Научная статья на тему 'ЎЗБЕКИСТОН ИҚТИСОДИЁТИГА КЛАСТЕР ТИЗИМИНИ ЖОРИЙ ЭТИШНИНГ БАЪЗИ БИР МАСАЛАЛАРИ'

ЎЗБЕКИСТОН ИҚТИСОДИЁТИГА КЛАСТЕР ТИЗИМИНИ ЖОРИЙ ЭТИШНИНГ БАЪЗИ БИР МАСАЛАЛАРИ Текст научной статьи по специальности «Экономика и бизнес»

CC BY
39
6
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
Ключевые слова
КЛАСТЕР ТИЗИМИ / МАҲАЛЛИЙ ТАЪСИРГА ЭГА КЛАСТЕРЛАР / МИНТАқАВИЙ КЛАСТЕРЛАР / ПСЕВДОКЛАСТЕРЛАР / МАРКАЗЛАШУВ / КЛАСТЕР ЯДРОСИ / ЎЗАК КОРХОНАЛАР

Аннотация научной статьи по экономике и бизнесу, автор научной работы — Эргашев С.А., Уринбоев Ҳ.Ж.

Ушбу мақолада ҳудудий кластер тизимини иқтисодиёт тармоқларига тадбиқ қилиш ва Ўзбекистон саноатига бу интеграцион тизимини жорий этиш тўғрисида фикр юритилган.

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
iНе можете найти то, что вам нужно? Попробуйте сервис подбора литературы.
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.

SOME ISSUES OF INTRODUCING A CLUSTER SYSTEM IN THE ECONOMY OF UZBEKISTAN

This article discusses the introduction of a regional cluster system into the economy and the introduction of this integration system into the industry of Uzbekistan.

Текст научной работы на тему «ЎЗБЕКИСТОН ИҚТИСОДИЁТИГА КЛАСТЕР ТИЗИМИНИ ЖОРИЙ ЭТИШНИНГ БАЪЗИ БИР МАСАЛАЛАРИ»

Эргашев С.А. уцитувчиси география кафедраси Андижон давлат университети

Уринбоев Х,.Ж. студент магистратуры Андижон давлат университети

УЗБЕКИСТОН ЩТИСОДИЁТИГА КЛАСТЕР ТИЗИМИНИ ЖОРИЙ ЭТИШНИНГ БАЪЗИ БИР МАСАЛАЛАРИ

Аннотация: Ушбу мацолада уудудий кластер тизимини ицтисодиёт тармоцларига тадбиц цилиш ва Узбекистон саноатига бу интеграцион тизимини жорий этиш тугрисида фикр юритилган.

Калит сузлар: кластер тизими, мауаллий таъсирга эга кластерлар, минтацавий кластерлар, псевдокластерлар, марказлашув, кластер ядроси, узак корхоналар.

Ergashev S.A. teacher

Andijan State University department of geography Urinboev H.J. master's student Andijan State University

SOME ISSUES OF INTRODUCING A CLUSTER SYSTEM IN THE

ECONOMY OF UZBEKISTAN

Annotation: This article discusses the introduction of a regional cluster system into the economy and the introduction of this integration system into the industry of Uzbekistan.

Keywords: cluster system, clusters with local influence, regional clusters, pseudo-clusters, centralization, cluster core, specialized enterprises.

Кириш. Ишлаб чикариш кучларини худудий ташкил этиш, жойлаштириш ва ривожлантириш буйича назарий ва амалий масалалар дастлаб саноатнинг бешиги булган Европада яратила бошланди. Бизнинг минтакада ишлаб чикариш кучларини жойлаштириш ва ривожлантириш юзасидан катта ахамиятга эга назариялар яратилиши ва иктисодиётга тадбик килиниши ХХ аср бошларига туFри келади. Утган асрнинг 20 -йилларида рус олими И.Г.Александров ГОЭЛРО плани, яъни собик Иттифокни электрлаштириш давлат режаси доирасида ДнепроГЭС

