CC BY
4TEXNOLOGIYA
UDK: 621.314
ZAMONAVIY ELEKTR TARMOQLARINI SHAKLLANTIRISHDA MAVJUD IMKONIYATLAR VA ULARDAN FOYDALANISH ISTIQBOLLARI
Muratov Xakim Maxmudovich
O'zbekiston Respublikasi Fanlar Akademiyasi Energetika muammolari instituti direktori, - t.f.d., professor,
e-mail: hakimmuratov0228@mail. ru
Turaev Akramjon Ikromjonovich O'zbekiston Respublikasi Fanlar Akademiyasi Energetika muammolari instituti erkin tadqiqotchisi, PhD,
e-mail: akro [email protected]
Turaev A'zam Ikromjonovich
O'zbekiston Respublikasi shimoli-g'arbiy okrugi Davlat texnik nazorati va texnika xavsizligi bo'limi boshlig'i, email: azamikromjo novich8 @gmail. co m
Muradov Raximjon Xakimjonovich Namangan mahandislik-qurilish instituti Qishloq xo'jaligini mexanizatsiyalashtirish kafedrasi mudiri, dotsent. email: mxrahimjo n@gmail. co m
Annotatsiya. Ushbu maqolada O'zbekistonda qayta tiklanadigan energiya manbalaridan foydalanishga alohida e'tibor qaratgan holda zamonaviy elektr tarmoqlarini barpo etish natijasida yuzaga keladigan imkoniyatlarni o'rganilgan. Qayta tiklanadigan energiyani ushbu tarmoqlarga integratsiyalashning istiqbollari va potentsial afzalliklarini o'rganilar ekan, maqola O'zbekiston energetika sektori, iqtisodiyoti va atrof-muhitga o'zgartiruvchi ta'sirini bildiradi. Mavjud qayta tiklanadigan energiya landshaftini va kelajakdagi imkoniyatlarni har tomonlama tahlil qilish orqali ushbu maqola barqaror rivojlanishni qo'llab -quvvatlash va yashil energiyaga asoslangan energiya ishlab chiqarishni takomillashtirish uchun ushbu imkoniyatlardan foydalanish muhimligini ta'kidlashga qaratilgan.
Аннотация. В данной статье рассматриваются возможности, которые появятся в результате создания современных электрических сетей в Узбекистане с особым акцентом на использование возобновляемых источников энергии. Исследуя перспективы и потенциальные выгоды от интеграции возобновляемых источников энергии в этом сектора, статья описывает трансформационное воздействие на энергетический сектор, экономику и окружающую среду Узбекистана. Благодаря всестороннему анализу текущего состояния возобновляемой энергетики и будущих возможностей, данная работа призвана подчеркнуть важность использования этих возможностей для поддержки устойчивого развития и совершенствования производства энергии на основе "зеленой" энергии.
Annotation. This article examines the opportunities that will arise from the establishment of modern electricity networks in Uzbekistan, with a particular focus on the use of renewable energy sources. Exploring the prospects and potential benefits of integrating renewable energy into these sectors, the paper outlines the transformative impact on Uzbekistan's energy sector, economy and environment. Through a comprehensive analysis of the current renewable energy landscape and future opportunities, this paper aims to highlight the importance of harnessing these opportunities to support sustainable development and improve green energy-based energy production.
Kalit so'zlar: zamonaviy elektr tarmog'i, elektr energiyasi iste'molchilari, kichik quvvat,
Mexanika va Texnologiya ilmiy jurnali 5-jild, 1-son, 2024
TEXNOLOGIYA
shamol elektr stantsiyalari, qayta tiklanadigan energiya, markazlashtirilmagan ishlab chiqarish, texnologik yutuqlar, atrof-muhitga foyda, tarmoq integratsiyasi, barqaror elektr ta'minoti.
Ключевые слова: современная электросеть, Потребители электроэнергии, Малая энергетика, Ветряные электростанции, возобновляемые источники энергии, децентрализованная генерация, технологический прогресс, экологические преимущества, интеграция сетей, устойчивое электроснабжение.
