Научная статья на тему 'Ёлғиз шахсларнинг психологик хусусиятлари'

Ёлғиз шахсларнинг психологик хусусиятлари Текст научной статьи по специальности «Психологические науки»

CC BY
910
59
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
Ключевые слова
ёлғизлик / шахс / loneliness / personality

Аннотация научной статьи по психологическим наукам, автор научной работы — Муллабоева Н. Ш.

Мақолада ёлғиз шахсларнинг психологик хусусиятлари баён этилган. Шу билан бирга ёлғизлик муаммоси бўйича турли олимларнинг назарий фикрлари таҳлил қилинган.

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
iНе можете найти то, что вам нужно? Попробуйте сервис подбора литературы.
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.

PSYCHOLOGICAL FEATURES OF SINGLE PERSONS

The state reveals the psychological characteristics of individuals living alone. As well, there is given the theoretical analysis of various scholars on the issue of loneliness.

Текст научной работы на тему «Ёлғиз шахсларнинг психологик хусусиятлари»

Муллабоева Н.Ш.,

Наманган мух,андислик технология институти «Педагогика ва психология» кафедраси ук,итувчиси

ЁЛШ ШАХСЛАРНИНГ ПСИХОЛОГИК ХУСУСИЯТЛАРИ

МУЛЛАБОЕВА Н.Ш. ЁЛГИЗ ШАХСЛАРНИНГ ПСИХОЛОГИК ХУСУСИЯТЛАРИ

Маколада ёлFиз шахсларнинг психологик хусусиятлари баён этилган. Шу билан бирга ёлFизлик муаммоси буйича турли олимларнинг назарий фикрлари тах,лил килинган. Таянч суз ва тушунчалар: ёлFизлик, шахс.

МУЛЛАБОЕВА Н.Ш. ПСИХОЛОГИЧЕСКИЕ ОСОБЕННОСТИ ОДИНОКИХ ЛИЧНОСТЕЙ

В статье раскрываются психологические особенности одиноких личностей. Вместе с тем приведен теоретический анализ различных ученых по проблеме одиночества. Ключевые слова и понятия: одиночество, личность.

MULLABOYEVA N.SH. PSYCHOLOGICAL FEATURES OF SINGLE PERSONS

The state reveals the psychological characteristics of individuals living alone. As well, there is given the theoretical analysis of various scholars on the issue of loneliness. Keywords: loneliness, personality.

Ёшларнинг ижтимоий цаётга мослашувидаги ички зид-диятлардан бири - бу ёлтизлик. Айни шу ёлмзлик сабаб ёш-лар орасида %ар хил оцим ва салбий тудалар орасига кириб цолишлар куп учрайди. Бундай цолатлар эса носотлом, асрий анъаналари йуц оилаларда тез-тез учраб туради.

ЁлFиз шахс депрессия ва тушкунликка бе-рилган шахс булиб, у узида мулокот куникмаси ва малакаси етишмайди, деб х,исоблайди. ЁлFиз инсон узини кам жозибали, х,еч ким севмайди-ган ва х,урмат килмайдиган киши деб билади. Узига нисбатан бундай муносабат махсус салбий аффектлар - нафрат, Fам-андуx1, бахтсизлик каби х,исларни вужудга келтиради. ЁлFиз инсон ижтимоий алокалардан узини олиб кочади, атрофдагилардан узини ажратиб куяди. Унда бошкаларга нисбатан импульсивлик, таъсир-ланувчанлик, куркув, хавотирланиш, фрустрация х,ислари устун булади.

ЁлFиз кишилар бошкаларга нисбатан пессимист х,исобланадилар. Улар узларига ачиниш х,исси билан карайдилар, атрофдагилардан ёмонлик кутадилар, келажакни ижобий ранг-ларда тасаввур эта олмайдилар, бошкаларнинг

ва уз х,аётини мазмунсиз деб бах,олайдилар. ЁлFиз киши кам гапиради, узини тинч, осу-да тутади, бошкалар эътиборини тортишни ёктирмайди, куп х,олларда Fамгин, x1орFин ва уйкусираган х,олда куринади.

Хакикий ва тасаввурдаги муносабатлар уртасида номутаносиблик кузатилганда узини ёлFиз х,ис киладиган одамлар бу вазиятни тур-лича идрок киладилар. Ожизлик ва хавотир-ликни х,ис килиш бу вазиятга нисбатан реакция сифатида намоён булади. Агар шахс бу вазиятда бошкаларни айбдор деб х,исобласа, у х,олда унда бошкаларга нисбатан душманлик х,исси ривожланиб боради. Агар узини айбдор деб билса ва узини узгартириш кийин деб х,исобласа, у х,олда Fамгин булиб колади, аста-секин мазкур х,ис сурункали депрессияга айла-ниб боради.

