Научная статья на тему 'Зарф япыджы моделлер'

Зарф япыджы моделлер Текст научной статьи по специальности «Языкознание и литературоведение»

CC BY
69
9
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
Ключевые слова
МОДЕЛИ / ПРОСТЫЕ НАРЕЧИЯ / СЛОЖНЫЕ НАРЕЧИЯ / АНАЛИЗ

Аннотация научной статьи по языкознанию и литературоведению, автор научной работы — Берберова Р.А.

Берберова Р. А. Модели, образующие наречие / Р. А. Берберова // Ученые записки Таврического национального университета имени В. И. Вернадского. Серия «Филология. Социальные коммуникации». 2012. Т. 25 (64), № 3, ч. 1. С. 48-52.В статье впервые исследуются модели образования наречий в крымскотатарском языке и их морфологические особенности.Ключевые слова: модели, простые наречия, сложные наречия, анализ.Берберова Р. А. Моделі, за якими створюється прислівник / Р. А. Берберова // Вчені записки Таврійського національного університету імені В. І. Вернадського. Серія «Філологія. Соціальні комунікації». 2012. Т. 25 (64), № 3, ч. 1. С. 48-52.У статті вперше досліджуються моделі творення прислівників у кримськотатарській мові та їх морфологічні особливості.Ключові слова: моделі, прості прислівники, складні прислівники, аналіз.Berberova R. A. The models that make up the adverb / R. A. Berberova // Scientific Notes of Taurida V. I. Vernadsky National University. Series: Philology. Social communications. 2012. Vol. 25 (64), No 3, part 1. P. 48-52.The models of formation of the names of adjectives in a crimean tatar language and their morphological features are first investigated in the article.Key words: models, simple adjectives, difficult adjectives, analysis.

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
iНе можете найти то, что вам нужно? Попробуйте сервис подбора литературы.
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.

Текст научной работы на тему «Зарф япыджы моделлер»

Ученые записки Таврического национального университета им. В. И. Вернадского Серия «Филология. Социальные коммуникации». Том 25 (64). № 3, ч. 1. 2012 г. С. 48-52.

УДК 811.512.145

ЗАРФ ЯПЫДЖЫ МОДЕЛЛЕР

Берберова Р. А.

Таврический национальный университет имени В.И. Вернадского, г. Симферополь, Украина,

e-mail: bra.berberova@yandex.ru

Меселенинъ котерильмеси. Зарф япыджы моделлер меселеси къырымтатар тилинде даа аз я да асылда огренильмегендир.

Тедкъикъатымызнынъ актуаллиги. Зарф япыджы моделлер къырым-татар тилинде тедкъикъ этильмегени себебинден бугуньки куньде оларнынъ огренилюви къырымтатар тильшынаслыгъынынъ муим актуаль меселе-леринден биридир.

Тедкъикъатымызнынъ макъсады. Къырымтатар тилинде зарф япыджы мо-деллерни талиль этип, оларнынъ морфологик хусусиетлерини бельгилемек.

Тедкъикъатымызнынъ методологик ве назарий темели. Земаневий къы-рымтатар тилининъ назариеси ве усулиети, тасвирий, тарихий-къыяслав ве лингвис-тик талиль васталары.

Тедкъикъатымызнынъ объекти. Къырымтатар тилиндеки япма зарфлар.

Тедкъикъатымызнынъ ильмий янъылыгъы. Къырымтатар тилинде зарф япыджы моделлерни бельгилемек.

Белли ки, эр бир тильде олгъаны киби, къырымтатар тилининъ лугъат терки-бинде япма сёзлер мевджут ве оларны тюрлю сёз чешитлерине айырмакъ мумкюн. Лугъаттаки лексик бирликлернинъ бир къысмыны япма зарфлар тешкиль этер.

Къырымтатар тилинде япма зарфлар дегерли ер тутмакъталар. Бедиий эсерлер, халкъ агъыз яратыджылыгъы ве куньделик матбуат саифелеринден сечилип, топла-нылгъан фактик материалны талиль этерек, япма сыфатларны мейдангъа кетирген ашагъыдаки моделлерини бельгиледик.