Key words: modern power grid, Electricity consumers, Small-power, Wind power plants, Renewable energy, Decentralized generation, Technological advancements, Environmental benefits, Grid integration, Sustainable electricity supply.
Jahonda elektr energiyasi iste'molchilarini ishonchli va uzluksiz ta'minlash borasida maqsadli ishlar olib borilmoqda [1; 2]. Xususan, elektr energiyasini uzatishda zamonaviy elektr tarmoqlarini shakllantirish uchun so'nggi energiya tejamkor texnologiyalardan foydalanish, iste'molchilar yaqinida taqsimlangan generatsiyalarni o'rnatish, elektr energiyasi isrofini kamaytirish, yuklamalarning pik davrida elektr energetika tizimida kuzatiladigan ortiqcha yuklanishlarni aniqlash, elektr energetika tarmog'ining turg'unligini oshirish usullarini takomillashtirish masalalariga jiddiy e'tibor qaratilmoqda [3].
Respublikamizda yashil iqtisodiyotga o'tish, uning tarmoqlarini kengaytirish, investitsiya jozibadorligini oshirish va bu borada tadbirkorlik faoliyatini qo'llab quvvatlash, kichik biznes va xizmat ko'rsatish sohalarini kengaytirishga qaratilgan keng ko'lamli islohotlar amalga oshirilmoqda . O'zbekistonda 2024 yil uchun bir kunda o'rtacha elektr energiya iste'moli 227,6 mln. kVtsoatni tashkil etgan bo'lsa, bu ko'rsatgich 2021 yil (205 mln. kVtsoat)ga nisbatan 11.2% oshganligini ko'rsatadi [4; 5; 6].
Qayta tiklanadigan energiyaning keng integratsiyalashuvi, elektr energiyasiga bo'lgan talabning ortishi va elektr tarmoqlarida avariyaviy uchishlarning tusatdan paydo bo'lishi tufayli butun dunyo bo'ylab elektr energetika tizimlarining transformatsiyasi sezilarli o'zgarishlarni boshdan kechirmoqda. Bu o'zgarishlar elektr tizimlarida kelgusi o'n-yigirma yilliklarda qayta tiklanadigan energiyaning katta qismini tashkil etishi bilan yaqqol namoyon bo'lmoqda. Ushbu o'zgarishlar, birinchi navbatda, inertsiya va qisqa tutashuv darajalarining pasayishi tufayli tizim barqarorligi va boshqaruvi nuqtai nazaridan yangi muammolarni keltirib chiqardi [18].
Bir qator mamlakatlar ananaviy yoqilg'iga asoslangan energiya manbalariga bo'lgan qaramligini kamaytirish va shamol, quyosh, geotermal, gidro, okean va biomassani o'z ichiga olgan qayta tiklanadigan energiya manbalari (QTEM) integratsiyasini kuchaytirish bo'yicha maqsadlar qo'ydi [7]. Yevropa Ittifoqi 2025 yilga kelib 25%, 2040 yilga kelib 30% va 2050 yilga kelib 40% ga bosqichma-bosqich o'sish bilan QTEM integratsiyasining aniq maqsadlarini belgilab qo'ydi. Bu maqsadlar barcha a'zo davlatlarni qamrab oldi, ularning har biri o'z siyosati va maqsadlarini ishlab chiqdi. Misol uchun, Italiya 2040 yilga borib energiya iste'molidagi QTEM ulushini 40% ga yetkazishni maqsad qilgan, Germaniya va Angliya esa elektr energiyasi iste'molini 65% va 40% ulushini aynan QTEM yordamida ta'minlashni maqsad qilgan [19].
Ushbu ulkan maqsadlarga erishish uchun keng ko'lamli texnologiyalar, tizim konfiguratsiyasi va yuqori kuchlanishli o'zgarmas tok tarmoqlari (HVDC - high voltage direct current), mikrotarmoqlar, raqamli elektr stantsiyalari va podstantsiyalari kabi elementlarni o'z ichiga olgan elektr tarmoqlarining real modellarini ishlab chiqish juda muhim deb topildi [11; 12]. Ushbu modellar mahalliy ob-havo sharoiti, energiya resurslarning mavjudligi va mavsumiy elektr va issiqlik energiyasi talabining o'zgarishini hisobga oladigan turli xil kelajakdagi stsenariylarni hisobga olishi kerak. SHvetsiya, Buyuk Britaniya, AQSH, Kanada, Xitoy, Yaponiya, Koreya, Germaniya, Hindiston, Saudiya Arabistoni va Birlashgan Arab Amirliklari kabi mintaqalar va mamlakatlarda ko'plab tadqiqotlar o'tkazildi, bu davlatlarni ng ko'pchiligi to'liq QTEM integratsiyasini maqsad qilgan [8; 9; 10].
