидратланган оксид шаклига 95,0 - 98,0 % гача оксидланганлиги акс эттирилган тажриба синовлари натижалари келтирилган. Бундан ташкари, шламли кек таркибида 30 % темир гидроксиди сакловчи ферромолибденит куп микдорда мавжуд. Тадкикотлар шуни курсатдики, оксидлар ва гидратланган темир оксидлари паст магнитли хусусиятга эга экан, бу эса темирни шламли кек таркибидан ажратиб олиш учун асосдир. Магнитли заррачалар ва ПАА

(полиакриламид) кушилиши билан сувли магнит сепарацияси ёрдамида катта микдордаги темир бойитмага утиши мумкинлиги тадкикотлар натижасида аникланди [3].

Шундан сунг магнитли сепарация эритмалари таркибидан мисни цементация килиш буйича тажрибалар бажарилди. Мисни цементация килиш учун оптимал шартлар куйидагича эканлиги аникланди: чуктирувчининг Na2S сарфи стехиометрик микдирга нисбатан 1,50 баробар, хдрорат 60°С, вакт 30 дакика, бу ерда миснинг чукиш

тезлиги 95,8 %. Мис 22,4 %, олтин 8,0 г/т, кумуш 21,0 г/т. булган бойитма олинади. 2,4 % Мо ва 0,011 % Re таркибли шламли кекнинг магнитсиз махсулотидан молибден ва рений ажратиб олиш учун уни икки боскичли содали танлаб эритиш жараёни олиб борилади. Тажриба натижалари 1- жадвалда курсатилган. Магнитли сепарацияга = 1:2

нисбатдаги минутига 300 мл. шламли кекнинг пулпаси юборилади. 1000 гр. кекдан 30 гр. магнитсиз махсулот олинди, колган 70 гр. мах,сулот чикиндига утади 200 мл [4].

1-жадвал

Шламли кекнинг сули магнитли сепарациясининг тажриба натижалари

№ Мах,сулот номи Fe, % Си, % Мо, % Солиштирма OFирлик, т/м3

1 Дастлабки кек 9,5 1,2 4,8 1,33

2 Магнитли фракция 26,9 0,05 0,2 1,24

3 Магнитсиз фракция 1,8 2,4 5,2 1,41

Рационал технологияни танлаш учун содали танлаб эритиш эритмаси ва шламли майдон ташландик эритмасининг таркиби (г/л): Мо 0,2^2.0; Re 0,01^0,05; N03-25,2; SO4 -14,7) бирлаштирилган эритмаларидан молибден ва ренийни ажратиб олиш буйича тажрибалар утказилди.

Танлаб эритишнинг биринчи боскичи: 3,98 % молибден, 2,51 % мис, ^:С=1:4 ва сувсизлантирилган соданинг концентрацияси 120,0 г/л, харорат 80,0-85,0°С; 2 соат давомида 200 гр. микдорда чикинди кек намунаси аралаштириш тезлиги 120 айл/дак. ва хджми 3,0 литрли лаборатория реакторида танлаб эритилди (2-жадвал).

2-жадвал

Магнитли сепарация чикиндиларидан молибден ва бошка рангли металларни ажратиб олиш учун 1 - боскич танлаб эритиш тажрибалари натижалари

Олинган эритма Олинган кек:

Намуна таркиби Кек таркиби, %

№ Мо, Re, Си, чикиш, % W, % Мо Си Fe %

г/л мг/л мг/л

1 18,6 50,2 81,0 78,75 50 1,63 3,6 1,34 63,7

2 19,8 45,8 78,0 79,5 52 1,53 3,66 1,53 65,7

3 21,8 620 74,0 82,0 47,5 1,48 3,4 1,34 68,3

1-расмда магнитли сепарация чикиндиларидан молибден ва бошка рангли металларни ажратиб олиш учун 1-боскич танлаб эритиш тажрибалари натижалари курсатилган.