лойихасини ишлаб чикиш жараёнида район комбинатлари хакидаги назарияни ишлаб чикди. Олим томонидан мазкур масалани чукур урганиш асосида 1930 йилларда район ишлаб чикариш комбинатларини ишлаб чикариш жараёнида ташкил этиш таклифи илгари сурилди. Кейинрок Н.Н. Колосовский ва И.Г. Александровнинг район ишлаб чикариш комбинатлари Урал, Сибирь ва КозоFистон каби йирик иктисодий географик районларига тадбик этилди [2].

Иктисодиётнинг жадал ривожланиши саноат тармокларида янгича карашларни юзага келишига замин яратди. 1950 йилларга келиб Гарбий Европада ишлаб чикариш кучларини худудий ташкил этиш ва такомиллаштиришда кластер усули кенг тадбик этилиши бошланди.

Натижа ва му^окама. "Кластер" термини инглизча, "панжа", "бош", "боFлам", "гурух", "тупланиш" маъноларини билдиради. Кластер назариясига оид илк фикрлар М. Портерга тегишлидир. Унинг фикрига кура, "кластер" бу - муайян худудда узаро боFлик булган бир неча корхоналарнинг туплами булиб, улар бир-бирининг ракобатбардошлигини оширишга хизмат килувчи ва уз навбатида, мажмуали ривожланишини таъминлайдиган узаро манфаатли хамкорлар

жамланмасидирМ.Портернинг таъкидлашича, кайси давлат ёки минтакада кластерлар ривожланган булса, уша худудда истикомат килаётган ахолининг турмуш даражаси юкори булади [3].

Худудий кластерларни шакллантириш учун куйидаги омиллар талаб килинади:

биринчидан, чекланган географик худудда барча кластер иштирокчиларининг мужассамлашуви (мазкур минтакада, кластерни шакллантиришга ва корхоналарни куллаб-кувватлаш ва хизмат курсатишга ёрдам берадиган ракобатбардош устунликка эга булган етакчи компанияларнинг мавжудлиги);

Иккинчидан, иштирокчилар уртасида хамкорликни мувофиклаштириш

(махаллий ва минтакавий даражада хамкорлик килиш оркали кластернинг "ядроси"ни ташкил этадиган илмий-тадкикот муассасалари, турдош корхоналарнинг хамкорлигини уЙFунлаштириш) [4].

Жуда куп назариётчи ва амалиётчи мутахассислар томонидан худудий кластерга таъриф берилган ва бу таърифлар асосланган. Бу таърифлар баъзида бир-бирини тулдирса, айримларида бир-бирига мос келмайди. Бунга сабаб кластер тизими турли вактда ва турли худуддаги табиий, иктисодий-ижтимоий имкониятлар бир хил булмаганлиги сабабли турлича намоён булади.

Кластерлар бугунги замонавий иктисодиётда жуда катта устунликларга эга булиб, анъанавий ишлаб чикариш корхоналари ва кластерга бириккан корхоналар уртасида турли даражадаги тафовутлар мавжуд (жадвалга каранг).

жадвал

Анъанавий ва кластерлашган бирлашма, корхоналарнинг ^иёсий _тавсифи65_

Фаолият тури Ананавий корхоналар Кластерга бирикган корхоналар

Асосий ишлаб чикариш ^атъий ихтисослашув, стандарт махсулотлар Эгилувчан ихтисослашув

Ишлаб чикариш тармоклари Кооператив ишлаб чикариш, марказлашув Фирмаларни йуналишлар буйича жойлаштириш

Ракобат Ички бозорда, минтака ичида Глобал ва чегараланган худуд

Худудий жойлаштириш Минтака ичида, минтакалар аро Географик якин худудлар

Иктисодий курсаткичлар Тармокларда Кластер тизимига кирган тармок йетиндисида

Мехнат ресурслари Мехнат ресурсларининг кам харакатчанлиги Мехнат ресурсларининг фаол харакат килиши