Mexanika va Texnologiya ilmiy jurnali 5-jild, 1-son, 2024
TEXNOLOGIYA
Ushbu tadqiqotlar soni ortib borayotganligi sababli, ishlab chiqarishni kengaytirishni rejalashtirish va QTEM loyihalashda yordam berish uchun turli xil vositalar va usullar taklif qilindi. Biroq, ushbu tadqiqotlarning aksariyati elektr tarmog'ining rolini hisobga olmagan holda qayta tiklanadigan manbalarga e'tibor qaratadi. Aslida, tarmoq ham, resurslar ham zamonaviy elektr tizimining stsenariylarini belgilash uchun ajralmas hisoblanadi va mavjud usullar va yondashuvlarning ko'pligi tufayli oqilona qarorlar qabul qilish uchun optimallashtirish usullari talab qilinadi [20]. Bundan tashqari, optimallashtirish metodologiyasi qayta tiklanadigan elektr stantsiyalarining hajmini har xil misollarda, xarajat va daromadni hisobga olgan holda qo'llaniladi. Ushbu umumiy ko'rinish qayta tiklanadigan energiya ishlab chiqarishning turli texnologiyalarini birlashtirishning afzalliklarini ko'rsatadi, boshqalari esa yuqori xarajat bilan boshqariladiganlikni ta'minlaydi, lekin keng tarqalgan qayta tiklanadigan integratsiya uchun bu juda zarur.
1-rasmda zamonaviy elektr tarmoqlarining tarkibiy tuzulishi keltirilgan. Jahonda zamonaviy elektr tarmoqlari va tizimlari ishonchli, samarali va barqaror elektr ta'minotiga bo'lgan ortib borayotgan talablarni qondirish uchun yillar davomida sezilarli darajada rivojlandi. Bu tizimlar ilg'or texnologiyalar, keng infratuzilma va ekologik barqarorlikka katta e'tibor qaratilishi bilan ajralib turadi. Rivojlangan mamlakatlarda zamonaviy energiya tizimlarining asosiy xususiyatlari va tarkibiy qismlari quyidagilardan iborat [21]:
Импорт, Экспорт 500 kB, 220 kB 110 kB, 35 kB 10 кВ, 6 кВ 0.4 кВ
1-rasm. Zamonaviy elektr tarmoqlarining tarkibiy tuzulishi
- Takomillashtirilgan tarmoq infratuzilmasi: Germaniyada da yaxshi tashkil etilgan va o'zaro bog'langan elektr tarmoqlari mavjud. Bu tarmoqlar elektr energiyasini elektr stantsiyalaridan taqsimlovchi nimstantsiyalarga yetkazuvchi yuqori kuchlanishli elektr uzatish liniyalaridan hamda barcha elektr energiyasi iste'molchilariga quvvat yetkazib beruvchi past kuchlanishli taqsimlash tarmoqlaridan iborat [22].
- Turli energiya manbalari: Hindiston zamonaviy elektr tizimi odatda energiya manbalarini, jumladan, qazib olinadigan yoqilg'ilarni (tabiiy gaz, ko'mir), atom energiyasini va qayta tiklanadigan energiyani (quyosh, shamol, gidro va geotermal) o'z ichiga oladi. Qayta tiklanadigan energiya manbalariga bo'lgan ishonch tobora ortib borayotganligi sababli, asosiy e'tibor toza va barqarorroq manbalarga qaratilmoqda [23].
