CC BY
1INTERNATIONAL SCIENTIFIC AND PRACTICAL CONFERENCE "CURRENT ISSUES OF SPECIAL PEDAGOGY AND PRE-SCHOOL EDUCATION: PROBLEMS, SOLUTIONS AND DEVELOPMENT PROSPECTS" _April 25, 2024
ZAMONAVIY TIL TA'LIMI TIZIMIDA O'QUVCHILARGA O'QISHNI O'RGATISH
Zokirova Sohiba Muxtoraliyevna
Dotsent, FarDU https://doi.org/10.5281/zenodo.11047956
Annotatsiya. Ushbu maqola zamonaviy til ta'limi tizimida o'quvchilarga o'qishni o'rgatishning muhim jihatlari va metodlarini tahlil qiladi. Maqola, turli fanlar — psixologiya, lingvistika, pedagogika va boshqalarni o'z ichiga olgan holda, o'qish jarayonining semiotik va kognitiv yondashuvlarini o'rganadi. Shuningdek, o'qishni o'rganish jarayonining o'quvchilarning nutq vafikrlash qobiliyatlarini rivojlantirishdagi ahamiyatiga e'tibor qaratiladi.
Kalit so'zlar: O'qish, til ta'limi, semiotika, kognitiv lingvistika, psixolingvistika, nutq va fikrlash qobiliyatlari, pedagogik yondashuvlar, o 'quv jarayoni.
O'qish idrok, g'oyalar, xotira, tafakkur, diqqat, tasavvur kabi aqliy jarayonlarga asoslanishi yuqorida ko'rsatilgan bo'lib, ularning to'liq faoliyat ko'rsatishisiz insonning ongli faoliyati va, albatta, o'qish mumkin bo'lmaydi.
B.G. Ananyev ta'kidlaganidek, har qanday psixik jarayon psixofiziologik funktsiyalarning, turli amaliyotlar va motivatsiyalar (ehtiyojlar, munosabatlar, qiziqishlar va qiymat yo'nalishlari) bilan harakatlarning ma'lum bir munosabati sifatida shakllanadi. Aqliy jarayonlar inson ongining tarkibiy qismi bo'lib, o'zaro ta'sir qilish orqali odamga tashqi dunyoning ichki aksini yoki dunyoning ichki rasmini beradi. Psixik jarayonlar shaxsning bilish faoliyati tarkibiga kiritilib, unga atrofdagi voqelikni faol egallash imkoniyatini beradi.
Idrok faoliyatda, shu jumladan nutqda ham amalga oshiriladi. Ko'pgina tadqiqotchilar faoliyatda nafaqat bilimning amalga oshirilishi, balki uning shakllanishi va rivojlanishi ham sodir bo'lishini ta'kidladilar. Shunday qilib, bilish amalga oshiriladigan faoliyatning o'zi, uning xususiyatlari bilish natijalariga ta'sir qiladi.
Tilshunoslikda 20-asrning ikkinchi yarmida shakllangan kognitiv-kommunikativ (funktsional) yo'nalishiga ko'ra, nutq aktini tavsiflashda nafaqat kommunikativ faoliyatning mexanizmlari va sxemalari, balki so'zlovchining ichki dunyosi, uning kognitiv tuzilmalari majmuiga ham e'tibor berila boshlandi. Kommunikativ yondashuv til jarayonlarini tahlil qilishda shu paytdan boshlab kognitiv yondashuv bilan chambarchas bog'lanadi, bu bo'yicha inson haqiqatni bilish subyekti sifatida ma'lum dunyoqarashga ega bo'lgan - obyektiv haqiqatning subyektiv tasviri sifatida qaraladi, bu esa, haqiqat tasviri bo'lib qolgan holda, belgilar shaklida obyektlashtiriladi. Shunday qilib, til, semiotik (belgili) tizimlardan biri sifatida, dunyoqarashning bir qismiga aylanadi, chunki aynan uning asosida til dunyoqarashi shakllanadi. Insonning kognitiv-kommunikativ jarayonlar tizimida semiotik o'qish tizimi ichki dunyoqarashni shakllantirish, rivojlantirish, boyitishga yo'naltirilgan va til dunyoqarashi filtri orqali amalga oshiriladi.