ЗАМОНАВИЙ ТАЪЛИМ / СОВРЕМЕННОЕ ОБРАЗОВАНИЕ 2015, 10

Агар инсон ёлFизлик уни хушёрликка чакираётганига ишонч хосил килмаса, у холда ёлFизликка карши фаол курашиши, уни бар-тараф этиш учун куч сарф килиши зарурлиги-ни англаб етади. Вакти-вакти билан уни сал-бий миссий холатлар - зерикиш, афсусланиш, узининг жозибадор эмаслигини х,ис килиш, ожизлик, вахимали куркув, умидсизлик, узига ачиниш, куз*алувчанлик, ташлаб куйилганлик хисси каби кечинмалар камраб олади. ЁлFиз кишилар мулокотчан ва бахтли инсонларни унчалик хушламайдилар. Бу уларнинг узига хос химоя реакцияси булиб, бошкалар билан са-мимий муносабат урнатишга халакит беради. ЁлFизлик баъзан спиртли ичимлик ва гиёхванд моддалар кабул килишга хам ундаши мумкин. Бундай кишилар бутун эътиборини узларининг муаммо ва кечинмаларига каратадилар.

ЁлFизлар бошкалар билан мулокот жараёни-да купрок узларининг муаммолари хакида га-пирадилар, сухбат мавзусини тез-тез узгарти-риб турадилар. Мулокотдаги сухбатдошнинг фикрига унчалик эътибор килишмайди, ута та-жовузкор, асоссиз равишда танкид киладиган булиб колишади, бошкаларга психологик бо-сим утказишади. Бошкаларга унчалик ишон-майди, улардан уз фикрларини яширади, уз хулк-атворларини бошкаришга кийналади. ЁлFиз кишилар турли давраларда кувнаб утира олмайдилар, ким биландир телефонда нима-нидир келишишга, зарур шахсий ва иш юзаси-дан муаммоларни хал килишга кийналадилар. Бундай кишилар шахслараро низоларни бар-тараф этишда ута таъсирчан ва кайсар булиб коладилар. Уларни шахсий мулокотчанлик ва бошкалар билан танишиш муаммоси купрок ташвишлантиради, узларини куплаб сохаларга яроксиз киши деб хисоблайдилар. Шахслараро муносабатлар урнатишдаги муаммоларни узларининг укувсизликлари билан боFлик эканлигини туFри бахолай оладилар.

Инсоният тарихига назар ташлайдиган булсак, ёлFизлик муаммоси доимо мавжуд булганлигини куришимиз мумкин. Психология фани ривожланиб борар экан, ёлFизликнинг турлича талкинини кузатиш мумкин булади. Масалан, кадимда ёлFизлик уч х,олат натижа-сида келиб чиккан:

- турли тадбир ва маросимларда иштирок этишни чеклаш;

- ёлFизликда жазолаш - кувFин килиш. Жа-мият тараккиётининг турли боскичларида шахсни ижтимоий чегаралаш энг оFир жазо х,исобланган;

- кунгилли ёлFизлик - тарки дунё килиш. Уз майл, истакларидан воз кечиб, Аллох, йулида тарки дунё килиш.

Турли диний окимларда ёлFизлик муаммо-сига узига хос ёндашувлар мавжуд.

ЁлFизлик насронийлик динида худога му-рожаат килишнинг шакли сифатида тавсифла-нади. Кишилик жамиятида, одамлар орасида халоват топмаган, тарки дунё килган кишилар купинча диний акидаларга амал килиб, тоат-ибодатни ихтиёр киладилар.

Урта асрларда ёлFизлик рухий покланиш, озодлик, кувончу-шодлик сифатида талкин этилган. Уз даврида бу Fоянинг ривожланишига романтиклар катта хисса кушдилар. Шу сабаб-дан хам ёлFизликка ижтимоий-психологик феномен сифатида караш тушунчаси пайдо булди. XVIII асрда яшаб утган романтиклар ёлFизликни узларининг шиори сифатида кабул килдилар. Улар кишилик оламидаги вахшийликлар, хаёт кийинчиликларидан кочиб, ёлFизликда умр кечиришни афзал билганлар. Бевосита ижо-дий фаолият билан шугулланган ижодкорлар учун ёлFизликда ижод килиш, бу жараёнда уз индивидуал-психологик хусусиятларини намо-ён килиш имконияти тугилади. Шундай килиб, инсонни жисмоний чеклаш ёлFизликнинг биргина шарти эмаслиги аён булди. ЁлFизлик муаммосини илмий жихатдан чукур англаш, асослаш XIX асрнинг иккинчи ярмидан бошла-нади.