Давлат бошкаруви Тармок ва корхоналарни тартибга солиш буйича чора-тадбирлар ишлаб чикиш Кластерга бириккан корхоналарни бошкаришда айрим жихатларини тартибга солиш

Биргаликда харакат килиш механизмлари Расмий Расмий ва норасмий

Турли давлатларда ташкил этилган кластерларни таккослаш ва урганишлар шуни курсатадики, улар уртасида марказлашув даражаси ва худудий жихатдан умумийлик борлигини курсатади. Худуди кичик мамлакатларда кластерлаштириш умумдавлат микиёсида ташкил этилса, худуди катта давлатларда эса маъмурий-худудий бирликлар даражасида ташкил этилади.

Юкоридагилардан келиб чиккан холда, Узбекистон шароитида худудий кластерларни ташкил этиш миллий даражада олиб бориш мухимми ёки худудлар микёсидами?, деган савол пайдо булиши табиий хол. Республикамиз майдони жихатидан худуди катта мамлакатлар каторга кирмаганлигини хисобга олсак, кластер тизимини жорий этиш давлат микёсида ташкил этилиши ва назорат килиб борилиши максадга мувофик (айникса, бошланFич боскичда назорат давлат кулида булиши лозим). Шу уринда таъкидлаб утиш лозимки, худудлар имконияти ва улардаги табиий,

65 Пилясов А. Лучшая практика формирования территоряльных инновационых систем регионах России // Синергия пространства региональные инновационные системы, кластеры и проекти и знания. - Москва-Смоленск., 2005. - С. 46-47.

иктисодий-ижтимоий вазият махаллий хокимликлар билан хамкорликни талаб килади ва кластер тизимининг ривожланишида мухим урин булади. Яна бир жихат шундаки, худудлар имконияти бир хил эмаслиги кластер тизимини жорий этишда ягона колип булади, деган фикрларни четга суриб куйиш кераклигини курсатади. Яъни, жахон тажрибасида узини оклаган сиёсат Узбекистон ва унинг худудларида турлича натижа бериши мумкин. Шу сабабдан, жахон тажрибасини урганган холда, республика шароитида кластерлар ташкил этишни боскичма боскич амалга ошириш ва уларнинг куламини кенгайтириш максадга мувофик. Шунга кура, кластер тизимини иктисодиётга жалб килиш ва кутилган натижага эга булишда ривожланиш боскичлари мухим урин тутади.

Биринчи боскичда махаллий таъсирга эга кичик кластерлар шаклланади. Мазкур кластерларни ташкил этишда, худуднинг асосий хужалик тармоFи танланади ва давлат томонидан хукукий, молиявий ёрдам курсатилади. Кластер таъсисчилари томонидан асосий узак корхоналар атрофида уларга бевосита ва билвосита алокадор инфратузилма шароитлари урганилиб чикилади. Урганиш натижалари асосида кайд этилган камчиликларни бартараф этиш юзасидан амалий тавсиялар ишлаб чикилади, корхоналарнинг экспорт ва импорт фаолияти соддалаштирилади. Ушбу боскичдаги кластерларга бириккан корхоналарга махаллий хом ашёни иложи борича пастрок нархларда етказиб бериш, замонавий техника ва дастгохлар билан таъминлаш, узок муддатли имтиёзли кредитлар ажратишда давлат органларининг роли катта булади.

Иккинчи боскичда республика таъсирига эга булган йирик кластерлар пайдо булади. Бу боскичда эса худудда инфратузилма талаб даражасига олиб чикилади. Лекин, ишлаб чикариш жараёни муттасил ортиб бориши туфайли тармокларда диверсификация жараёни кетади. Шу сабабдан кушимча инфратузилмаларни яратиш давр талабига айланади. Илмий тадкикот марказлари билан алокаларга алохида эътибор бериш, халкаро талаблар негизида фаолият юритиш имкониятини беради.