Mexanika va Texnologiya ilmiy jurnali 5-jild, 1-son, 2024
TEXNOLOGIYA
- "Smart-Grid" texnologiyasi: Koreya respublikasida tarmoqning chidamliligini oshirish, energiya samaradorligini oshirish va qayta tiklanadigan energiya manbalarini yaxshiroq integratsiyalashuvini ta'minlash uchun aqlli tarmoq texnologiyasiga sarmoya kiritmoqda. Quvvat taqsimotini kuzatish va optimallashtirish uchun aqlli hisoblagichlar, sensorlar va boshqaruv tizimlari qo'llaniladi [24].
- Tarmoqning yuqori ishonchliligi: Angliya elektr tarmog'ining ishonchliligiga katta e'tibor beradi va elektr ta'minotidagi uzilishlarni minimallashtirish uchun infratuzilmaga sarmoya kiritadi. Bu muammolarni tezda aniqlash va ularga javob berish uchun muntazam texnik xizmat ko'rsatish, tarmoq zaxiralari va murakkab monitoring tizimlarini o'z ichiga oladi [13].
- Energiyani saqlash bo'yicha yechimlar: AQSHda akkumulyatsion batareyalar va boshqa energiya saqlash texnologiyalari zamonaviy elektr tarmoqlari va tizimlariga integratsiya qilinmoqda, chunki pik bo'lmagan soatlarda hosil bo'lgan ortiqcha energiyani saqlash va eng yuqori talab paytida uni chiqarish, tarmoqning moslashuvchanligini oshirish [14].
- Energiya samaradorligi bo'yicha chora-tadbirlar: energiya sarfini kamaytirish uchun energiya samaradorligi dasturlari Xitoy davlatida keng tarqalgan. Ular energiya tejaydigan qurilmalar, yorug'lik va energiya tejamkor qurilishni talab qiladigan qurilish me'yorlari uchun imtiyozlarni o'z ichiga olishi mumkin.
- Atrof-muhitning barqarorligi: Yevropadaa elektr tizimlarining atrof-muhitga ta'sirini kamaytirishga ustuvor ahamiyat berishadi. Bu issiqxona gazlari chiqindilarini kamaytirish, havo va suv ifloslanishini minimallashtirish va toza energiya manbalariga o'tishni o'z ichiga oladi
[15].
- Markazlashtirilmagan energiya ishlab chiqarish: Yaponiya uylarining tom qismida quyosh panellari, kichik o'lchamli shamol turbinalari va mahalliy energiya ishlab chiqarishni qo'llab-quvvatlovchi siyosat orqali markazlashtirilmagan (taqsimlangan generatsiya manbalari) energiya ishlab chiqarishni rag'batlantiradi, markazlashtirilgan elektr stantsiyalariga qaramlikni kamaytiradi [25].
- O'zaro bog'lanish va transchegaraviy tarmoqlar: Yevropa davlatlari ko'pincha qo'shni davlatlar bilan elektr tarmoqlari o'rtasida o'zaro aloqalarni yaratish uchun hamkorlik qiladilar. Bu tarmoq barqarorligini oshiradi va elektr energiyasi almashinuviga imkon beradi, ayniqsa, bir mamlakatda energiya ortiqchaligi yoki taqchilligi ko'zatilganda [26].
- Normativ nazorat: Kanada davlati elektr energetika sanoati samarali va adolatli ishlashini ta'minlash uchun mustahkam me'yoriy-huquqiy bazalar mavjud. Ushbu qoidalar narxlashdan tortib atrof-muhit standartlarigacha bo'lgan hamma narsani o'z ichiga oladi [16].
- Ilmiy tadqiqot va ishlanmalar: AQSHda davom etayotgan tadqiqot va ishlanmalar energiya texnologiyalarini takomillashtirish, tarmoq boshqaruvini takomillashtirish va barqaror energiya kelajagi uchun innovatsion yechimlarni o'rganishga qaratilgan [17].
- Elektr transport vositalari infratuzilmasi: Xitoy elektr transportiga o'tishni qo'llab-quvvatlash uchun elektr transport vositalari (EV-electric vehicle) infratuzilmasiga, jumladan, zaryadlash stantsiyalariga sarmoya kiritmoqda [27].