Kognitiv-kommunikativ yo'nalish pozitsiyalaridan zamonaviy tilshunoslikda o'qish murakkab semiotik tizim sifatida o'zlashtirilishi sifatida ko'rib chiqiladi. O'qish semiozisi (uning rivojlanishi) uchlik sifatida namoyon bo'ladi, bu esa sintaksisdan - belgilar o'rtasidagi munosabatlardan (belgilar kombinatsiyasi, shakllanishi va transformatsiyasi qoidalari), semantikadan - belgilar bilan belgilangan obyektlar va hodisalar o'rtasidagi munosabatlardan va pragmatikadan - belgilar bilan interpretator (o'quvchi) o'rtasidagi munosabatlardan iborat. Belgilar interpretatori inson bo'lganligi sababli, pragmatika belgilar funktsiyasini bajarishda kuzatiladigan barcha psixologik, biologik va sotsiologik hodisalar bilan shug'ullanadi. Shu
INTERNATIONAL SCIENTIFIC AND PRACTICAL CONFERENCE "CURRENT ISSUES OF SPECIAL PEDAGOGY AND PRE-SCHOOL EDUCATION: PROBLEMS, SOLUTIONS AND DEVELOPMENT PROSPECTS" _April 25, 2024
sababli, belgilar interpretatsiyasi har doim subyektiv bo'ladi va unda muhim rol o'ynaydigan ko'plab omillarga bog'liq bo'ladi, ular orasida interpretatorning o'z xususiyatlari: biologik, psixologik va ijtimoiy muhimdir. Ushbu omillar yozma matndan ma'lumot olishga to'sqinlik qiladigan asosiy kommunikativ to'siqlarni keltirib chiqarishi mumkin. Aynan pragmatik jihat semiozisning eng qiziqarli tomonini taqdim etadi, chunki u o'qishning muvaffaqiyatli/yoki muvaffaqiyatsizligini bolaning ichki, individual-psixologik xususiyatlari va uning taraqqiyoti va ta'limi tashqi sharoitlari o'rtasidagi o'zaro ta'sir natijasida paydo bo'ladigan kommunikativ to'siqlarni o'rganish orqali belgilaydi.
Shunday qilib, o'qishning belgili tizimi va uning funktsiyalanish qoidalari bolaning o'rganish faoliyatining ma'lum bir obyekti hisoblanadi. Avtomatlashish darajasiga ko'ra, o'qish ta'lim jarayonida bolaning egallaydigan ko'nikmasidan, o'rganish faoliyatining obyekti sifatidan, bilish vositasiga aylanadi, bolaning nutq-til xususiyatlarini to'ldiradi. U insonning kognitiv vositalar tizimiga kiritiladi va o'z navbatida inson ongiga, uning ichki dunyoqarashining shakllanishiga ta'sir ko'rsatadi. Shu sababli, o'qishni shakllantirish muammolarini ko'rib chiqish, o'qishni o'rganish jarayonining tashkil etilishi bilan chambarchas bog'liq bo'lgan maktab o'quvchilarining til ta'limi kontekstida o'rganiladi.
Zamonaviy til ta'limi markazida hozirgi vaqtda bolaning til shaxsiyati, uning nutq va fikrlash qobiliyatlari til va ichki dunyoqarash asosida nutq bayonotlarini yaratish va qabul qilish qobiliyati joylashgan bo'lib, bu jarayon lingvistika, lingvodidaktika, semiotika, psixolingvistika sohalaridagi asosiy ishlar asosida qurilgan til qobiliyatlarini shakllantirish jarayoni hisoblanadi.