Къырымтатар тилинде чифт зарфларнынъ ашагъыдаки моделлерини бельгиле-

дик.

Къырымтатар тилинде чифт зарфлар энъ балабан группаны тешкиль этер ве ашагъыдаки моделлер эсасында мейдангъа кетирилирлер:

1. Зарф + зарф: алель-аджале, эртеми-кечми, эвель-эзельден, бугунь-ярын, джаяв-джалпы. Меселя:

Алиме стол устюндеки кягъытларны алель-аджеле йыгъыштырды да, кийи-нип, ёлгъа чыкъты [Й 81, 4].

Бизим алымыз не кечеджегини эвельден билем, эртеми-кечми богъазымызгъа пычакъ тиреледжек [ЛБ 90, 4].

2. а) Исим + исим: яз-къыш, алтай-яз, зор-зыкъы, джаным-козюм, ахыр-сонъу, арды-сыра, саба-акъшам, уйле-акъшам, ал-азырда, алды-артына, бай-ры-къыргъа, дере-дагъда, къыбла-сырткъа, чевре-четке / чет-чевреге, дже-нюп-гъарбында. Ме-селя:

Дживан къыз, ёлума ёлдашсынъ яз-къышы,

Кель, эль бер, севгинънен гонълюмни джоштыр [БМ, 20].

Бuрu-бuрuнe сыйыкъкъыан да, mepeKKe ясланып, джаным-козюм лаф этeлeр [ЮБ, 12].

Чокъ йигитлер ёл алды байры-къыргъа, Чименликке бурюнди кой, шеэрлер [ДЖ, 44].

2. б) Исим + исим - та / - да, - тан /- тен: чет-кенарда, чевре-этрафта, чевре-четинде, чевре-четтен. Меселя:

Кимерде, ич бир гунахсыз балаларны чет-кенарда якъалай да, оларнынъ элле-рини, бетлерини тишлеп, тырнап, ал къан эте эдим [ЮБ, 15S]. Чевре-этрафта кимсе ёкъ [ИП, 1S6].

1. в) Исим - а / - е, - ге /- гъа + исим - а /- е, - ге /- гъа /- къа: артынъа-огюнъе, арткъа-алдгъа, ичине-багърына, огге-арткъа, сагъгъа-сол-гъа, оргъа-къыргъа, тё-песине-къуббесине. Меселя:

Рустем чанакътаки шейни яваш-яваш иче башлады, ичкенде ичине-багърына сыджакълыкъ кирди [Й S4, 39].

Арифлер сагъгъа-солгъа салланып «Къайтарма» ойнайлар [ЮБ, S3].

2. г) Исим - да/ - де + исим - да / - де: айда-йылда, арада-сырада, дагъда-чёльде, ерде-кокте, эльде-бельде. Меселя:

Шу чайля исе, «мусафирхане»ролюнде... о да айда-йылда [ЗК, 16S]. Арада-сырада чоюндаки ашны къарыштырды, атешни зорлады [ЮБ, 17]. 2. д) Исим +исим - ден / - тен: джан-гонъюльден, джан-юректен. Меселя: Бирисине ярдым керек олса, о ич бир вакъыт къачынмай, джан-гонъюльден яр-дым эте [Й S1, SO].

Сен мени ич джан-юректен севмединъ, Эвельден юзюме кулип нейлердинъ? [АУ, 7S].

2. е) Исим - дан / - тен + исим - дан / - тан: ордан-къырдан, четтен-кенардан. Меселя:

Меркезий таш ёл магистралинен дегиль де, четтен-кенардан, койлерге кимер-ден - чёль ёлунен, кимер ерлерде багъчалар, чалылыкълар ичинден кетермиз [РМ: 96].

2. ж) Исим-тан + исим: баштан-аякъ. Меселя:

Баштан-аякъ кийип,

Безенди чёль, тарлалар [ЭИ, 15].