- CHidamlilik va tabiiy ofatlarga tayyorlik: Zamonaviy elektr tizimlari tabiiy ofatlar va boshqa favqulodda vaziyatlarga bardosh berishga mo'ljallangan. Bunga zaxira quvvat tizimlari, falokatlarni tiklash rejalari va tarmoqni mustahkamlash choralari kiradi [28].
Rivojlangan mamlakatlardagi zamonaviy elektr tizimlari ishonchlilik, barqarorlik va texnologik innovatsiyalarga e'tibor qaratishlari bilan ajralib turadi. Ular o'zgaruvchan energiya landshaftiga moslashish va atrof-muhitga ta'sirni minimallashtirish bilan izchil va toza elektr ta'minotini ta'minlashga qaratilgan. Ushbu tizimlar iqtisodiy rivojlanishni qo'llab -quvvatlash va aholining hayot sifatini yaxshilashda hal qiluvchi rol o'ynaydi.
Mexanika va Texnologiya ilmiy jurnali 5-jild, 1-son, 2024
TEXNOLOGIYA
Ushbu dissertatsiya ishi keyingi yuqori darajadagi QTEM integratsiyasiga ega bo'lgan kelajakdagi elektr tizimlarining stsenariylarini har tomonlama o'rganishni taklif qiladigan tadqiqotlar uchun asos bo'la oladi. Taqimlangan generatsiyalar asosida QTEM mavjud texnologiyalarini to'liq ko'rib chiqish, ularni nazorat qilish imkoniyati asosida tasniflash va kelajak stsenariylari haqida tushuncha berish bu ishning asosiy vazifasi hisoblanadi. Tadqiqot shuningdek, Christian Breyer, Siavash Khalili olimlarning "On the History and Future of 100% Renewable Energy Systems Research" va boshqalarning ishida ko'rsatilganidek, QTEM ga asoslangan zamonaviy elektr tarmoqlari va tizimlarining murakkab va rivojlanayotgan landshaftini shakllantirishga yordam beradi [30].
TSO mas'uliyat hududi
2-rasm. Zamonaviy elektr tarmoqlarining boshqaruv pog'onalari[29]
Elektr tarmoqlari va tizimlarining boshqaruv tamoyillari 2-rasda ko'rsatilgandek darajalarga ega. Bunga ko'ra taqsimlangan generatsiya egalari ham tizim turg'unli giga javobgar bo'ladilar.
Carlos Collados-Rodriguez o'zining "Definition of Scenarios for Modern Power Systems with a High Renewable Energy Share" nomli maqolasida quyidagilarni taqdim etdi [31]:
Oxirgi atrof-muhit, ekoligiya siyosati akademik, sanoat yo'nalishlarida davlatlar o'rtasida kelajakdagi energiya tizimlarida qayta tiklanadigan energiya manbalarining muhim mavjudligini hisobga olgan holda strategiyalarni ishlab chiqish uchun hamkorlikni kuchaytirishdi. Energiya barqarorligini ta'minlash, iste'mol talabning mavsumiy o'zgarishlarini bartaraf etish va asosan QTEMga asoslangan energiya tarmoqlarida iqtisodiy barqarorlikni saqlashga chorladi [29]. Turli kattalikdagi generatsiyalar, ishlab chiqarish texnologiyalari va tarmoq konfiguratsiyasini o'z ichiga olgan variantlarni o'rganish uchun turli energiya stsenariylarini ko'rib chiqdi. Ushbu stsenariylar tadqiqot diqqat markazida bo'lib, optimallashtirishga asoslangan algoritm yordamida miqdoriy jihatdan baholandi. Yevropa mamlakatlarining sinov elektr tarmoqlari topologiyalari
Mexanika va Texnologiya ilmiy jurnali 5-jild, 1-son, 2024
TEXNOLOGIYA
QTEM mavjudligi va energiya talabiga oid haqiqiy ma'lumotlarni o'z ichiga olai. Bir qator QTEM texnologiyalari turli vaqt oralig'ida tarmoq integratsiyasini osonlashtirish uchun ko'rib chiqildi va eng istiqbolli stsenariyda qayta tiklanadigan manbalarga 100% gacha bo'lgan ishonchni kengaytirdi.