ЁлFизлик - шахснинг хиссий холатига таъсир курсатадиган, одамлардан алохида, узгарган шароитларда юзага келувчи психоген омил-дир. ЁлFизлик холатига тушиб колган одамлар дархол атрофдагилар билан муносабатларни тухтатишга харакат киладилар, мулокотга ки-ришмайдилар. Бу холат уткир хиссий реакция-нинг юзага келишига сабаб булади.

Кузатишлардан маълум булишича, ёлFиз колган одамда хавотирланиш, депрессия хо-лати кучаяди. Инсон ёлFизликда канчалик куп колса, узгалар билан буладиган мулокотга эх-тиёжи шунчалик ортиб бораверади.

ЗАМОНАВИЙ ТАЪЛИМ / СОВРЕМЕННОЕ ОБРАЗОВАНИЕ 2015, 10

Б.Миюскович узининг «ЁлFизлик» макола-сида бу муаммони хар тарафлама очиб бериш-га, илмий тахлил килишга интилади ва бунда З.Фрейд назариясига таянади. Б.Миюскович: «Болалар коронFуликдан куркадилар, чунки бу ёлFизлик тимсолидир. Болалар ухлаб колиб кайта уЙFонмасликдан эмас, балки уйкуда ёлFиз колишдан куркадилар»1, деб ёзади.

Инсон уз онгида, хаёлида ёлFизлик хиссини туяди, танхо колишдан куркади. Б.Миюскович-нинг фикрича, ёлFизлик касаллик эмас, тиббий, ижтимоий жихатдан хам ёлFизлик инсоннинг ички дунёси, холатида мавжуд.

ЁлFизлик феноменини чукур тахлил килган олим Оди Дж.Релф узининг «Одам - ёлFиз мав-жудот, ёлFизликнинг биологик илдизлари» аса-рида уз карашларини баён килади2. Одамнинг шунчаки ёлFиз колиши билан узок давом эта-диган танхоликни фарклаш зарур. Баъзан ёлFиз колишнинг зарари йук, лекин бу холат сурун-кали давом этса, бу холат психологик патоло-гияга олиб келади. Оди Дж.Релфнинг фикрича, вакти-вакти билан ёлFиз колиш нормал холат, лекин бундай холат тез-тез такрорланиб, узок давом этса, бу хавфли хисобланади. Инсон баъзан уз хохиши билан ёлFиз колишни истаб колади. Айрим одамлар ёлFиз булмасалар-да, хаёл суриб кетадилар. ЁлFиз инсон вакти-вакти билан инсонлар билан мулокотга ки-ришиб туриши зарур. Купинча танхо колган одамларга уз якинларининг мехр-мухаббати етишмайди ва аксинча узи ёктирмаган одамлар билан якин мулокотда булиш ёлFизлик холатини чукурлаштириб юбориши мумкин. «Психологик ёлFизлик уз истагига биноан мулокотга киришмаслик, уз шахсига булган ички бир ачиниш, инсоний муносабатлардан кочиш куринишида булади. Бундай холатга тушган одамларда фаоллик сусаяди, холсизлик, депрессия холати кузатилади»3.

Юкорида фикрлари, карашлари келтирил-ган олимлар уз илмий асарларида ёлFизлик феноменини инсон хаётидаги салбий ходиса деб бахолайдилар. Мазкур олимлар ёлFизликни иктисодий муносабат шароитида хиссий, иж-

1 Миюскович Б. Одиночество. Лабиринты одиночества. - М.: «Наука», 2002. -С. 68.

2 Оди Дж.Релф. Человек одинокий индивид, биологиче-кие корни одиночества. - СПб.: «Питер», 2008. -С. 37.

3 Уша жойда, 40-б.

тимоий чекланганлик холати билан боFлик холда тахлил киладилар.

К.Мустаскас узининг «ЁлFизлик» китобида «Инсон олFа борар экан, уз кобилиятларини намоён этишга, кукка интилишга харакат килади. Инсон ёлFизликда колар экан, уз ички дунёси билан яшайди»4, деб айтади. Мустаскас ёлFизлик инсон учун салбий холат, айни дамда ижод килиш учун шароит яратади, деб таъкид-лайди.

ХХ асрда ёлFизлик муаммосига фалса-фий ёндашувлар ижтимоий, психологик характер касб етди. ХХ асрда, хусусан хорижий давлатларда инсоний муносабатлар шахснинг индивидуаллиги таъсири остида тараккий эта-ди, деган умумий фикр пайдо булди. Шундай булса-да, ёлFизлик тушунчаси доимий равиш-да ривожланиб борди. Индивиднинг мулокотга кириша олмаслиги купинча ижтимоий муноса-батларга уз салбий таъсирини курсатади. Доимий равишда ёлFиз колиш инсоннинг турмуш тарзи, хаётидаги салбий вазиятларга сабаб булиши мумкин.