Учинчи боскичда минтака таъсирига эга йирик кластерлар вужудга келади. Бу кластерлар минтакада узига хос нуфузга эга булиб, улар худуд бозорини урганиш учун маркетинг ишларини жадал ривожлантиради, фан-техниканинг энг сунгги ютук ва янгиликларига купрок эътибор каратади. Мазкур типдаги кластерлар купрок трансчегаравий худудларида ташкил этилиб, икки ва ундан ортик давлатларнинг хужаликлари билан интеграциялашади. Иктисодий имкониятлари ва худудий камрови кенгайиши халкаро микёсда фаолият юритиш имкониятини беради.

Бугунги эгилувчан ва тез узгарувчан бозор шароитида янгиликни бирданига йирик масштабда жорий килиш уринли эмас. Чунки, хар бир тармок мураккаб тизим хисобланади, ва айни пайтда, кластерларда бир канча тармокларнинг мавжудлиги уларни бошкариш, узаро манфатли

шароитларни яратиш, мавжуд табиий ва иктисодий-ижтимоий шароитлар билан боFлик муаммоларни боскичма-боскич хал килиш имконини беради.

Кластерлар ташкил этишда тармокларни бири-бири билан мувофиклаштириш бугунги куннинг долзарб масаласи хисобланади. Бу вазифани асосан кластернинг узак корхоналари бажариши ва давлат органларининг фаол иштироки булиши лозим. Шундан келиб чиккан холда, узак корхоналар куйидаги вазифаларни бажариши талаб этилади:

^ кластер тизимини шакллантириш;

^ тармокнинг бошка корхона, ишлаб чикарувчи, етказиб берувчи, хамкор ташкилот ва давлат органлари билан келишувларига эришиш;

^ тармокдаги корхоналарга тизимли равишда инвестиция, субсидия, кредитлар беришни ташкил этиш;

> бошкарув органлари фаолиятини ташкил этиш;

> кластерга бириккан корхоналар уртасида иктисодий муносабатлар юзасидан амалий тавсиялар ишлаб чикиш;

> ишлаб чикаришни ривожлантириш юзасидан истикиболли лойихалар тайёрлаш;

> илмий тадкикот муассасаларини ташкил этиш ёки мавжудлари билан хамкорлик урнатиш ва бошкалар.

Шу уринда, Америка Кушма Штатлари тажрибасидан келиб чиккан холда, куйидаги уч боскичли кластер сиёсатини олиб бориш лозим, деб хисоблаймиз:

1. Аник узак саноат тармоFини ривожлантиришга каратилган;

2. Тармоклар орасидаги манфаатли хамкорликни шакллантиришга каратилган;

3. Оксаётган сохаларни ривожлантиришга каратилган [5].

Жахон тажрибасидан маълумки, кластерлар ташкил этишнинг дастлабки боскичида хукумат фаоллик курсатиши зарур. Айникса, юридик жихатдан асосланган хужжатларни яратишда. Бунда юридик хужжатлар худудларнинг табиий, иктисодий ва ижтимоий шарт-шароитлардан келиб чиккан холда яратилиши лозим.

Мамлакатимизда Узбекистон Республикаси Президентининг 2016 йил 21 декабрдаги "Тукимачилик ва тикув-трикотаж саноатини ривожлантиришнинг 2017-2021 йилларга мулжалланган чора-тадбирлар дастури туFрисида"ги ПК-2687 сонли К,арори пахта-тукимачилик, тикув-трикотаж саноатида кластерлаштириш жараёнини ташкил этиш ва ривожлантиришда дастлабки хукукий асос сифатида хизмат килди [1]. Ушбу К,арор кабул килингандан кейинги даврда иктисодиёт тармокларида кластерлар иктисодий ривожланишнинг етакчи ташкилий тузилмаларидан бирига айланди. Х,ар бир худуд кластерлар ташкил этишда узининг хукукий асосларига эга булиши ва мавжуд шароитлардан келиб чиккан холда кластерларни такомиллашиб бориши лозим. Бундай худудларга оид

xукукий aсoслapни мaxaллий xoкимликлap вa тaъсисчилap xaмкopликдa ишлaб чикишлapи мaксaдгa мувoфик.