Optimallashtirish algoritmi uchta alohida stsenariyda qo'llanildi, bu esa quyosh fotovoltaik va shamol energiyasi birlamchi qayta tiklanadigan manbani tashkil qilishi mumkin bo'lsada, ularning moslashuvchanlikdagi cheklovlari elektr taminotida juda yuqori ulushlarga erishishga to'sqinlik qilishini ko'rsatdi. Ushbu muammoni bartaraf etish uchun quyosh issiqlik va nasosli gidrotexnologiyalar, generatsiyalarning eng yuqori darajalariga erishishda muhim komponentlar sifatida paydo bo'ldi. Ushbu texnologiyalar qayta tiklanadigan energiyaning yuqori ulushi uchun zarur bo'lgan asosiy moslashuvchanlikni taklif qildi, garchi qimmatroq bo'lsa ham, uzluksiz elektr taminotini taminlab bera oldi.
O'zbekistonda optimal energiya tannarxiga erishish uchun qayta tiklanadigan energiya manbalarining mamlakat energetika tarkibidagi hissasini oshirish zarur. Quyidagi 3-rasmda optimal energiya tannarxiga erishish va resurslardan unumli foydalanish uchun taklif etilgan generatsiyalar ko'rsatib o'tilgan.
3-rasm. Taklif qilingan energoresurslar [35].
Noananaviy energiya shamol, quyosh va gidroenergetika o'rtacha 2026 yilga kelib energiyaning 12% va 2030 yilga kelib 30% qismini tashkil etishi rejalashtirildi [35]. SHamol energiyasidan quyosh energiyasiga nisbatan kattaroq qiymatga egaligi va uning elektr tizimlarida qo'shgan hissasi o'rtacha 2026 yilga kelib 6% va 2030 yilga kelib 25%ni tashkil etadi. Issiqlik elektr stantsiyalaridan foydalanishni qisqartirish zarur deb topildi.
Quyosh fotoelektrik stantsiyalarining o'sishi 2026 yilgacha juda yuqori, ammo bu qiymatning 8.8 GVt ga yetishi biz uchun juda katta ko'rsatgich hisoblanadi (3 -rasm). SHamol elektrostantsiyalari esa 2026 yilgacha 2.6 GVt 2036 yilga kelib esa keskin oshirilishi hamda 5 GVt ga yetkazilishi rejalashtirildi. O'zbekistonning umumiy elektr energiyasini ishlab chiqarish imkoniyati 19 GVt ekanligini inobatga olinsa bu juda katta ko'rsatgich hisoblanadi. Bundan tashqari, BESS (Battery Energy Storage System) energiya saqlash qurilmalari ham 2.4 mln. kVt*soat gacha foydalanish nazarda tutilgan.
Elektr energiyasi iste'moli o'tgan yaqin yillar davomida 6.5-7% ni tashkil etdi. Ammo bu o'zgarish doimiy saqlanib qolishini anglatmaydi. Uzoq yillik dasturlar uchun, iste'mol talabi 55.5 % qilib belgilanadi.
Mexanika va Texnologiya ilmiy jurnali 5-jild, 1-son, 2024
TEXNOLOGIYA
- geo topologik izlanishlar
- maydonlarni ajratish 1km2
I
Qurilish hududlarini belgilash
- elektr tarmoqlarigacha masofa 1
Quvvat uzatish imkoniyati
4-rasm. QTEM imkoniyatini aniqlash metodologiyasi
SHamol va quyosh elektr stantsiyalari imkoniyatini baholash metodologiyasi 4-rasmda keltirib o'tildi.