Til shaxsiyati - bu shaxsning til qobiliyatini kompleks tavsiflash uchun ishlatiladigan tushuncha bo'lib, u tizimli til tasavvuri bilan matnlarning funksional tahlilini birlashtiradi. Til shaxsiyatining batafsil tahlilini rus tilida kontekstida Yu.N.Karaulov taqdim etadi: "Til shaxsiyati ostida men insonning nutq yaratish va uni qabul qilish qobiliyatlarini va xususiyatlarini tushunaman, bu esa turli xil darajadagi tuzilish-til murakkabligiga ega bo'lgan matnlarni yaratish va qabul qilishni ta'minlaydi, haqiqatni chuqur va aniq aks ettirish, ma'lum bir maqsadga yo'naltirilganlik. Bu ta'rifda inson qobiliyatlari tomonidan yaratilgan matnlarning xususiyatlari birlashtirilgan". Muallifning fikricha, til shaxsiyatining tuzilishi uchta darajadan iborat: 1) verbalsemantik daraja, bu esa tildan foydalanuvchi uchun tabiiy tilni normal egallashni, tadqiqotchi uchun esa ma'lum ma'nolarni ifodalashning an'anaviy vositalarini tavsiflashni nazarda tutadi; 2) kognitiv daraja, uning birliklari tushunchalar, g'oyalar, kontseptlar bo'lib, ular har bir til individualligida ko'proq yoki kamroq tartiblangan, ko'proq yoki kamroq tizimlashtirilgan "dunyoqarash"ni tashkil etadi, bu esa qiymatlar ierarxiyasini aks ettiradi. Til shaxsiyatining tuzilishi va tahlilining kognitiv darajasi ma'noning kengayishini va bilimlarga o'tishni nazarda tutadi, demak, shaxsning intellektual sohasini qamrab oladi va tadqiqotchi uchun til orqali, gapirish va tushunish jarayonlari orqali - bilim, ong, insonni anglash jarayonlariga chiqish imkonini beradi; 3) pragmatik daraja, maqsadlar, motivlar, qiziqishlar, qarashlar va intensionalliklarni o'z ichiga oladi. Bu daraja til shaxsiyatining tahlilida uning nutq faoliyatining baholanishidan uning haqiqiy faoliyatini tushunishga o'tishni ta'minlaydigan qonuniy va asoslangan o'tishni ta'minlaydi.
O'qishning mavzuviy mazmunini egallash natijasida o'quvchilar umumiy o'quv ko'nikmalarini, mahoratlarini va faoliyat usullarini o'zlashtirishlari kerak: o'z ongida o'qish, adabiy asar va shaxsiy tajriba asosida dialogik va monologik bayonotlar qurish; turli xil ob'ektlarni tavsiflash va taqqoslash, o'quv qo'llanmasining ma'lumotnomalaridan mustaqil foydalanish, lug'atlar va boshqalar orqali ma'lumot topish.
INTERNATIONAL SCIENTIFIC AND PRACTICAL CONFERENCE "CURRENT ISSUES OF SPECIAL PEDAGOGY AND PRE-SCHOOL EDUCATION: PROBLEMS, SOLUTIONS AND DEVELOPMENT PROSPECTS" _April 25, 2024
Boshlang'ich umumiy ta'limda "o'qish savodxonligi" faniga belgilangan o'quv maqsadlari asosiy umumiy ta'limda "Adabiyot" faniga o'quv maqsadlarida davom etadi.
Til ta'limining belgilangan natijalariga (shaxsiy, mavzuiy va metapredmet) erishish usuli sifatida asosiy kompetentsiyalarni shakllantirish belgilangan. Aynan kompetentsiyalarning shakllanganligi o'qitishning samaradorligining ko'rsatkichi bo'lib, baholashning asosi hisoblanadi.
Ta'kidlash joizki, hali ham "kompetentsiya" va "kompetentlik" tushunchalarining mazmuniga biror bir mustahkamlangan yagona ta'rif mavjud emas, kompetentsiyalarning yagona klassifikatsiyasi mavjud emas. Ba'zi tadqiqotchilar kompetentsiyani insonning integral xususiyati sifatida ta'kidlashadi, boshqalar esa muammolarni muvaffaqiyatli hal qilishga imkon beradigan uning faoliyatining tarkibiy qismlarini ta'riflashga e'tibor qaratishadi. Shu bilan birga, barcha tadqiqotchilar tan olishadiki, kompetentliklar, umumiy bilimlardan farqli o'laroq, amaliyotga yo'naltirilgan xarakterga ega.