Kлaстеpлapни aнъaнaвий ишлaб чикapиш тapмoклapидaн фapкли жиxaтлapидaн биpи илмий тaдкикoт мapкaзлapи вa ишлaб чикapиш opaсидaги кooпеpaциoн бoFлaнгaнлигидиp. Буюк Бpитaния тaжpибaсидaн келиб чикиб кaттa илмий сaлoxиятгa эгa илмий тaдкикoт институтлapи вa ишлaб чикapиш кopхoнaлapи ypтaсидaги фaoл мехaнизмни яpaтиш дaвp тaлaбидиp. Maзкуp мехaнизмгa кypa, xap биp клaстеp:

• технoлoгик жapaённинг бopиши вa келaжaкдa pивoжлaниш йyнaлишлapини белгилaш;

• ишлaб чикapилaётгaн мaxсулoтлap вa келгусидaги ишлaб чикapиш кyздa тутилгaн мaxсулoтлap юзaсидaн тaвсиялap тaйёpлaш;

• эгаётган экин туpлapи вa улap юзaсидaн келгусидaги йyнaлишлapни aниклaш;

• бoшкapув тизимини тaшкил этиш тapтиби вa уни тaкoмиллaштиpиш юзaсидaн йyнaлишлapни ишлaб чикиш;

• oнлaйн бaзaлap яpaтиш, улapни дoимий янгилaш вa тaкoмиллaштиpиш учун юкopидaги xap биp йyнaлишлap бyйичa гpaнтлap эълoн килиб бopиш зapуp.

Хулоса ва таклифлар. X,ap биp тизимни сaмapaли бoшкapиш ишлaб чикapиш жapaёнидa яpим ютукгa эpишиш билaн бapoбapдиp. Узбекистан шapoитидa клaстеpлap тизимини тaшкил этиш вa уни pивoжлaнтиpишдa муaйян муaммoлap пaйдo 6УЛИШИ тaбиий xoлдиp. Улapдaн биpи клaстеpлap тaшкил этишнинг сиёсийлaштиpилишидиp. Aксapият XOлaтлapдa клaстеpлapдaн xудудлap зaмoнaвий бpенд сифaтидa фoйдaлaнмoкдa. Бундaй клaстеpлap дaвлaт тoмoнидaн фaoл кУллaб-куввaтлaниши xисoбигa улapнинг фaoлияти биp тoмoнлaмa тaxлиллap чикapишгa oлиб келмoкдa. Haтижaдa, бугунги кундa клaстеpлap pивoжлaнишининг муxим шapти 6УЛШН иктисoдий paкoбaт устунлигигa эгa бyлмaйди. Афсуски, бундaй тoифaдaги "псевдoклaстеpлap" ёки сoхтa клaстеpлapгa имкoният беpилмoкдa, aслидa эpкин бoзop иктисoдиёти шapoитидa бундaй клaстеpлapнинг pивoжлaниши кийин кечaди.