01

3,5 3 2,5 2 1,5 1

78,75 79,22 79,5

81,11

68,3

64,3

118 123 128 133 138 143 Соданинг концентрацияси, г/л

83 78 73 68,868

63 148

Мо микдори Fe микдори Извлечение

Си микдори Кекнингчикиши

90 80 70 60 50 40 30 20 10 0

Мо, г/л Re, мг/л Си, Ме/лнинг чик,иши,\%, %

1 тажриба 2 тажриба 3 тажриба

1-расм. Техник сода концентрациясининг танлаб эритиш 2-расм. Олинган эритманинг таркиби, кекнинг жараёнига таъсири чикиши ва олинган кекнинг намлигининг

кальцийланган сода концентрациясига богликлиги

Техник сода концентрациясининг молибденни ажратиб олиш учун танлаб эритиш жараёнига таъсири курсатилган. Натижалардан шуни хулоса килса буладики техник сода концентрациясининг ошиши молибденни ажратиб олиш даражасига ижобий таъсир килади. №2С03нинг концентрацияси 140-145 г/л булганида кескин ошиш кузатилади. Концентрациянинг кейинги усиши сезиларли натижа бермайди. рН-9, молибденнинг микдори 18,6 г/л, ренийнинг микдори 50,2 мг/л, миснинг микдори 81,0 мг/л, сувсизлантирилган соданинг колдик микдори 28,8 г/л концентрацияли молибдатли эритма олинди.

Молибден 1,63%, мис 3,6%, темир 1,34% таркибли, чикиши 78,75 % намлик 50,0 % булган кек олинди. Молибденни кекдан эритмага утиш даражаси 63,7 % ташкил этди.

№2С03 нинг концентрацияси ошиши билан олинадиган эритмадаги миснинг микдори камаяди, Мо концентрацияси ошади, яъни эритмага утади [5].

Танлаб эритишнинг иккинчи боскичи: биринчи боскич танлаб эритишдан олинган, таркибида 1,63 % молибден булган кек 157,5 г микдорда лаборатория реакторга юкланди ва соданинг концентрацияси 140,0 г/л., ^:С=1:4, 80,0-85,00 хдроратда, 3 соат давомида танлаб эритиш жараёни олиб борилди. Молибденнинг концентрацияси 8,2 г/л, ренийнинг концентрацияси 12,0 мг/л, соданинг колдик микдори 65,6 г/л булган натрий молибдат эритмаси олинди. Биринчи боскич танлаб эритиш кекларидан молибденни иккинчи боскич эритмаларига ажратиб олиш даражаси 69,17 % ташкил этди (3-жадвал).

3-4- расмларда магнитли сепарация чикиндиларидан молибден ва бошка кимматбахо компонентларни ажратиб олиш буйича 2-боскич танлаб эритиш тажрибалари натижалари курсатилган. Расмлардан хулоса килиш мумкинки, кекнинг чикиши эритмадаги №2С03 микдорига тугри пропорционал.

3-жадвал

Магнитли сепарация чикиндиларидан молибден ва бошка кимматбахо компонентларни ажратиб олиш учун 2-боскич танлаб эритиш тажрибалари

натижалари

Намуна № Олинган эритма таркиби Олинган кек:

Чикиш, % W, % Кек таркиби, % £, %

Мо, г/л Re, мг/л Ш2СО3, г/л Мо Си Fe

1 8,2 12,0 65,6 57,14 52,0 1,48 3,9 2,4 69,17

2 12,0 - 76,0 80,0 54,0 1,3 3,93 2,51 69,32

3 13,8 - 68,0 83,0 51,0 1,1 3,9 1,41 70,5

4-расмда, соданинг концентрацияси 125 г/л дан 135 г/л гача булганида, жараёнда сезиларли узгариш юз берганлиги, яъни кекнинг чикиши 57,14 % дан 81,2 % гача кутарилганлиги курсатилган.

100 -

90 -

80 70 60 50 40 30 20

■ I 118 128 138 148

10 ■! II I 1|

0 ™™ ™™ т ■ Соданинг концентрацияси, г/л

Мо микдори Си микдори Fe микдори

1 тажриба В2 тажриба ИЗ тажриба ф Кекнинг чик,иши

4

3,5

а

о ч 3

^

2,5

* 2

ч

2С Ф 1,5

1

3-расм. Олинган махсулотнинг, кекни чикишининг ва намлигининг соданинг концентрациясига богликлиги графиги

4-расм. Сода концентрациясининг танлаб эритиш жараёнига таъсири (2-боскич танлаб эритиш учун)

Ювиш: 1,48 % молибден булган, 90,0 г иккинчи боскич кеки К:С=1:5 ювиш учун аралаштиргичли лаборатория реакторига юкланди ва икки боскичли ювишдан сунг 4,2^ 6, 2 г/л молибденли, 32,0^9,0 г/л содали 1,52 литр ювилган сув олинди. Ювилган кекнинг чикиши 70,0 % ташкил килди, намлиги 48,0 %, таркиби (%): Мо 1,2, Re 0,016, MoS2 0,48, Fe 1,7, Си 3,93. Молибденни ювилган эритмага ажралиш даражаси 56,36 % ташкил этди. Икки боскичли танлаб эритиш ва кекни ювиш натижасида ташландик кекдан эритмага молибденнинг ажралиши 79,9 % ташкил этди (5-расм).