Америкалик психолог Маргарет Мид ёлFиз-лик муаммосига мухим характер хусусияти сифатида карайди. Америка оиласида болалар жуда эрта мустакилликка ургатилади. Узи мустакил равишда уйкуга ётиш бу йулда куйилган биринчи кадам хисобланади. Америкалик болалар ёлFизликни мустакил равишда бошдан кечиришга одатлантириб борила-ди. «Болалар улFайиб борар экан ижтимоий жихатдан фаоллаша боради. ЁлFиз холда вакт утказишга ишончсизлик билан муносабатда булади, бу самарали ва бекорчи вакт утказиш хисобланади. Бола улFайиб, касбий махорати ортиб борган сари муайян ижтимоий гурухга кушилади. Уз шахсий, касбий малакаси, кизи-кишларини амалга оширишда бевосита мулокотга киришиш юзага келади. Агар шахс жамиятда уз урнини топа олмаса, якинлари хамдардлигини хис этмаса, бу оFир психологик муаммога сабаб булади. Натижада инсон-да узини ёлFиз сезиш хисси юзага келади1.

ЁлFизликка карши булган Fоялар ташвикот-чиларнинг вакилларидан бири файласуф ва психолог Эрих Фроммдир. Олим инсоннинг ёлFиз колиш олдидаги куркуви инсон пси-

4 Мустакас К. Одиночество: междисциплинарный подход. Лабиринты одиночества. - М.: «Наука», 2002. -С. 60.

ЗАМОНАВИЙ ТАЪЛИМ / СОВРЕМЕННОЕ ОБРАЗОВАНИЕ 2015, 10

хикасининг хусусияти, деб таъриф беради. Эрих Фромм узининг «ЁлFизлик» номли кито-бида шундай ёзади: «ЁлFизликни х,ис килган одам кийин ах,волга тушиб колади. Ижтимо-ий алокалардан оладиган миссий коникишни олиш имконияти чекланади ва инсон яккаланиб колади. Инсонда ёлFизлик олдида куркув пай-до булади, узини х,аддан зиёд ёлFиз х,ис этган кишиларда психик бузилишлар юзага келади»2. Бундан ташкари, шахснинг ёлFизликка булган салбий муносабатларини шакллантирувчи иж-тимоий эх,тиёжларни курсатиб утади.

Шундай килиб, шахснинг одамлар жамоаси-дан чекланганлиги, ёлFизликни бошдан кечи-риш х,олати, худо билан мулокот ёки маънавий жих,атдан такомиллашув имкониятининг пай-до булиши муаммоси утмишда х,ам долзарб муаммолардан х,исобланган. Ижтимоий муно-сабатлар тизимида мулокотга киришувчанлик, оила, таълим муассасалари ижтимоий инсти-тутлар фаолиятида иштирок этиш ёлFизлик му-аммосини бартараф этишга хизмат килади.

Адабиётлар:

1. Каримов И.А. Юксак малакали мутахассислар - тараккиёт омили. - Т. «Узбекистон», 1995.

2. Роджерс К. Психотерапевтическая энциклопедия. - СПб.: «Питер», 2000. -С. 786.

3. Психотерапевтическая энциклопедия. Экзистенциональная психотерапия. - СПб.: «Питер», 2000. -С. 978.

4. Мустакас К. Одиночество: междисциплинарный подход. Лабиринты одиночества. - М.: «Наука», 2002. -С. 58.

5. Боумен Д., Рисмен К., Слайтер З. Экзистенциальный невроз как бегство от одиночества. // Материал научной конференции «Теология, философия и психология одиночества». Владивосток. 2005. -С. 26.

6. Роберт С., Вейс У. У одиночества характер крут. - М.: «Владос», 2005. -С. 28.

7. Перлман Д., Пепло Л.Е. Теоретические подходы к одиночеству. Лабиринты одиночества. - М.: «Наука», 2002. -С. 96.

8. Салливан Ж. Причины одиночества взрослых. Лабиринты одиночества. - М.: «Наука», 2002. -С. 41.

1 Мид М. Человек один не может... (о проблеме одиночества сборник). - М.: «Прогресс», 1989. -С. 45.

2 Фромм Э.-Рейхман. Одиночество. - www.Justmedia,ru \nevs\22061. -С. 24.

ЗАМОНАВИЙ ТАЪЛИМ / СОВРЕМЕННОЕ ОБРАЗОВАНИЕ 2015, 10

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.