Узбекистан шapoитидa клaстеpлapни тaшкил этишдa куйидaги oмиллapгa эътибop беpиш мaксaдгa мувoфик:

• Kaнaдa тaжpибaсидaн келиб чикиб, бoшкapув opгaнлapи тoмoнидaн клaстеpлap xap тoмoнлaмa кУллaб куввaтлaниши лoзим. Негаки, клaстеpлap тaшкил этишнинг дaстлaби бoскичидa дaвлaт кyмaги муxим Уpин тутaди. Бу эсa клaстеpлapни дaвлaт тoмoнидaн бoшкapишни тaлaб этaди. Шу сaбaбдaн клaстеpлapни мapкaздaн ёки мaxaллий xoкимликлap тoмoнидaн нaзopaт тизимини aниклaб oлиш лoзим;

• минтaкaдa лoгистикa мapкaзлapини тaшкил этиш xaмдa тpaнспopт -геoгpaфик ypнини бaxoлaш;

• мамлакат ва унинг худудларида иктисодий-ижтимоий инфратузилмани кай даражада ривожланганлигини урганиш;

• мамлакатнинг табиий, иктисодий имкониятларини аниклаш;

• мехнат ресурсларининг малака ва куникмаларини шакллантириб бориш;

• минтакада муваффакиятли фаолият курсатаётган корхоналарнинг келажак режалари ва бошка курсаткичларни тахлил килиш кластерларнинг ривожланишига ижобий таъсир курсатади.

Япония тажрибасидан келиб чикиб, кластер тизимига йирик корхоналар билан бирга, балки стабил иш олиб бораётган кичик корхоналарни хам киритиш мумкин. Натижада, худудий ишлаб чикариш кластерлари кичик ва йирик корхоналар уртасида интеграциясни вужудга келтиради. Географлар томонидан хар бир давлат бир бутун организм, деб каралади. Шундай экан, бир бутун организмнинг хамма органлари меъёрида ишлаши кутилган натижага тезрок етиб бориш имконини беради.

Германия тажрибаси шуни курсатадики, иктисодий жихатдан суст ривожланган минтакаларни кластер тизимига тезрок тортиш ва уларга алохида эътибор каратиш муваффакият калити хисобланади. Узбекистон шароитида тараккиётдан ортда колаётган минтакаларнинг табиий, иктисодий ва демографик имкониятларини руёбга чикариш учун кластерлар ташкил этиш катта ахамият касб этади.

Фойдаланган адабиётлар:

1. Узбекистон Республикаси Президентининг 2017 йил 7 февралдаги «Узбекистон Республикасини янада ривожлантириш буйича Хдракатлар стратегияси туFрисида»ги ПФ-4947-сон Фармони.

2. Солиев А.С., Комилова Р.К,., Янчук С.Л., Жумаханов Ш.З., Ражабов Ф.Т. Иктисодий ижтимоий география. - Тошкент, Ношир, 2019. - Б. 69-70 б.

3. Портер М.Э. Конкуренция. Пер. с англ. / Майкл Портер. - М.: Вильямс, 2001.

4. Портер М.Э. Конкуренция: Пер. с англ. / Майкл Портер. - М.: Вильямс, 2003. - 605 с.

5. Пахомова И.Ю. Модель «тройной спирали» как механизм инновационного развития региона // Научные ведомости Белгородского государственного университета. Серия: Экономика. Информатика. - 2012. №7(126). Том 22.

6. Пилясов А. Лучшая практика формирования территоряльных инновационых систем регионах России // Синергия пространства региональные инновационные системы, кластеры и проекты и знания. -Москва-Смоленск, 2005. - С.46-47.

7. Bekattini G. From Marshal's to the Italian-Industrial Districts. А Brief Critical Reconstruction // Complexitiy and Industrial Clusters: Dynamics and Models in Theory and Practice/ eds. A.Q. Curzio, M. Fortias. Heidelberg: Physica-Verlag, 2002

8. Международный центр научной и технической информации. «Инновационное-технологические кластеры стран - членов МЦНТИ» (Информационный материал), февраль2013 г. [Электронный материал] // Режим доступа: http://www.icsti.ru/uploaded/201304/cluster.pdf (дата обращения: 13.05.2016 г.)

9. Смородинская Н., Катуков Д. Кластерный подход в инновационной политике: мировые ориентиры для России // Второй Российский экономический конгресс (РЭК- 2013). Суздаль, 18-22 фев. 2013 г. - С. 6.

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.