I.A. Zimnyaya ta'kidlaganidek, "kompetentsiya/kompetentlik" tushunchasi umumiy ta'rif sifatida bunday integral ijtimoiy-shaxsiy-xulqiy fenomen uchun, ta'lim natijasi sifatida uning motivatsion-qiymatli va kognitiv tarkibiy qismlarining yig'indisi sifatida ishlatilishi mumkin. Muallif o'z faoliyati subyekti sifatida insonning o'zi, ijtimoiy o'zaro ta'sir va inson faoliyatiga nisbatan guruhlash orqali o'n asosiy kompetentsiyalarni ajratib ko'rsatadi. Ushbu kompetentsiyalar orasida o'qish bilan to'g'ridan-to'g'ri bog'liq bo'lganlar va insonning ushbu faoliyat turini egallash darajasini alohida ajratilganligini ko'rishimiz mumkin:
- dunyoda qadriy-ma'noli yo'naltirish kompetensiyalari: mavjudotning, hayotning qadriyatlari; madaniyat qadriyatlari (rassomlik, adabiyot, san'at, musiqa); fan; ishlab chiqarish; tsivilizatsiyalar tarixi, o'z mamlakati; dini;
- integratsiya kompetensiyalari: bilimlarni tuzilishini, vaziyatga mos keladigan bilimlarni faollashtirish, to'plangan bilimlarni kengaytirish;
- shaxsiy va mavzuviy refleksiya; hayot ma'nosi; kasbiy rivojlanish; til va nutq rivojlanishi; ona tilining madaniyatini egallash, chet tilini bilish.
- muloqot kompetensiyalari: og'zaki, yozma; dialog, monolog, matn yaratish va qabul qilish; an'analar, marosimlar, etiket bilish va rioya qilish; madaniyatlararo muloqot; ish yozishmalari; hujjatlar bilan ishlash, biznes tili; chet tilida muloqot, kommunikativ vazifalar, qabul qiluvchiga ta'sir darajalari.
- bilish faoliyati kompetensiyasi: bilish vazifalarini qo'yish va hal qilish; standart bo'lmagan yechimlar, muammo vaziyatlari - ularni yaratish va hal qilish; samarali va takroriy bilish, tadqiqot, intellektual faoliyat;
- faoliyat kompetensiyalari: o'yin, o'qish, mehnat; faoliyat vositalari va usullari: rejalashtirish, loyihalash, modellashtirish, bashorat qilish, tadqiqot faoliyati, turli faoliyat turlarida yo'l topish;
- axborot texnologiyalari kompetensiyalari: qabul qilish, qayta ishlash, axborot berish; axborotni o'zgartirish (o'qish, konspektlash), ommaviy axborot vositalari, multimedia texnologiyalari, kompyuter savodxonligi; elektron, internet texnologiyasini boshqarish.
O'qishning inson faoliyatining eng muhim kompetentsiyalariga kiritilishi, uning ijtimoiy muvaffaqiyatini, shaxsiy mukammallikka erishish imkoniyatlarini va ma'lumot darajasini belgilaydigan omil hisoblanadi. Bu esa o'qishning shakllanganligiga qo'yiladigan talablarning oshishiga, o'qish kompetentsiyalariga bir vaqtning o'zida mavzuiy, metapredmet va shaxsiy
INTERNATIONAL SCIENTIFIC AND PRACTICAL CONFERENCE "CURRENT ISSUES OF SPECIAL PEDAGOGY AND PRE-SCHOOL EDUCATION: PROBLEMS, SOLUTIONS AND DEVELOPMENT PROSPECTS" _April 25, 2024
maqom berilishiga sabab bo'ladi.