2. з) Исим+ зарф: кунь-эвельден. Меселя:

Эгер онъа кунь-эвельден бойле малны теклиф эткен олсалар, бельки о манъа импортный мал керекмей, дер эди [Й SS, 32]. 2. и) Зарф + исим: эвель-ахыр. Меселя:

Эвель-ахыр будыр санъа сёзюм, динъле сен хабер. Тутмаз исенъ насиатым, санъа чокъ зарар этер [АУ, 29].

2. к) Исим + исим... - нен мунасебетчисиле: айрет-назарнен, зор-белянен, зар-зорнен, кейф-сефанен, джан-джехдинен, тиш-тырнагъынен. Нен мунасе-бетчиси къырымтатар тилинде сёзге къошулып язылыр. Меселя:

Не олды, не олмады, гъает агъыр бир мараз Мусагъа тиш-тырнагъынен япышты [ЮБ, 95].

Сонъ бакътылар айрет-назарнен, пек ачувлы имам козюне [Й S9, 59].

49

2.л) исим...исим+ исим... исим ...нен: яры шакъа-яры мыскъылнен. Меселя: Умер Ипчи яры шакъа-яры мыскъылнен кульди [Й 81, 128].

3. Сайы...исим-тан + сыфат... исим-къа: бир якътан-дигер якъкъа. Меселя: Ель сюйрюсенек сюрюсини бир якътан-дигер якъкъа айдаштыра [Й 81, 148].

4. Замир... исим -тан + замир ... исим-тан: о якътан-бу якътан. Меселя: Нетиджеде, бабам о якътан-бу якътан къытып, бираз пара топлап, бир

сыгъыр ве бир байтал сатын алды [Й 83, 24].

5. Сыфат + сыфат: ачыкъ-айдын, ал-реван, ач-чыплакъ, бол-сал, сийрек-се-пелек, раат-тынч, сагъ-селямет, там-догъру, шенъ-шерамет, эмин-эркин, му-аббет-татув, ачыкъ-ашкяр, татлы-муаббет. Меселя:

Огълунен келинине бол-сал яшанъыз, деп тёпеден экибуюк ода айырды [УЭ, 81]. . бири-бирининъ къаршысына кечип муаббет-татув аш ашасалар, яр-дымлашып яшасалар олмаймы? [ЮБ,51].

Татув сыфаты къырымтатар тилинде озьбашына айры къулланылмай ве тек муаббет-татув чифт сёзюнинъ теркибинде расткелир.

5. а) - тан аффиксли сыфат + сыфат: боштан-къуру. Меселя: Секретарь да ешиль чайгъа боштан-къуру теклиф этмей [Й 88, 11]. 5. б) Сыфат+ зарф: ильк-эвеля. Меселя:

О, буны ильк-эвеля озю яхшы анъламкъ, бу вазифени виджданнен эда этмек ке-рек [ЮБ, 17].

5. в) Сыфат + зарф: ерли-еринде, узакъ-якъындан. Меселя:

Анълашыла ки, бойле вазиетте бу саанынъ усталарыны узакъ-якъындан къы-дырып кельгенлер даима булунгъаны - табий ал [ЛБ 90, 1]. Умумен ода темиз-пак, эр шей ерли-еринде [Й 89, 18]. 5. г) Исим + сыфат: дост-муаббет. Меселя:

... бизим халкъымыз эмексевер халкътыр, онынъ озь урф-адетлери, аньанелери бар, о дост-муаббет яшамагъа биле ве яшамакъ истей [ЮБ, 17].

5. д) Исим + - сыз / - сиз аффиксли сыфат: нам-нишансыз, сес-солукъсыз. Меселя: Йигитлернинъ учюнджиси сес-солукъсыз ятмакъта, Ай да коктен нурларыны джыйыштырып алмакъта [Й 89, 87]. ... нам-нишансыз, гъайып олгъан алты юз кубометр тахта акъкъында лакъыр-ды этмек керек [Й 88, 40].