5-расмда соданинг концентрацияси 125 г/л дан 135 г/л гача булганида, жараёнда сезиларли узгариш юз берганлиги, яъни кекнинг чикиши 70 % дан 86 % гача кутарилганлиги курсатилган.

3-расм ва 4-расмлардан хулоса килишимиз мумкинки, жараён параметрларини узгартиришнинг мух,им натижаси сода концентрациясининг 120^135 г/л оралигида узгарганда кузатилади.

К« ■ > 3 1 87 * Мо микдори

85

О.

га

3,5 3 2,5

2

а: ш

^ 1,5 1

Fe микдори Си микдори Кекнингчик,иши Извлечение

118 128 138

Соцанинг концентрацияси, г/л

5-расм. Сода концентрациясининг танлаб эритиш жараёнига таъсири (2-боскич

iНе можете найти то, что вам нужно? Попробуйте сервис подбора литературы.

танлаб эритиш учун)

Кейинчалик А - 100 (Мо) ва А - 170 ионалмашинувчи катронларда аралаш эритмалардан молибден ва ренийни сорбция жараёни урганилди.

Олинган лаборатория тадкикотлари х,амда тажриба-саноат синовлари натижаларининг якинлиги шуни тасдиклайдики, ишлаб чикилган кекни ювиш билан икки боскичли содали танлаб эритиш технологияси, молибденни эритмага утишини 89,3^- 90,1 % гача таъминлайди хамда унинг таркибида 18,0-22,0 г/л молибден, олинган кекда эса 1,0 ^ 1,03 % молибден булади. Олинган кек таркибида мис (3,5^3,9 %), олтин 50,0 г/т, кумуш 84,0 г/т борлиги аникланди ва олтин, кумуш, мис каби фойдали компонентларни ажратиб олиш учун иккиламчи хом ашё сифатида хизмат килади. Танлаб эритиш жараёнида олинган эритмалардаги ренийнинг микдори, дастабки куйиндидаги микдорига караб 670,0 мг/л гача эканлиги аникланди [6].

Шламли кек магнитли сепарациясининг ташландик эритмалари кимёвий таркиби жихдтдан шламли майдон ташландик эритмалари билан бир хил эканлиги маълум, чунки шлам бир хил эритмадан ажралиб жикади. Бинобарин, молибден, рений ва бошка кимматбах,о компонентларни ажратиб олиш усулларини урганиш шламли майдоннинг аралаш эритмаларидан, темирни магнитли сепарациясининг ташландик эритмаларидан ва ИТБ ишлаб турган молибден ишлаб чикариш жорий чикиндиларидан олиб борилиши керак. Бу эритмалардан молибден, рений, мис, олтин ва кумушни ажратиб олиш саноат ахдмиятига эга. Маълумки, ушбу эритмалардаги молибден ва ренийни ажратиб олиш учун зарарли элемент мис-сулфат шаклидаги мис хисобланади. Ташландик эритмаларни мисдан тозалаш буйича назарий ва лаборатория тадкикотлари утказилди. Ташландик эритмалардан мисни цементация килиш тажрибасининг методикаси куйидагича: эритманинг зичлигини d= 1,15 г/дм3 дан d= 1,18 г/дм3 чага парлантириб олинади,

хажми 5 л булган лаборатория реакторига 3 литр парлантирилган ташландик эритма солинади ва мисни чуктириш учун стехиометрик зарур микдорда 1-2 баробар натрий сулфиди кушилади, 60-80°С хароратда аралаштирилади, эритмада мис сульфат чукмаси х,осил булади ва филтрлаш ёрдамида чукма эритмадан ажратиб олинади.

6-расм ва 7-расмларда ташландик эритмаларни мисдан тозалаш буйича лаборатория тадкикотлари натижалари курсатилган. Шуни куришимиз мумкинки натрий сулфидининг сарфи ошиши билан мисни чукиш тезлиги ошади ва сарфи 250 гр булганида 96 % га етади.