Shunday qilib, zamonaviy til ta'limi E.S. Kubryakovaning fikriga ko'ra, zamonaviy lingvistik paradigmani tashkil etadigan prinsiplarga asoslanadi, bu yerda markaziy o'rinni antropotsentrizm, uning matnmarkazlashgan namoyon bo'lishida funksionalizm egallaydi. O'qishni o'rganish kontseptsiyalari, umumiy ta'lim tizimida amalga oshiriladi, quyidagilarga asoslanadi:
uzluksiz til ta'limi tamoyillari asosida, barcha o'quv bosqichlarining, jumladan maktabgacha, boshlang'ich, o'rta va o'rta maktab bosqichlarining davomiyligini ta'minlovchi;
bolaning barcha xususiyatlari va ehtiyojlarini, turli xil nutq faoliyat turlarini egallash imkoniyatlarini maksimal darajada hisobga oladigan rivojlantiruvchi, shaxsga yo'naltirilgan ta'lim g'oyalarida;
til shaxsiyati haqidagi nazariy tadqiqotlar asosida - tilni ijtimoiy-madaniy va estetik qadriyat sifatida qabul qiladigan, barcha nutq faoliyat turlarini erkin egallaydigan til egasi;
til ta'limi kontekstida funktsional savodxon til shaxsiyatini shakllantirish vazifalarida -kommunikativ va kognitiv vazifalarga muvofiq barcha nutq faoliyat turlaridan foydalanishga qodir inson.
A.N. Leontyev tomonidan ta'riflangan "funktsional savodxonlik" ta'lim jarayonida o'zlashtirilgan bilimlar, ko'nikmalar va umumlashtirilgan harakat usullaridan real faoliyatda foydalanish qobiliyati va tayyorligi sifatida bugungi kunda "til shaxsiyatining kompetentligi" tushunchasida rivojlangan va maktab o'quvchilarining barcha, jumladan til ta'limining asosiy tamoyili sifatida belgilangan.
Ushbu pozitsiyalarni hisobga olgan holda, hozirgi kunda boshlang'ich ta'limda grammatika - adabiy o'qish - adabiyotga o'qitish dasturlari paydo bo'ldi, ular maktab o'quvchilarida to'liq o'quvchi sifatlarini rivojlantirishga qaratilgan bo'lib, ular adabiy asarni chuqur his qila olish va uni adekvat tushuna olish, uni muallif tomonidan yaratiladigan "dunyo modeli" sifatida qabul qila olish. Bu dasturlarga muvofiq tashkil etilgan o'quv jarayoni (1-11-sinf) barcha o'quv yillari davomida amalga oshiriladi va turli davr va xalqlarning diqqat bilan tanlangan adabiy materiallari asosida amalga oshiriladi. O'rganish obyekti "muallif - badiiy matn - o'quvchi" munosabatlari bo'lib, usul - o'quvchilarning "muallif11 va "o'quvchi" pozitsiyalarida amaliy adabiy faoliyatning uzluksiz jarayoni hisoblanadi. Dastur mualliflari tomonidan rivojlangan o'quvchining shakllanishi badiiy matn bilan ishlash usullari va vositalariga, muallifning mahorati "sirlari", qahramonlarning ichki dunyosi "sirlari" va ushbu sirlarni anglash quvonchlariga bolani jalb qilishning uzoq va murakkab jarayoni sifatida tushuniladi.
Xulosa qilib aytganda, zamonaviy til ta'limi markazida, o'quvchilarga o'qishni o'rgatish jarayonining turli jihatlari yoritilgan bo'lib, bu jarayon o'quvchilarning til shaxsiyatini rivojlantirishda muhim o'rin tutadi. O'qish semiotik va kognitiv jarayonlar orqali o'quvchilarning ichki dunyoqarashini shakllantiradi va ularning ijtimoiy muvaffaqiyatini ta'minlaydigan asosiy kompetentsiyalarni rivojlantirishga yordam beradi. Shuningdek, o'qishni o'rganish jarayonining tashkil etilishi, o'quvchilarning til ta'limi kontekstida qanday o'rganilishi va bu jarayonning muvaffaqiyatli amalga oshirilishi uchun zarur shart-sharoitlar aniqlangan. Bu o'rganishlar, o'qish qobiliyatini yaxshilash va o'quvchilarning ta'limiy hamda shaxsiy rivojlanishida muhim o'rin tutadi.