Xulosa qilib aytganda, O'zbekistonda qayta tiklanuvchi energiya manbalaridan foydalanish bilan birgalikda zamonaviy elektr tarmoqlarini shakllantirish ko'plab istiqbolli imkoniyatlarni taqdim etadi. Ushbu imkoniyatlardan foydalangan holda O'zbekiston o'z energetika sohasida sezilarli yutuqlarga erisha oladi, bu esa iqtisodiy o'sishga, infratuzilmaning yaxshilanishiga va atrof-muhitning tozalanishiga olib keladi. Qayta tiklanadigan energiyaning elektr tarmoqlariga integratsiyalashuvi nafaqat mamlakatning qazib olinadigan yoqilg'iga qaramligini kamaytiradi, balki barqaror rivojlanishga hissa qo'shadi va iqlim o'zgarishi ta'sirini yumshatadi. O'zbekiston uchun bu imkoniyatlardan foydalanish, qayta tiklanadigan energiya infratuzilmasiga sarmoya kiritish va zamonaviy elektr tarmoqlari imkoniyatlaridan to'liq foydalanish uchun xalqaro hamkorlar bilan hamkorlik qilish zarur. Bu orqali O'zbekiston o'zini toza energiya bo'yicha mintaqaviy yetakchi sifatida ko'rsatishi va barqaror va mustahkam elektr tarmog'idan uzoq muddatli foyda olish imkoniyatiga ega bo'ladi.
ADABIYOTLAR
1. O'zbekiston Respublikasi Prezidentining 27.03.2019 yildagi PQ-4249-sonli qarori, 3-
b.
2. O'zbekiston Respublikasi Prezidentining 28.12.2022 yildagi PQ-459-sonli qarori, 5-6
b.
3. 2020-2030 yillarda O'zbekiston Respublikasini elektr energiyasi bilan ta'minlash kontseptsiyasi 2020 y, 4-b.
4. O'zbekiston energetika vazirligi ma'lumotlari https://minenergy.uz/uz (01.05.2023).
Mexanika va Texnologiya ilmiy jurnali 5-jild, 1-son, 2024
TEXNOLOGIYA
5. O'zbekiston "Milliy elektr tarmoqlari" AJ ma'lumotlari https://www.uzbekistonmet.uz/uz (05.04.2023).
6. O'zbekiston "Hududiy elektr tarmoqlari" AJ ma'lumotlari https://www.het.uz/oz/pages/view/general_info (09.06.2023).
7. https://www.elektro-expo.ru/ru/articles/transformatornaya-podstanciya/ (10.09.2023).
8. Гулиян Геворг Борисович. "Распределенные сети: современные технологии и основы проектирования. " Прикладная информатика, №. 6, 2007, pp. 52-73.
9. А.Л. Кислицын «Трансформаторы», Учебное пособие по курсу «Электромеханика», Ульяновск 2001.
10. Лебедев И. А. Электрический счётчик // Энциклопедический словарь Брокгауза и Ефрона : в 86 т. (82 т. и 4 доп.). — СПб., 1890—1907.
11. Jihua Xie, Chang Chen, Huan Long, "A Loss Reduction Optimization Method for Distribution Network Based on Combined Power Loss Reduction Strategy", Complexity, vol. 2021, Article ID 9475754, 13 pages, 2021. https://doi.org/10.1155/2021/9475754.
12. https://www.nrel.gov/grid/renewable-energy-integration.html (05.01.2024).
13. S.R. Sivarasu, E. Chandira Sekaran, P. Karthik, "Development of renewable energy based microgrid project implementations for residential consumers in India: Scope, challenges and possibilities", Renewable and Sustainable Energy Reviews, Volume 50, 2015, Pages 256 -269, ISSN 1364-0321, https://doi.org/10.1016/j.rser.2015.04.118.
14. https://www.eia.gov/todayinenergy/detail.php?id=42915. (28.08.2023)
15. Qusay Hassan, Sameer Algburi, Aws Zuhair Sameen, Hayder M. Salman, Marek Jaszczur, "A review of hybrid renewable energy systems: Solar and wind-powered solutions: Challenges, opportunities, and policy implications", Results in Engineering, Volume 20, 2023, 101621, ISSN 2590-1230, https://doi.org/10.1016/j.rineng.2023.101621.
16. https://arka360.com/ros/solar-energy-intermittency-strategies/ (14.11.2023)
17. https://kun.uz/en/63276122#! (05.02.2024)
18. International Energy Agency "Power systems in transition, Challenges and opportunities ahead for electricity security", October 2020.
19. Ralph Sims (New Zealand), Pedro Mercado (Argentina), Wolfram Krewitt (Germany), "Integration of Renewable Energy into Present and Future Energy Systems", Chapter 8, 2018.