Шунингдек, лаборатория синовларида натрий сулфиди ёрдамида мисни чуктириш вактининг таъсири урганиб чикилди ва 2 соат ичида миснинг максимал чукиш

даражасига

Тажриба натижасида олинган ТМА и

100

200

300

сарфи, гр

4-жадвал

0 100

50

120 ▲ 150 X160

100 Ва^т, мин

150

6-расм. Ташландик эритмадан мисни чукиш даражасининг сарфи таъсирига

богликлиги

ПМА намуналарининг кимёвий

таркиби

7-расм. Ташландик эритмадан мисни чукишининг аралаштириш вактига богликлиги

0

Курсатгич номи Норма

Ts 00193950083:2018 ГОСТ 267778 Тажриба раками

Масса улуши 1-нав 2-нав №1 №2 №3 №4

Молибден ангидриди (МоО3), % дан кам булмаган 76 74 78 67,33 83,66 92,87 91,17

Темир (Fe)%, дан куп булмаган 0,03 0,2 0,007 0,0025 0,004 0,017 0,007

Алюминий (А1)%, дан куп булмаган 0,005 0,04 0,005 0,0014 0,0014 0,0018 0,0017

Никел (№)%, дан куп булмаган 0,001 0,001 0,005 0,001 0,001 0,011 0,0037

Марганец (Мп)%, дан куп булмаган 0,01 0,001 0,001 0,001 0,001

Кремний (80%, дан куп булмаган 0,05 0,3 0,01 0,006 0,005 0,008 0,004

Кальций (Са)%, дан куп булмаган 0,004 0,006 0,003 0,005 0,005

Магний (Mg)%, дан куп булмаган 0,001 0,001 0,0015 0,004 0,002 0,0036 0,0026

Мышьяк (As)%, дан куп булмаган 0,003 0,003 0,003 0,002 0,002 0,002 0,002

Фосфор (Р)%, дан куп булмаган 0,002 0,002 0,002 0,002 0,003

эришилди. Ташландик эритмалардан мисни чуктиришнинг (цементациялаш) макбул усули куйидагича: Na2S сарфи мисни чуктиришнинг стехиометрик микдорининг 1,5 баробардан кам булмаган микдорда, 600С хдроратда, 30 дакика. Урнатилган режимда мисни эритмадан чуктириш даражаси 95,8 % гача етади.

Таркибида 22,4 % мис булган бойитма олинади. Мисдан тозаланган эритмаларнинг таркибида 6,0 Си; 86,6 Мо; 9,1 Re; 59,95 Fe (мг/л) борлиги аникланди. Олинган ТМА ва АМК нинг ишлаб чикилган сорбция технологиясининг техник хусусиятлари 4-жадвалда келтирилган.

Лаборатория тажрибалари ва тажриба-саноат дастгохларида утказилган синовларда, тадкик килинаётган эритмалардан энг самарали ва селективлиги юкори булган молибден

сорбцияси учун «Purolite» маркали А-100 (Мо) сорбенти ва ренийнинг сорбцияси учун

«Purolite» маркали А-170 катрони эканлиги аникланди.

АДАБИЁТЛАР

1. Санакулов К.С., Хасанов А.С., Атаханов А.С. Технологическая схема комплексной переработки шлаков Алмалыкского ГМК. «Цветная металлургия», Известия вузов. 2003г. №4. Москва. C. 65-69.

2. Шарипов Х.Т., Борбат В.Ф., Даминова Ш.Ш., Кадирова З.Ч. Химия и технология платиновых металлов. Тошкент «Университет» 2018г. С. 3-5, 14-17, 14-28, 35-40.

3. Хасанов А.С., Санакулов К.С., Юсупходжаев А.А. Рангли металлар металлургияси. Укув кулланма. «Фан» нашриёти. Тошкент 2009й. С.19-24 и 2533.

4. Санакулов К.С., Хасанов А.С. Переработка шлаков медного производства, Ташкент «Фан», АН РУз., 2007г. 15с.

5. Каюмов О.А. // Изучение технологии по переработке молибдена в АО Алмалыкский гмк // UNIVERSUM: Технические науки. - 2021. - 2(83) - 74-75 с.

6. Пирматов Э.А., Хасанов А.С., Шодиев А.Н., Азимов О.А. Research of technology for extraction of rare and noble metals from reset cues and sludge field solutions // Евразийский Союз Ученых (ЕСУ)- Москва, 2020. № 6, С. 13-18.

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.