5. е) Исим + ки аффиксли сыфат: чевре-четтеки. Меселя:

Польша топрагъындан, Буг озенинден кечип, эп «Шаркъый джебеге ашыкъкъ-ан ачкозь душманнынъ чевре-четтеки къайнакъ арекетлеринден толайы айланыкъ-лы ёлларнен кеткен дёрт атлы дёрдюнджи куню Замойизинагъа келип еттилер [Й 8, 16].

5. ж) - сиз / - сыз аффиксли сыфат + - сиз / - сыз аффиксли сыфат:

ашсыз-авасыз, йипсиз-туткъалсыз, шаматасыз-къыяметсиз. Меселя: Озю тап о къадар гузель олмаса да, аджайип сеси гъарип юрегимни йипсиз-туткъалсыз санагъа багълады [ЮБ, 67].

Сийрек-сандыракъ атышларны эсапкъа алмасакъ, экинджи гедже де шамата-сыз-къыяметсиз савушты [РМ, 158].

5. з) - ли/ - лы/ - лу аффиксли сыфат + - лу/ - ли/ - лы аффиксли сыфат:

50

ачлы-токълу, куели-паслы, онълу-соллу. Меселя:

Меджит агъа куели-паслы ёргъун бир алда, эр кестен сонъ фабрика азбарын-дан чыкъты [ЯЗ, 83].

...къылычыны онълу-соллу сильтеп башлагъан да, душман цепинден чыкъып къачкъан [ЛУ, 116-117].

6. Замир + замир: ана-мына, анда-мында, ондан-бундан. Меселя:

Ана-мына бутюн мааллемиз патлап, чевре-этраф куль-виран оладжакъ эди. [ЮБ: 46].

Джумалары, уйле авгъан сонъ онынъ эви алдында топлана, чубукъларыны тю-тете берип, ондан-бундан башлап лакъырды ача, къартнынъ тюкенмез икяелерини динълей эдилер [Й 88, 24].

7. Филь+фииль: абына-сюрюне, агълай-сызлай, акъызмай-тамызмай, бата-чома, ёрулмай-талмай, итеше-тюртюше, кет-кете, ойнай-куле, токъ-тамай-тынмай, ур-патласын. Меселя:

Бу бахытлы яш чагъында ойнай-куле тояйыкъ [АТ, 4].

Портной ойланып бакъкъанда, къалын къурсакъбир молланынъ агълай-сызлай озь-озюни юмрукълагъаныны, сачыны юлкъкъаны корьген [КМЛ, 71].

8. Фииль + -ки аффиксли сыфат: эмиш-демишлердеки. Меселя:

Эбет, эбет, бу эмиш-демишлердеки переворот яланджы Эдиенинъ чурюк ти-шинден башлады [ЮБ, 17].

9. Алфииль + алфииль: бузлап-къатып, гизленип-сакъланып, керип-чер-тип, ку-лип-къакъылдап, кийинип-къушанып, къоркъып-пысып, къуруп-къатып, осип-етишип, ольчеп-бичип, оплап-зорлап, сакъынып-сакълпнып, сарарып-со-лып, сора-мадан-сокъмадан, севип-сайып, тозланып-кюфленип, толып-ташып, терлеп-пишип, язып-сызып. Меселя:

Валя бузлап-къатып къалгъан буюк чешме къаршысындаки эвнинъ огюнде ара-баны токътатып, пенджерелерден бирини къакъты [РМ, 51].

Базар къалабалыкъ олса да, бизлер сакъынып-сакъланып юремиз [Д 90, 3].

10. Зарф + сыфат: эрте-ярыкъ. Меселя:

Бойле олмаз, къардаш, о тахталарны - шакъамы я! - алты юз кубометр! -эрте-ярыкъ тапып, ерине къоймакъ керексинъ [Й 88, 29].

11. Такълидий сёз + такълидий сёз: зий-чув, пата-гут, шатыр-гудюр. Меселя:

Эльвира шатыр-гудюр савут ювмакъта [УЭ, 192].

Къуртсеит акъай балабан бир балта сапы ала да, Гульшерфесини кошеге къы-сып, пата-гут допроскъа башлай [ЮБ, 49].