20. Morteza Nazari-Heris, Behnam Mohammadi-Ivatloo, "Chapter 2 - Application of Robust Optimization Method to Power System Problems", Classical and Recent Aspects of Power System Optimization, Academic Press, 2018, Pages 19-32, ISBN 9780128124413, https://doi.org/10.1016/B978-0-12-812441-3.00002-1.
21. Osama Majeed Butt, Muhammad Zulqarnain, Tallal Majeed Butt, "Recent advancement in smart grid technology: Future prospects in the electrical power network", Ain Shams Engineering Journal, Volume 12, Issue 1, 2021, Pages 687-695, ISSN 2090-4479, https://doi.org/10.1016/j.asej.2020.05.004.
22. Waldemar Dolega, "Development of electric power network infrastructure in aspect of electric energy supply security - case study Poland", E3S Web of Conferences 84, 0 2019) https://doi.org/10.1051/e3sconf /20198402002.
23. https://ourworldindata.org/energy-mix (01.10.2023).
24. https://www.smartgrid.gov/the_smart_grid/smart_grid.html (25.07.2023).
25. Fereidoon P. Sioshansi, Chapter 1 - Decentralized Energy: Is It as Imminent or Serious as Claimed?, Editor(s): Fereidoon P. Sioshansi, Distributed Generation and its Implications for the Utility Industry, Academic Press, 2014, Pages 3-32, ISBN 9780128002407, https://doi.org/10.1016/B978-0-12-800240-7.00001-1.
Mexanika va Texnologiya ilmiy jurnali 5-jild, 1-son, 2024
TEXNOLOGIYA
26. https://www.next-kraftwerke.com/knowledge/cross-border-interconnectors
27. H.S. Das, M.M. Rahman, S. Li, C.W. Tan, "Electric vehicles standards, charging infrastructure, and impact on grid integration: A technological review", Renewable and Sustainable Energy Reviews, Volume 120, 2020, 109618, ISSN 1364-0321, https://doi.org/10.1016/j.rser.2019.109618.
28. Muhammad Waseem, Saeed D. Manshadi, "Electricity grid resilience amid various natural disasters: Challenges and solutions", The Electricity Journal, Volume 33, Issue 10, 2020, 106864, ISSN 1040-6190, https://doi.org/10.1016/j.tej.2020.106864.
29. Aggelos, S., Bouhouras., Paschalis, A., Gkaidatzis., Dimitris, P., Labridis. Network Reconfiguration in Modern Power Distribution Networks. (2020). doi: 10.1007/978-3-030-36115-0_7.
30. Christian Breyer, Siavash Khalili, Dmitrii Bogdanov, Manish Ram, Ayobami Solomon Oyewo, "On the History and Future of 100% Renewable Energy Systems Research", IEEE Access 10(1):1-1, January 2022, doi:10.1109/ACCESS.2022.3193402.
31. Yunis Khan, Deepak Singh, Hakan Caliskan, Hiki Hong, Exergoeconomic and Thermodynamic Analyses of Solar Power Tower Based Novel Combined Helium Brayton Cycle-Transcritical CO2 Cycle for Carbon Free Power Generation, Global Challenges, 10.1002/gch2.202300191, 7, 12, (2023).
32. 2020-2030 yillarda O'zbekiston Respublikasini elektr energiyasi bilan ta'minlash kontseptsiyasi, 4-b.
33. O'zbekiston Respublikasi Prezidentining "2030 yilgacha O'zbekiston Respublikasining «yashil» iqtisodiyotga o'tishiga qaratilgan islohotlar samaradorligini oshirish bo'yicha chora-tadbirlar to'g'risida" 2022 yil 2 dekabrdagi PQ-436-sonli qarori.
34. O'zbekiston "Issiqlik elektr stantsiyalari" AJ ma'lumotlari https://tpp.uz/uz/.
35. International energy agency, "Uzbekistan 2022 Energy Policy Review", Co-funded by the European Union, June 2022.
Mexanika va Texnologiya ilmiy jurnali 5-jild, 1-son, 2024