Нетидже. Чифт зарфлар къырымтатар тилинде энъ буюк группаны тешкиль этелер ве бир эсас эм де он ярдымджы моделлер эсасында шекилленирлер. Зарф+зарф бу эсас модельдир, ондан гъайры функциясына коре даа он ярдымджы моделлер де чалышыр. Чифт зарфларнынъ меракълы тарафы шунда ки, оларнынъ арасында компонентлери озьбашына муреккеп олгъан ве чешит сёз чешитлеринден мейдангъа кетирильген лексик бирликлерден шекилленирлер, меселя: исим... исим+исим... исим, сайы... исим-тан+сыфат... исим-къа, замир... исим-тан+замир...исим-тан. Айны модель иле шекилленген чифт зарфларны, бизим фик-римиздже, дёрт компонентли чифт сёзлер оларакъ да, адламакъ мумкюн,.

51

Эдебият

1. Аганин Р. А. Повторы и устойчивые однородные парные сочетания в со-временном турецком языке / Р.А.Аганин // Дис. ...канд. филол. наук. — М.: Мин-во иностр. дел СССР. Моск. гос. ин-т международных отношений. Вост. фак-т. — 1954. — 332 с.

2. Бекир Чобан-заде. Къырымтатар тилининъ ильмий сарфы / Чобан-заде Бекир — Симферополь, 1925. С.34-45.

3. Берберова Р.А. Муреккеп сёзлернинъ классификациясы / Р.А. Берберова // Йылдыз, Симферополь, 1994-№ 3. С. 186-190.

4. Берберова Р.А. Къырымтатар тилинде исим япыджы моделлер / Р.А. Берберова // Доклады. II Международный симпозиум - 22-24 майыс 2008 - Крым - Украина - С. 666-670.

5. Бердиев Р. Сложные слова в современном туркменском языке: Автореф. дис. .. .канд.филол.наук / Р. Бердиев. - М., 1955. 16 с.

6. Ганиев Ф. А. Образование сложных слов в татарском языке /Ф. А. Ганиев. - М., Наука, 1982. -150 с.

7. Егоров В. Г. Словосложение в тюркских языках / В. Г. Егоров / В кн.: Структура и история тюркских языков. - М., 1971. - 95 -107 с.

8. Жабелова Л. Ж. Сложные имена существительные в современном карачаево-балкарском языке: Дис. .канд. филол. Наук / Л. Ж. Жабелова. - М.: 1981. С. 26-28.

Берберова Р. А. Модели, образующие наречие / Р. А. Берберова // Ученые записки Таврического национального университета имени В. И. Вернадского. Серия «Филология. Социальные коммуникации». - 2012. - Т. 25 (64), № 3, ч. 1. - С. 48-52.

В статье впервые исследуются модели образования наречий в крымскотатарском языке и их морфологические особенности.

Ключевые слова: модели, простые наречия, сложные наречия, анализ.

Берберова Р. А. Модел^ за якими створюеться при^вник / Р. А. Берберова // Вчеш записки Тавршського национального ушверсптету iменi В. I. Вернадського. Серш «Фшологш. Сощальт кому-нжацп». - 2012. - Т. 25 (64), № 3, ч. 1. - С. 48-52.

У статп вперше дослвджуються моделi творення присл1внпюв у кримськотатарськш мовi та 1х морфолопчш особливосл.

Ключовi слова: модел^ прост! при^вники, складт присл1вники, аналiз.

iНе можете найти то, что вам нужно? Попробуйте сервис подбора литературы.

Berberova R. A. The models that make up the adverb / R. A. Berberova // Scientific Notes of Taurida V. I. Vernadsky National University. - Series: Philology. Social communications. - 2012. - Vol. 25 (64), No 3, part 1. - P. 48-52.

The models of formation of the names of adjectives in a crimean tatar language and their morphological features are first investigated in the article.

Key words: models, simple adjectives, difficult adjectives, analysis.

Поступила в редакцию 03.09.2012 г.

52

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.